پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ وتاندىق ءىرى بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى، دەپ حابارلايدى اقوردا.
مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە ەلىمىزدە قالىپتاسقان احۋالدى تالقىلاپ، حالىق يگىلىگى ءۇشىن بيلىك پەن بيزنەستىڭ ءوزارا ىقپالداستىعىنا قاتىستى جولداردى ايقىنداۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا بۇكىل قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتى تۇبەگەيلى ترانسفورماسيالاۋ مىندەتى تۇر. مۇنىڭ ستراتەگيالىق ءمانى بار.
– قاعاز جۇزىندەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلە مەن ونىڭ قازىرگى شىنايى جاعدايىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق سىن كوتەرمەيدى. سوندىقتان شۇعىل تۇردە ەكونوميكالىق ساياساتتى قايتا قاراۋ جۇمىسىنا بىرلەسە كىرىسۋ كەرەك. تازا، اشىق جانە ءادىل ىس-ارەكەتتەردىڭ جاڭا ءتارتىبىن انىقتاعان ءجون، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، از عانا ەليتالىق توپتار ىقپالىنىڭ ارتۋى جانە حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تابىسىنىڭ ازايۋى قاۋىپسىزدىككە ايتارلىقتاي قاتەر ءتوندىردى. بۇل قوعامنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، سودان كەيىن ساياسي بولىنۋىنە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
– ۇلتتىق تابىستىڭ ءادىل ءبولىنۋى بويىنشا تەڭگەرىمسىزدىك پەن پروبلەمانىڭ بار ەكەنى ايدان انىق. حالىقارالىق ساراپشىلار (KPMG، 2019 جىل) قازاقستان بايلىعىنىڭ جارتىسى 162 ادامنىڭ عانا قولىندا ەكەنىن راستاپ وتىر. وسى رەتتە حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ايلىق تابىسى 50 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. بۇل – جىلىنا 1300 دوللاردان ءسال عانا اسادى دەگەن ءسوز. مۇنداي اقشامەن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇلاي جىكتەلۋ مەن تەڭسىزدىكتىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ايتقان بولاتىنمىن. جاعدايدى دەرەۋ وزگەرتۋ كەرەك، – دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ بيزنەس-قاۋىمداستىقتى وسىدان ساباق الىپ، جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزى بولۋعا ءتيىستى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى.
پرەزيدەنتتىڭ سويلەگەن سوزىندە مىناداي ماڭىزدى قاعيداتتار ايتىلدى:
– ءادىل باسەكەلەستىك؛
– قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ اشىقتىعى؛
– مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بولجامدىلىعى؛
– بيزنەستىڭ سالىقتىق تازالىعى؛
– كاسىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى.
مەملەكەت باسشىسى كاسىپكەرلەردى پاتريوتيزم مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋگە، كاپيتال، تاجىريبە، باسقارۋشىلار توبى مەن نارىقتى ءدال پايىمداۋ سياقتى رەسۋرستاردى ەكونوميكانى قايتا قۇرۋعا جۇمساۋعا شاقىردى.
–بۇگىنگى ءسوز بولىپ وتىرعان رەفورما «تارتىپ الۋدى جانە قايتا ءبولۋدى» كوزدەمەيتىنىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن. بۇل اقىماقتىق جانە جاۋاپسىزدىق بولار ەدى. مىندەت – سىزدەردى، ۇلتتىق بۋرجۋازيانى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مودەلىن ترانسفورماسيالاۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە اتسالىسۋعا تارتۋ. وندىرىسكە ينۆەستيسيا سالۋ، ساپالى جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە ەكسپورتتىق الەۋەتتى ارتتىرۋ باعىتىنداعى يگى ىستەرگە جاۋاپ رەتىندە مەملەكەت جەكە مەنشىكتى قورعاۋ بويىنشا كەپىلدىكتى ارتتىرۋعا، تۇراقتىلىق پەن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ بولجامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە، باسەكەلەستىكتى اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ ارالاسۋىنان، جەمقورلىق پەن فاۆوريتيزمنەن قورعاۋعا دايىن، – دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتىنىڭ نەگىزىن قالايتىن باستى قاعيداتتارعا جان-جاقتى توقتالدى.
ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىرىنشى – جەكە مەنشىككە قول سۇقپاۋ. بۇل ماسەلەدە اشىق ءارى ءادىل سوت كەپىل بولۋى ءتيىس.
– سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋ – ماڭىزدى ماسەلە. ءبىز ءتيىستى شارالاردى، سونىڭ ىشىندە زاڭنامالىق تۇرعىداعى شارالاردى قابىلدادىق. سوتتارعا قۇقىقتىڭ ءارتۇرلى سالالارىنان، ونىڭ ىشىندە كورپوراتيۆتىك سەكتوردان جاڭا ماماندار تارتىلۋدا. وسىنىڭ نەگىزىندە جوعارعى سوتتىڭ اكىمشىلىك ىستەر جونىندەگى جاڭا سوت القاسى قۇرىلدى. سوت ىسىنە مىقتى كورپوراتيۆتىك زاڭگەرلەر مەن ادۆوكاتتاردىڭ تارتىلۋى، اسىرەسە، وڭىرلەردە ينۆەستورلار مەن بيزنەسمەندەردىڭ مۇددەلەرىن ساپالى قورعاۋىن مەيلىنشە قامتاماسىز ەتەدى. جوعارعى سوت كەڭەسىن جانە جوعارعى سوتتان سۋديالار كورپۋسىن جاڭارتۋ جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋدى سۇرايمىن، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
جاڭا ەكونوميكالىق باعىتتىڭ ەكىنشى بولىگى – ينۆەستيسيالىق كليمات. پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ بارلىق ينۆەستيسيالىق مىندەتتەمەلەردى ءمىنسىز ورىندايتىنىن تاعى دا مالىمدەدى. سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسى بيزنەسمەندەردى قارجىسىن ءوز ەلىمىزگە سالۋعا شاقىردى.
– ەگەر، سىزدەر، بولاشاقتارىڭىزدى قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن بولساڭىزدار، وندا قاراجاتتارىڭىزدى ءوز ەلىمىزگە سالىڭىزدار. بۇل – سىزدەردىڭ قازاقستان الدىنداعى الەۋمەتتىك جانە ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتەرىڭىز. «مۇندا تابىس تابامىز، ال باسقا جەردە جۇمسايمىز» دەگەن قاعيداتقا جول بەرىلمەيدى. سوندىقتان جۇمىس ەكى باعىتتا جۇرگىزىلەدى: كاپيتالدى ەلگە قايتارعانى ءۇشىن ىنتالاندىرۋ جانە قاراجاتتىڭ وفشورلارعا كەتۋىنە جول بەرمەيتىن توسقاۋىلدار قويۋ، – دەپ اتاپ ءوتتى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت اتاعان ءۇشىنشى قاعيدات – شىنايى باسەكە.
– مۇندا، ەڭ الدىمەن، قولدان جاسالعان مونوپوليالارعا تالداۋ جاساۋ قاجەت. وپەراتورلاردىڭ، اسىرەسە، جەكە وپەراتورلاردىڭ قىزمەتى مۇلدەم توقتاتىلادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بۇرىن «وتەپ الۋشى» دەگەن تەرمين بولاتىن. جەكە كومپانيالار ءتيىستى تولەم ارقىلى مەملەكەتتىڭ ءبىرقاتار ەكونوميكالىق فۋنكسيالارىن ورىنداۋدى ساتىپ الاتىن. بۇل جاقسىلىققا اپارمادى. ۇكىمەتكە مۇنداي قىزمەتكە زاڭدى تۇردە تىيىم سالۋدى تاپسىرامىن. بارلىق ورىندار باسەكەگە اشىق بولۋى ءتيىس. نارىقتاردا قولدان جاسالعان كوپتەگەن دەلدالدىق تىزبەكتەردى جويۋ قاجەت. بۇل قوردالانىپ قالعان ماسەلەنى ەشكىمنىڭ شەشۋگە قۇلقى جوق. ەكونوميكانى دەوليگوپوليزاسيا بويىنشا قاتاڭ ساياسات قاجەت، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ودان بولەك ءىرى كاسىپورىنداردىڭ سالىق تولەۋ جانە ەسەپ بەرۋ ماسەلەلەرىن رەتكە كەلتىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتىلدى.
- ءىرى كومپانيالاردىڭ سالىق تولەۋى – كۇردەلى ماسەلە. قولىمىزدا ءتۇرلى سەبەپتەردى سىلتاۋراتىپ، سالىقتى تولىق تولەۋدەن جالتارىپ وتىرعان الپاۋىتتار جونىندە ارناۋلى ورگاندار ۇسىنعان مالىمەتتەر بار. پرەمەر-مينيسترگە وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدى جانە قازىنانى تيەسىلى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىرامىن، – دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءتيىمدى سالىق ساياساتى تۋرالى ايتا كەلىپ، 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىسى 34،6 ملرد دوللار (14،6 ترلن تەڭگە) بولعانىن جانە بۇل ءىجو-نىڭ 20 پايىزى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
— اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىسى 40-50 پايىزعا دەيىن جەتەدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ وزىندە بۇل كورسەتكىش الدەقايدا جوعارى. ماسەلەن، ۋكراينادا — 31%، رەسەيدە — 35،4%، قىرعىزستاندا — 31%. سوڭعى 10 جىلدا ەلدىڭ ىجو-دەگى سالىقتىڭ ۇلەسى 9،9 پايىزدان، 7،3 پايىزعا دەيىن تومەندەپ كەتكەن. مىنە، سول سەبەپتى ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن ترانسفەر دە تىم كوبەيىپ كەتكەن. 2019 جىلدان 2021 جىلعا دەيىن 12 ترلن تەڭگە، ياعني 30 ملرد دوللارعا جۋىق قارجى جۇمسالعان، — دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وسى جاعداي اسا ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
– بىزگە جاڭا سالىق ساياساتى قاجەت. ول استىرتىن قيتۇرقى ارەكەتتەرگە جول بەرمەيتىن، بيزنەسكە دە، ۇكىمەتكە دە اشىق، تۇسىنىكتى ساياسات بولۋى كەرەك، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ اتاعان تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – ساتىپ الۋلاردى رەفورمالاۋ.
– مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار – وتە ۇلكەن ەكونوميكالىق رەسۋرس. ونى دۇرىس پايدالانۋ كەرەك. بىزدە بۇل ۇلكەن پروبلەما. ساتىپ الۋلاردى باسەكەسىز جولمەن الىپ جۇرگەندەردىڭ ۇلەسى ءالى دە باسىم. «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ كومپانيالارىنداعى ساتىپ الۋلاردى ەرەكشە نازارعا الۋ كەرەك. ساتىپ الۋلار سالاسىنداعى سىبايلاستىق، جاسىرىن وتكىزۋ جانە باعانى جوعارى قويۋ ماسەلەلەرىمەن شۇعىل تۇردە اينالىسۋ كەرەك. ءبىر اي ۋاقىت بەرەمىن. ەگەر شەشىمى تابىلماسا، وتە قاتاڭ شارالار قولدانىلادى. مەنىڭ «پلاتون مەنىڭ دوسىم، ءبىراق، اقيقات قىمبات» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاناتىنىما كوزدەرىڭىز جەتكەن بولار، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى جۇكتەگەن التىنشى مىندەت – مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋىن تومەندەتۋ.
– كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردى رەفورمالاۋ بويىنشا تۇبەگەيلى شارالار قابىلداۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا بۇل 6،5 مىڭ ۇيىم دەگەن ءسوز. كاسىپكەرلىك قىزمەتكە مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىنا نەگىز بولاتىن جاعدايلاردى ازايتۋ ماسەلەسىن قايتا قاراۋ كەرەك، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت «سامۇرىق-قازىنا» قورىن رەفورمالاۋدىڭ پەرسپەكتيۆاسىنا باسا ءمان بەردى.
– ءقازىر قور – وتە ۇلكەن قۇرىلىم. جابىقتىق، «ساياسي ماڭىزى بار ادامداردى» تاعايىنداۋ، ساتىپ الۋلاردىڭ تيىمسىزدىگى، ەڭبەك قاتىناستارىنداعى داۋ-داماي، اۋقىمدى جوبالاردىڭ اياقسىز قالۋى جانە تيىمسىزدىگى، كومپانيانى ۇستاپ تۇرۋ شىعىندارى – بۇلاردىڭ ءبارى قوعامنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلەلەر. كۇنى بۇگىنگە دەيىن مۇنايحيميا سالاسىن قالىپتاستىرا المادىق. كەڭەس داۋىرىندە سالىنعان زاۋىتتاردى قايتا جوندەۋمەن كەلەمىز. ديرەكتورلار كەڭەسى ءرولى مەن تاۋەلسىز ديرەكتورلاردىڭ قاتىسۋى كوپ جاعدايدا ەشتەڭە شەشپەيدى. قوردى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ مىندەتىن جۇكتەيمىن. بۇل ماسەلە بويىنشا الماسادام ساتقالييەۆپەن سويلەستىم. ەگەر ول جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارا الماسا، ءوزى دە، قور دا بىرگە كەتەدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ جەتىنشى ەلەمەنتى – اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتۋ.
– بىلتىر پروكۋراتۋرا ورگاندارى كاسىپكەرلەردىڭ 2،5 مىڭنان استام شاعىمىن قارادى. ءبارى دە قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىنداعى لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىمەن جانە شەشىمدەرىمەن كەلىسپەۋ تۋرالى شاعىمدار. ونىڭ 1 مىڭنان استامى قاناعاتتاندىرىلدى. كاسىپكەرلەر (نەگىزىنەن) پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە، ەكونوميكالىق تەرگەۋ قىزمەتىنە، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتكە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنە شاعىمدانعان، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
باس پروكۋراتۋراعا وسىنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا ىقپال ەتەتىن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى انىقتاپ، كىنالى ادامداردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە ءپرينسيپتى تۇردە باعا بەرۋ تاپسىرىلدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بيزنەس اراسىنداعى ديالوگ بيلىك پەن بيزنەس اراسىنداعى كونسەنسۋستى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.
– ءبىز «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ كەزدەسۋىمىز بيزنەستىڭ ءۇنىن بيلىك ەستيتىنىڭ، سالالىق جانە قۇرىلىمدىق ساياساتتا بارلىق كونسترۋكتيۆتى ۇسىنىستاردىڭ ەسكەرىلەتىنىنىڭ بەلگىسى، – دەدى پرەزيدەنت.
