الەمنىڭ الدىڭعى قاتارداعى ەلدەرىندە ءار تۇرعىنعا تيەسىلى باسپانانىڭ كولەمى 30-40 شارشى مەتردىڭ اراسىندا. ياعني، ەلدەگى ادام تۇرۋعا جارامدى باسپانانىڭ جالپى كولەمىن حالىق سانىنا بولگەندە كەمىندە 30 شارشى مەتردەن كەلەدى دەگەن ءسوز. ەۋروپادا بۇل كورسەتكىش ودان دا جوعارى – 40-50 شارشى مەتر ارالىعىندا. ال اقش پەن كانادادا ءتىپتى 60-70 شارشى مەترگە دەيىن بارادى. رەسمي ستاتيستيكاعا سەنسەك، قازاقستاندا جان باسىنا شاققانداعى باسپانامەن قامتۋ كورسەتكىشى – 22-23 شارشى مەتر. ىرگەدەگى رەسەيدە بۇل كورسەتكىش – 25 شارشى مەتر اۋماقتى قۇرايدى. وسىنىڭ ءبارىن زەردەلەسەك، قازاقستاننىڭ حالىقتى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ كورسەتكىشى حالىقارالىق ستاندارتتاردان ءالى دە تومەن دەگەن قورىتىندى شىعادى.
قازاقستان دا لاتىن امەريكاسى مەن افريكا ەلدەرى سياقتى ۋربانيزاسيانىڭ شارىقتاۋ شەگىن باستان ەندى عانا وتكەرىپ جاتىر. ءبىراق حالىقتىڭ جاپپاي قالاعا اعىلۋ پروسەسى بۇل كونتينەنتتەرگە قاراعاندا قازاقستاندا مەملەكەت تاراپىنان بارىنشا رەتتەلىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. ورتالىق ازيا مەن تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا دا قازاقستاننىڭ كورسەتكىشى ايتارلىقتاي جاقسى دەۋگە بولادى. تەك رەسەي مەن بەلارۋس مەملەكەتتەرىنىڭ كورسەتكىشىنەن تومەن تۇر.
2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسىنىڭ كوپتەگەن سەبەبىنىڭ ءبىرى باسپانا تاپشىلىعى دا بولعانىن ايتىپ جۇرگەن ساراپشىلار بار. مۇنىڭ سەبەبىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا حالىقتى باسپانامەن قامتۋ شارالارى جۇيەلى جۇرگىزىلمەگەنىنەن، باسپانا نارىعىنىڭ ەرەجەلەرى كوبىندە ءىرى ويىنشىلاردىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قابىلدانۋىنان ىزدەۋگە بولادى.
قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن قايتا قارالعان باعىتتىڭ ءبىرى – تۇرعىن ءۇي ساياساتى. ويتكەنى استانا، الماتى، شىمكەنت، قىزىلوردا، تاراز، وسكەمەن، سەمەي سياقتى قالالاردا ەرەۋىلگە شىققان جاستاردىڭ كوبى باسپانا جالداپ تۇراتىنى، تابىسىنىڭ نەگىزگى بولىگى تۇرعىن ءۇي اقىسىنا كەتەتىنى بەلگىلى بولدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جاڭا تۇرعىن ءۇي ساياساتى قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلا باستادى. دەگەنمەن بۇل ساياساتتىڭ جەمىسىن قاراپايىم تۇرعىندار سەزىنۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك. ويتكەنى ەلدىڭ ءار وبلىسىندا باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ كورسەتكىشى اركەلكى. اسىرەسە اۋىل مەن قالانىڭ اراسىنداعى تەڭسىزدىك وراسان. بۇل تەڭسىزدىكتىڭ ەكى قىرى بار. ءبىرىنشىسى – ءىرى قالالاردا باسپاناعا دەگەن سۇرانىس جوعارى بولسا، شالعاي اۋىلداردا ەسىگىن قارا قۇلىپ كۇزەتكەن ۇيلەردىڭ كوبەيۋى. ەكىنشى قىرى – قالاداعى باسپانا تۇرمىسقا نەعۇرلىم جايلى بولسا، اۋىلداعى باسپانا سوعۇرلىم جايسىز. وسى تەڭسىزدىكتى كۇندەلىكتى سەزىنىپ جۇرگەن قازاقستاندىقتاردىڭ اۋزىنان «ءبىز سياقتى مۇنايعا باي، قىسى قاتتى نورۆەگيانىڭ اۋىلدارىنداعىداي جاعدايعا قاشان جەتەر ەكەنبىز» - دەيتىن وكىنىش ءجيى شىعادى. اۋىلداعى تۇرعىن ءۇي ساپاسىنىڭ ناشارلىعى، قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ اۋىلداعى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا ينۆەستيسيا سالۋعا قۇلىقسىزدىعى شەكارا قاۋىپسىزدىگىنە دە كەرى اسەر ەتىپ وتىر دەۋگە بولادى. ءتىپتى بۇل ماسەلەنى شەكارالىق وڭىرلەردەگى اۋدانداردىڭ قايتا قۇرىلۋى دا ءوز دەڭگەيىندە شەشە الماي وتىر.
ەل ىشىندە «استانا، الماتى سياقتى قالالاردا جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ۇيلەردىڭ ءبارىن كىم الىپ جاتىر» - دەيتىن سۇراق ءجۇر. بۇلاي دەپ سۇرايتىنى، باعاسى ۋداي بولسا دا، باسپاناعا سۇرانىس باسەڭسىپ كورگەن ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك بانك سياقتى ءىرى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ ساراپشىلارى قازاقستانعا حالىقتىڭ تابىسى مەن باسپانا باعاسىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى ازايتۋ باعىتىندا تىڭ ساياسات كەرەك ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. مەملەكەت بۇل ماسەلەنى ازىرگە ءتۇرلى جەڭىلدىگى بار مەملەكەتتىك باعدارلامالار ارقىلى شەشۋگە كۇش سالىپ كەلەدى.
ونىڭ نەگىزگى تەتىگى – «وتباسى بانك». كەيىنگى 20 جىلدا ءۇيلى بولعان جاس وتباسىلاردىڭ، قوڭىر تۇرمىستى قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى «وتباسى بانكتىڭ» كليەنتتەرى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل مەكەمە ەلدەگى باسپانامەن بايلانىستى الەۋمەتتىك شيەلەنىستى باياۋلاتىپ قانا قويعان جوق. حالىقتى تۇرعىن ۇيگە دەپ اقشا جيناۋ مادەنيەتىنە ۇيرەتتى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ۇسىناتىن يپوتەكانىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى ەكى تاڭبالى سانداردا باستالسا، «وتباسى بانك» ۇسىناتىن ونىمدەردىڭ مولشەرلەمەسى 2 پايىز بەن 8،5 پايىز ارالىعىندا.
كەيىنگى 2-3 جىلدا اقپارات سايتتارىندا «7-20-25» باعدارلاماسى قاشان توقتايدى دەگەن سۇراقتى تاقىرىپقا شىعارعان ماتەريالدار كوپ جاريالاندى. بۇل باسپاناعا مۇقتاج حالىق ءۇشىن «وتباسى بانك» ونىمدەرىنەن كەيىن ءتيىمدى باعدارلاما وسى بولعانىن كورسەتەدى. ۇلتتىق بانك ۇسىنعان بۇل باعدارلاما اسىرەسە العاشقى جارناعا باسپانا قۇنىنىڭ 50 پايىزىن جيناي المايتىن ادامدارعا وڭتايلى بولدى. مەملەكەت اتالعان يپوتەكا ءتۇرىن تابىسى ورتا دەڭگەيدەگى وتباسىلارعا ارنالعان دەپ سيپاتتايدى.
ال الەۋمەتتىك تۇرعىدا وسال سانالاتىن توپتارعا ارناپ «باقىتتى وتباسى»، «شاڭىراق»، «ناۋرىز» باعدارلامالارىن ۇسىنىپ وتىر. «باقىتتى وتباسى» كوپبالالى، تولىق ەمەس، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالاسى بار وتباسىلارعا 2%-دان 5%-عا دەيىنگى مولشەرلەمە بويىنشا باسپانا ۇسىنادى. «شاڭىراق» باعدارلاماسى تابىسى تومەن قازاقستاندىقتارعا باستاپقى جارناسى تومەن پايىزدىق نەسيەلەر بەرۋدى كوزدەيدى.
الماتى، استانا، شىمكەنت قالالارى جاستارعا ارنالعان يپوتەكالىق باعدارلامالاردى قولعا الا باستادى. ال عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى «جاس عالىم» يپوتەكاسىنا باستاماشى بولىپ وتىر.
مەملەكەت وسى اتالعان مۇمكىندىكتەردىڭ ەشبىرىنە قولى جەتپەي جۇرگەن ساناتتى دا نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىسىپ كەلەدى. سول ءۇشىن باسپانا جالداۋعا تولەيتىن اقىنىڭ ءبىر بولىگىن سۋبسيديالاۋ باعدارلاماسىن ىسكە قوسقان بولاتىن.
سوڭعى رەسمي دەرەك بويىنشا، قازاقستاندا باسپانا كەزەگىندە تۇرعان ادامنىڭ سانى – 650 مىڭ. باسپانا كەزەگىنە تۇرۋعا الەۋمەتتىك مارتەبەسى مۇرسات بەرمەيتىن، نە الەۋمەتتىك وسال توپقا جاتپايتىن، نە باسپانانى قولما-قول اقشاعا ساتىپ الۋعا جاعدايى كەلمەيتىن قانشا ادامنىڭ وزگەنىڭ پاتەرىن ساعالاپ جۇرگەنى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. مەملەكەت كەزەكتە تۇرعان 650 مىڭ ادامنىڭ دەرەگىن قايتا تارازىلاپ جاتىر. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ جەڭىلدىكپەن بەرەتىن ۇيىنە قىزىعىپ جالعان قۇجات جاساۋشىلار بارشىلىق كورىنەدى. ستاتيستيكا قايتا ناقتىلانعاننان كەيىن باسپانا كەزەگىن ءار وبلىستىڭ، قالانىڭ اكىمدىگى ءوز بەتىمەن جۇرگىزۋدەن تىيىلدى. ونىڭ ءبارى «وتباسى بانكتىڭ» ونلاين پلاتفورماسى ارقىلى ءبىر ورتالىقتان عانا باسقارىلادى. بۇل اكىمدىكتەگى تانىسىنا ارقالانىپ شىن مۇقتاجدىڭ جولىن كەسكەن پىسىقايلارعا توسقاۋىل بولادى دەگەن ەسەپ بار.
تۇرعىن ءۇي ساياساتىنىڭ تاعى ءبىر جاڭاشىلدىعى ارەندالىق ۇيلەردىڭ ماسەلەسىن ءبىرجاقتى ەتەتىنىندە. قازاقستاندا ارەندالىق ءۇيدىڭ اي سايىنعى كوممۋنالدىق تولەمدەرىن عانا وتەپ تۇرىپ جاتقان 51 مىڭ وتباسى بار. بۇلاردىڭ باسپانا ماسەلەسى ۋاقىتشا عانا شەشىلگەن دەۋگە بولادى. جالداپ تۇرىپ جاتقان پاتەرى اپاتتىق دەپ تانىلسا نەمەسە ارەندالىق باسپانا ۇسىنىپ وتىرعان جۇمىسىنان ايىرىلسا، باسپاناسىز وتباسىلاردىڭ قاتارىن كوبەيتكەلى تۇر. ءماجىلىس ماقۇلداعان زاڭ جوباسى وسى 51 مىڭ وتباسىنىڭ ماسەلەسىن ءبىرجاقتى شەشۋگە باعىتتالعان. ياعني، ارەندالىق ۇيلەردىڭ ءبارىن ۋاقىتى كەلگەندە جالداپ تۇرىپ جاتقان وتباسىلاردىڭ ساتىپ الۋىنا رۇقسات بەرىلمەك. ول ءۇشىن ارەندالىق ۇيدە ءبىر وتباسى كەمىندە 10 جىل بويى تۇرعان بولۋى كەرەك. ال باسپانا باعاسى سول 10 جىل بۇرىنعى نارىق باعاسىمەن ەسەپتەلەدى. بۇل ارەندالىق باسپانادا تۇرىپ جاتقان وتباسىلارعا پاتەردىڭ اقىسىن 10 جىل بويى «ەرتەڭ باعاسى اسپانداپ كەتپەي مە» دەپ الاڭداماستان جيناۋعا جاقسى مۇمكىندىك دەگەن ءسوز.
زاڭدا ارەندالىق باسپانا قۇنىنىڭ جىلدىق امورتيزاسياسىن 2 پايىز دەپ بەلگىلەۋ كوزدەلگەن. مىسالى، نارىقتاعى باعاسى 8 ملن تەڭگەلىك ءۇيدىڭ قالدىق قۇنى بەس جىلدان كەيىن 7 ملن 200 مىڭ تەڭگەگە تۇسەدى.
جاڭا زاڭ مەملەكەت جەڭىلدىكپەن بەرەتىن پاتەرلەردىڭ كەمىندە 70 پايىزىن 11 ساناتتاعى ازاماتتارعا بەرۋدى ماقسات ەتەدى. ول 11 سوعىس ارداگەرلەرى، ءى، ءىى توپتاعى مۇگەدەكتەر، قىزمەتتە ءجۇرىپ قايتىس بولعان اسكەريلەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وتباسىلارى، يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەندەر، جەتىمدەر، جەسىرلەر، «التىن القا»، «كۇمىس القا» يەگەرلەرى، كوپبالالى وتباسىلار، مۇگەدەك بالانى اسىراپ وتىرعان جانۇيالار كىرەدى.
مەملەكەت مونوقالالار مەن اۋدان ورتالىقتارىندا تۇرعىن ءۇي سالۋ ءىسىن ىنتالاندىرۋ شارالارىن بىرتىندەپ قولعا الىپ جاتىر. بۇل اۋىلدار مەن مونوقالالاردىڭ تۇرمىس ساپاسىن كوتەرىپ قانا قويماي، استانا، الماتى، شىمكەنت سياقتى ءىرى قالالارداعى ۋربانيزاسيالىق تاۋەكەلدەردى باسەڭدەتەدى.
اكىمدىكتەردىڭ دەرەكتەرىنە ساايكەس، بۇگىندە تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج 613 مىڭنان استام ازامات كەزەكتە تۇر، ولاردىڭ 222 مىڭى – الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى ازاماتتار. 70 مىڭ ادامنىڭ تابىسى ءبىرىنشى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن، 51 مىڭى – كوپ بالالى وتباسىلار، 2 مىڭى – جەتىم بالالار، 10 مىڭى – ءى جانە ءىى توپتاعى مۇگەدەكتەر جانە 7 مىڭى – مۇگەدەك بالاسى بار وتباسىلار.
ايتا كەتۋ كەرەك، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس جەكە تۇرعىن ءۇي قورىندا تۇرعىن ءۇيدى جالعا العانى ءۇشىن تۇرعىن ءۇي تولەمدەرىنىڭ تەتىگى ازىرلەندى، ءتيىستى قاعيدالار دايىندالىپ، وتباسى بانكى بازاسىندا سيفرلى پلاتفورما ىسكە قوسىلدى. بۇگىندە 25 مىڭنان استام ءوتىنىم قابىلدانىپ، ولاردىڭ 6 مىڭعا جۋىعى ماقۇلداندى. جالپى اتاۋلى كومەك قاعيداتى ازاماتتاردىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگىنە نەگىزدەلگەن. وسى بويىنشا تۇرعىنجايلارىنىڭ 50%-ى مەملەكەتتىك سۋبسيديالار ەسەبىنەن جابىلادى، قالعان 50%-ىن الۋشى ءوز بەتىنشە تولەيدى. جالداۋ تولەم مولشەرىنىڭ 50%-ىن وتەۋ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 80% جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 20% پروپورسياسى بويىنشا جابىلادى.
