بۇل وزگەرىس جۇمىر جەردىڭ بارىنە اسەر ەتكەنىن مۇناي باعاسىنىڭ باررەلى 80 دوللارعا دەيىن كوتەرەلگەنى ارقىلى بىلۋگە بولادى. سەبەبى، يران سانكسيا ەڭگىزىلگەلى مۇناي ءوندىرۋىن شامامەن كۇنىنە 1 ميلليون باررەلگە ازايتۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا، وتكەن ەكى ايدىڭ ىشىندە يراننىڭ سىرتقى ساياساتى جانە ىشكى ساياسي ريتوريكاسى ءبىر قالىپتى تۇرعانى سانكسيالاردىڭ وعان اسەر ەتپەگەنىنە دالەل بولا الادى.
تاياۋ شىعىستاعى اقش ساياساتىنىڭ وزگەرۋى يراننىڭ عانا ەمەس، تۇركيا مەن ەۋروپاداعى باسقا دا وداقتاستارىنىڭ قارسى بولاتىنى بەلگىلى بولسا دا ىسكە استى. دەگەنمەن، باراك وباما اكىمشىلىگىنىڭ جىلدار بويى جۇرگىزگەن ساياساتىنا نارازى ساۋد اراب كورولدىگى جانە يزرايل مەملەكەتى توي جاساماسا دا بۇل شەشىم وزدەرىنە يران تاراپىنان ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپىن ءبىرشاما ازايتتى دەپ ساناي باستادى.
دەمەك، يزرايلمەن ساۋد پاتشالىعى قولداعان پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ ايماقتاعى ساياساتىنىڭ ماقساتى الدە قايدا تەرەڭدە ەكەنىن كورۋ قيىن ەمەس. ول تۋرالى اقش اكىمشىلىگى دە ءيزرايلدىڭ باس ءۋازىرى دە ساۋديانىڭ رەسميلەرى دە ءتۇرلى جولدارمەن جەتكىزىپ كەلدى. مىسالى، ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي سايتى پارسى تىلىندە ءوز نۇسقاسىن اشىپ، يران حالقىن كەي يزرايل باق-تاردىڭ ايتۋىنشا، «ماحابباتپەن بومبالاۋدى» باستاپ كەتكەنىنە دە بىرنەشە اي تولدى. بۇعان بەنيامين نەتانياھۋدىڭ ءوزى دە ات سالىسىپ، تىكەلەي يران حالقىنا ۇندەۋ تاستادى. ول يزرايل مەملەكەتىمەن ەۆرەي حالقى يران مەملەكەتىنە جانە حالقىنا قارسى ارام پيعىلى جوق ەكەنىنىڭ دالەل رەتىندە سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن الەمدە تەڭدەسى جوق تەحنولوگيالارىن تەگىن تاراتۋعا ازىرلىگىن ءبىلدىردى.
وسى ورايدا يران باسشىلىعى قالىپتى تۇردە بولىپ تۇراتىن نارازىلىق اكسيالارعا قاراماستان وزىنە سەنىمدى ەكەنى تاڭ قالدىرماۋى ءتيىس. ءبىر جاعىنان بۇل سەنىم يران-يراق سوعىسى كەزىندە قالىپتاسقان قورشاۋداعى قامال پسيحولوگياسىنا نەگىزدەلەدى. ول، ەگەر يران قاۋىپسىزدىگى جانە سىرتقى ساياساتىن زەرتتەۋشىسى اريانا تاباتاي پايىمدارىنا سۇيەنسەك، بۇكىل ساياسي شەشىمدەرگە تىكەلەي اسەر ەتىپ كەلەدى.
ەكىنشى جاعىنان، نارازىلىقتاردىڭ قارقىنىن جىلدار بويى زەرتتەپ كەلە جاتقان ماماندار ءۇشىن استە توسىن سىي ەمەس. كەرىسىنشە سالىستىرمالى تۇردە 21 عاسىرداعى پروتەستەردەن گورى الدە قايدا ءالسىز. ءبىر قىزىعى — ساياسي باسشىلىعى جوق بۇل ەرەۋىلدەردە. ونى يران ارنايى قىزمەتتەرى تابۋعا قانشا تىرىسسا دا ساتسىزدىككە ۇشىرادى.
الايدا، اتالعان ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي پروبلەمالارى شاش-ەتەكتەن ەكەنى قۇپيا ەمەس. ءار سايلاۋدا كوتەرىلەتىن ماسەلەلەر اراسىندا جۇمىسسىزدىق، قىمباتشىلىق، باسپانا، جەرگىلىكتى قوعامداستىقتاردىڭ پروبلەمالارى جانە كوپتەگەن باسقا دا تۇيتكىلدەر بار. ولاردىڭ ءتۇپ نەگىزى يراندا جاتقانىن ساياسي باسشىلىق تۇگىلى يسلام ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوشباسشىسى ۇلىق اياتوللا ءالي حومەنەي دە بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن. دەگەنمەن، مەملەكەت باسشىلىعى بايبالامنان اۋلاق ەكەنىن جانە جاعدايدى باقىلاۋ ۇستاپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ باسىندا وتكەن نارازىلىق اكسيالاردىڭ كەي لوزۋنگتارى رەسمي تەھران جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان ەكەنىن ەسكە ساقتاۋ ءجون بولار. پروتەستەرگە قاتىسۋشىلار سيريا جانە يراك ماسەلەلەرىنەن گورى ەلدىڭ ىشىندەگى قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋگە شاقىرعان ەدى. ال بۇل اتالعان ەلدە ۇيرەنشىكتى ساياسي پارتيالار بولماسا دا رەسمي سىرتقى ساياساتتى سىنعا الا الاتىن ينتەللەكۋالدى رەسۋرسى بار دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.
تۇيىندەيتىن بولساق، رەسمي تەھران ەل ىشىندە ءھام وزدەرى سىرتقى جاۋ دەپ سانايتىن اقش، ساۋديا جانە ءيزرايلدىڭ قىسىمىنا اقىرى مويىن سۇناتىنىنا دالەل ازداۋ بولىپ تۇر. يران يسلام رەسپۋبليكاسى جايلى ديسكۋرس جىلدار بويى سۇرگەن مونتەككي مەن كاپۋلەتتي اراسىنداعى جانجالعا ۇقساپ كەلەدى. ارينە، ازىرشە جانجال نەدەن باستالعانى ەستە. قىرعي قاباق سوعىس كەزىندەگى «يا، ول ءيتتىڭ بالاسى، ءبىراق ول ءوزىمىزدىڭ يت» قاعيداسى نەگىزىندەگى سااداباد سارايى مەن اق ءۇيدىڭ قارىم-قاتىناستارى اقىرى انتيامەريكان ساياسي بيلىك قانا ەمەس، انتيامەريكاندىق كوڭىل-كۇيدەگى قوعامدىق كونسەنسۋس تۋدىردى.
الايدا ۋاقىت وتە كەلە قاراما-قايشىلىقتار ازايماي كەرىسىنشە كوبەيىپ ءارى كۇردەلەنىپ كەلەدى. ولاردىڭ اراسىندا شەكارا ماسەلەلەرى، اراب ەلدەرىندەگى وپپوزيسيانى قولداۋى، ەكونوميكالىق باسەكە سياقتىلاردان بولەك مۇسىلمان الەمى ليدەرلەگىنە ۇمتىلۋ دەگەن قىزىق ماسەلە بار. ال ايماقتىڭ پوليسەيى سانالاتىن اقش-تى مازالايتىن يراندىق اتوم جانە زىمىران باعدارلامالارى. يراك، سيريا جانە يەمەندەگى تەھراننىڭ اسكەري بەلسەندىلىگى اتاپ وتكەن ماسەلەلەردى ودان ارى قوزدىرىپ جىبەرسە كەرەك.
دايش تەرروريستتىك ۇيىمىنا قارسى سوعىستاعى يراننىڭ ءرولى قالىپتاسقان جاعدايعا ءبىر مىسال رەتىندە كورۋگە بولادى. ەسكە سالا كەتسەك، 2014 جىلى يراك وكىمەتى يراننىڭ تىكەلەي اسكەري كومەگىنسىز باعداد تۇگىل بۇكىل مەملەكەتتى قولدان جىبەرىپ الۋ ءقاۋىپى شىندىققا اينالار ەدى. پارسى اسكەرلەرىنىڭ قانى مەن جان قۇرباندارىنىڭ ارقاسىندا سيريا مەن يراك ۇكىمەتى بۇگىن جەڭىسىن تويلاۋدا.
الايدا، تۋرا سول سەبەپتى باسەكەلەس مەملەكەتتەر وزدەرىنە ءقاۋىپ رەتىندە كوردى. سيريادا ورنالاسقان بازالارعا يزرايل 200 دەن استام اۋە شابۋىلىن جاساسا، ساۋد پاتشالىعى كۇردى ميليسيالارىن تىكەلەي قارجىلاندىرىپ كەلەدى. ءتىپتى بىر-ەكى جىل بۇرىن يرانعا قارسى «يسلام ناتو»-سىن قۇرۋعا ۇندەۋ تاستاعان ەدى. ياعني يران اينالاسىنداعى ماسەلە ءبىرىنشى كەزەكتە يرانعا سەنىمسىزدىكتىڭ سالدارى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ءبىر وكىنىشتىسى قانشاما رومەو مەن دجۋلەتتا درامالارى جاسالىپ جاتسا دا، جازىلىپ جاتسادا تاتۋلاسۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ەرتەرەك سياقتى.
عابيت قونىسوۆ، شىعىستانۋشى
