كەرچ بۇعازى – كەرچ، تامان تۇبەكتەرى ارالىعىنداعى بۇعاز. قارا جانە ازوۆ تەڭىزدەرىن جالعاستىرادى. ۇزىندىعى 41 كم، ەنى 4-15 كم. باتىس جاعاسىندا ءىرى كەرچ پورتى ورنالاسقان. وسى پورت پەن كاۆكاز اراسىندا كەمە جانە تاۋار جۇك پارومدارى قاتىنايدى.
تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، كەزىندە حVIII-XIX عاسىرلاردا وسمان يمپەرياسى مەن رەسەي يمپەرياسى اراسىندا بولعان ستراتەگيالىق تەرريتوريالارعا بايلانىستى سوعىستار حالىقارالىق قاتىناستار تاريحشىلارى ەكى جاقتى قاتىناستاردى رەتتەۋگە بايلانىستى ۇستانىمدارى «شىعىس ماسەلەسى» دەگەن اتپەن تانىمال بولاتىن. سول كەزەڭدەردە، رەسەي يمپەرياسى ءوزىنىڭ ىجداhاتتىق ۇستانىمىن بىلدىرە وتىرىپ، قارا تەڭىز ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە شىعۋ جولى رەتىندەگى پۋنكتىن سول كەرچ بۇعازىن جاۋلاپ الۋ ارقىلى اسكەري-ستراتەگيالىق ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرعان بولاتىن.
قاقتىعىستىڭ وزىنە كەلەتىن بولساق، وسى جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا رەسەيدىڭ شەكارالىق قىزمەتكەرلەرى كەرچ بۇعازى ماڭىندا ۋكراينانىڭ اسكەري كەمەلەرىنە وق جاۋدىرعان. اتىس كەزىندە ۋكراينالىق 6 سارباز جارالانىپ، كەمەنىڭ قوزعالتقىشى ىستەن شىققان. ۋكراينا تەڭىز اسكەري قىزمەتى اتالعان ۇرىستا كەمەلەردى رەسەي اسكەريلەرى كۇشپەن باسىپ العاندىعىن ايتۋدا.
2018 جىلدىڭ 25-قاراشاسى كۇنى ۋكراينالىق ءۇش اسكەري كەمە ودەسسادان ماريۋپولگە قاراي باعىت العان. الايدا كەرچ بۇعازىن باسىپ وتۋگە رۇقسات بەرمەگەن رەسەي اسكەريلەرى، بىردەن وق جاۋدىرعان. باسىن داۋدان الا قاشقان رەسەي فەدەراسياسى اتالعان كەمەلەردىڭ ءوتۋى ءۇشىن ارنايى رۇقسات قاعازى بولماعاندىعىن العا تارتتى. ءبىراق، بىرنەشە رەت ءوتىنىش جىبەرگەنىن ەسكەرتكەن ۋكراينالىقتار، مۇنى قيتۇرقى ارەكەت بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن شەشىمگە كەلىپ وتىر.
ال قازاقستان ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى داۋدى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە كەڭەس بەردى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى نيۋ-يوركتە شۇعىل جينالىپ، كەرچ بۇعازىندا بولعان وقيعانى تالقىلادى. سول وتىرىسقا قاتىسقان ءبىزدىڭ دەلەگاتتار قازاقستاننىڭ دا ۇستانىمىن جەتكىزدى. «قازاقستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە اشىق ديالوگقا جانە حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پىكىرتالاس وتكىزۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ دەلەگاسيا ۋكراينانىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ۇسىنىسىن قولدايدى. سەبەبى ەكى ەل دە قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماقتىق اكتورلار. تاريحىمىز ورتاق. سوندىقتان تاراپتاردى وق اتۋدى توقتاتۋعا شاقىرامىز»، – دەدى قازاقستاننىڭ بۇۇ جانىنداعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۇراقتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى قانات تۇمىش.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى توتەنشە وتىرىسقا ۋكراينانىڭ وتىنىشىمەن جينالدى. نەگىزى، رەسەي «مەملەكەتتىك شەكارانىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى» كەڭەس وتكىزۋدى سۇراعان. ءبىراق قاتىسۋشىلار بۇل ۇسىنىستى قولدامادى. رەسەي شەكاراشىلارى قارا تەڭىزدە ۋكراينا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ «بەرديانسك»، «نيكوپول» جانە «يانى كاپۋ» كەمەلەرىن تۇتقىنداعان بولاتىن. كرەمل ۋكراينالىق كەمەلەر رەسەيدىڭ تەڭىزدەگى تەرريتورياسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتتى دەپ وتىر.
ازوۆ تەڭىزىندەگى توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى پەتر پوروشەنكو سوعىس جاعدايىن جاريالادى. ول 26 جەلتوقسانعا دەيىن جالعاسادى. ال ۇستالعان ۋكراينالىق تەڭىزشىلەردى رەسەيدىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى تەرگەۋدە.
ۆلاديمير پۋتين بولسا، بۇل جاعدايدى ۋكراينادا كوكتەمدە بولاتىن پرەزيدەنت سايلاۋى الدىندا پەتر پوروشەنكونىڭ ادەيى ۇيىمداستىرعان شۋى دەپ باعالاپ وتىر.
اتاپ وتەتىن جايت، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ب ا ق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىنا كونتەنت-ساراپتاما جاسايتىن بولساق، ۆلاديمير پۋتين ورىن العان قاقتىعىستا قارا تەڭىزدە بولعان وقيعا دەپ سيپاتتايتىندىعىن بايقايمىز. ياعني، رەسەي فەدەراسياسى پرەزيدەنتى جاعدايدى جالپىلاما تۇردە سيپاتتاپ، رەسەيدىڭ قارا تەڭىزدە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە ايماقتىق بەدەلدى اكتور ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلىپ جانە باسقا دا ايماقتىق دەرجاۆالارعا ماڭىزدى ساباق بولسىن دەگەن ىس-ارەكەتپەن جاريالاپ وتىرعاندىعىن بايقاۋ اسا قيىن ەمەس.
وسى رەتتە، «قازاقستان ديپلوماتياسى قانداي ساباق الۋ كەرەك؟» – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى مەن شەكارانىڭ مىزعىماستىعى اتالىپ وتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان سىرتقى ساياسات تۇجىرىمداماسى اياسىندا ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. وسى تۇجىرىمداماعا سايكەس، حالىقارالىق قاتىناستاردا جاڭادان پايدا بولعان سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ ماقساتىندا، ەلىمىزدىڭ شەكارالىق قىزمەتىن ودان ءارى بەكىتۋگە بايلانىستى ءىس-شارالار وتكىزۋىن جانە قوعامدى نازاردا ۇستاۋدى قاجەت ەتەدى.
ساكەن مۇقان ۇلى، حالىقارالىق قاتىناستار PhD دوكتورى
تاقىرىپ اۆتورى: ءالىمجان سابىرجان ۇلى
