ءقازىر ەڭ ۇلكەن جۇمىس — بىردەمە جاساپ شىعارۋ، دۇرىسى — ءوندىرۋ. اسىرەسە، ۇلتتىڭ جانى مەن رۋھى ءۇشىن كۇرسە ءجۇرىپ جاتقان شاقتا قازاق تىلىندە اعارتۋشىلىق باعىتتا جوبا جاساۋ، ءقازاقتىلدى ساپالى كونتەنتتى ارتتىرۋ ۇلكەن ەڭبەك. قۋاناتىنىمىز، وسى باعىتتا تىڭ تۋىندى دۇنيەگە كەلدى. جۋىردا «اعىلشىنشا ءتىل سىندىرۋ. تۇڭعىش ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋ قۇرالى» اتتى ەرەكشە ەڭبەك جارىق كوردى. بۇل كىتاپ اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى، بىلىكتى اۋدارماشى، بەلگىلى جۋرناليست ەرنات مەلس ۇلىنىڭ — سان جىلعى ماڭداي تەرىنىڭ جەمىسى.

قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت شىعىپ وتىرعان "اعىلشىنشا ءتىل سىندىرۋ" ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋ قۇرالى تالاي قازاقتىڭ تالابىن شىندارىنا سەنىمدىمىز. 
وزگە ءتىلدى ءوز ءتىلىڭ ارقىلى ۇيرەنۋدەن اسقان ۇلكەن باقىت جوق بۇل جالعاندا.
بۇل ەڭبەك — قازىرگى كەزدە ءقازاقتىلدى كونتەنتتى ارتتىرۋ، قازاق رۋحانياتىنا قاجىماي، تالماي جۇمىس ىستەۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى ىسپەتتى. سوندىقتان ءاربىر ءۇيدىڭ تورىندە تۇرسا جاراسادى. پايدالى كىتاپتىڭ وقىرمانى دا كوپ بولماق. 
ءوز بەتىمەن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ قۇرالىنىڭ اۆتورى 20 جىلعا جۋىق قولدانىپ كەلە جاتقان، ءوز تاجىريبەسىنەن وتكەن اعىلشىن ءتىلىن جەدەلدەتىپ وقىتۋ ادىستەمەسىن قالىڭ كوپشىلىككە ۇسىنىپ وتىر. ەڭ باستىسى، بۇل قازاق تىلىندە جارىققا شىققان تۇڭعىش ءوز بەتىمەن وقۋ قۇرالى. ەرنات مەلس ۇلىنىڭ ايتۋىنشا ءتىل سىندىرۋ قۇرالىنىڭ بىرنەشە ەرەكشەلىكتەرى بار.

ءبىرىنشى ەرەكشەلىك – ءسىز اعىلشىن ءتىلىنىڭ ارىپتەرىن، دىبىستارىن، سوزدەرىن ميىڭىزدى اشىتپاي، باسىڭىزدى بوسقا قاتىرماي، ەش قيىندىقسىز ۇيرەنەسىز. ەزبە ەرەجە، قاساڭ قاعيدا اتىمەن جوق. بۇل ادىستەمە «ارىپ-دىبىس-سوز-سويلەۋ» فورمۋلاسىنا نەگىزدەلگەن.

ەكىنشى ەرەكشەلىك – الەمدەگى حالىقارالىق التى ءتىلدىڭ ءبىرىن قازاقى ۇعىممەن يگەرەسىز. بارلىق ءسوزدىڭ اعىلشىنشا، قازاقشا ترانسكريپسياسى (دىبىس تاڭباسى) ءھام اۋدارماسى قوسا جازىلعان. ءار اعىلشىنشا، قازاقشا ءسوزدىڭ ترانسكريپسياسى ادەتتەگىدەي جانىنان ەمەس، استىنا بەرىلگەن. بۇل – ۆيزۋالدى تۇرعىدان ەڭ ءتيىمدى ءتاسىل. ياعني، ءسىز قاي ءارىپ قانداي دىبىسقا اينالىپ تۇرعانىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورەسىز.

ءۇشىنشى ەرەكشەلىك – اعىلشىن دىبىستارىنا ءتان سوزىلىڭقىلىق بەلگىسى قازاق تىلىندە قوس نۇكتەمەن بەرىلەدى. مۇنداي ءتاسىل اعىلشىن تىلىندەگى سوزىلىڭقى دىبىستاردى تەز مەڭگەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – كىتاپتى وقىعان ادام كەمىندە 3000 ءسوز ۇيرەنەدى. ءار كەستەدەگى سوزدەردىڭ الىپبيلىك قاتارى قاتاڭ ساقتالعان. بۇل ءتاسىل 26 ءارىپتىڭ الىپبيلىك رەتىن ءبىلۋدى اۆتوماتتى دەڭگەيگە جەتكىزۋگە باعىتتالعان. (ت.تىلەۋباي)

«تەرىس ويدى تاستا، اعىلشىنشا ۇيرەنۋدى باستا» دەگەن ۇرىن سوزبەن شىققان كىتاپ 7 جاستاعى بالادان 70 جاستاعى قارياعا دەيىن وقۋعا قولايلى. وقۋ قۇرالى تۋرالى جىلى لەبىزدەر قاراسى قالىڭ. تومەندە الاشتىڭ اۋىزى دۋالى بىرنەشە ازاماتىنىڭ وقۋ قۇرالى تۋرالى لەبىزىن بەرۋدى ءجون كوردىك. 

جاڭبىرباي قاعازبايەۆ، ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى، شەتەل تىلىندە دايارلاۋدىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، ق ر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى

ەرنات شاكىرتىمنىڭ قولىمىزعا كوپتەن كۇتكەن كىتابى ءتيدى. «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولار كەز» دەيدى. مىنە، بىزدەن ءبىلىم الىپ، مىناۋ قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەتەل تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ كافەدراسى بويىنشا ءوزىڭ ءبىلىم الىپ شىقتىڭ، 4 جىل بويى تىڭعىلىقتى ۇيرەندىڭ، وقىدىڭ، توقىدىڭ، شوقىدىڭ، ەندى سونىڭ جەتىستىگىن ءوزىڭ ءارقيلى سالادا قىزمەتىڭدە كورسەتە ءبىلدىڭ، ءتىل كوميتەتىندە دە قىزمەت ەتتىڭ، «حابار» رەداكسياسىندا قىزمەت ەتتىڭ، وسىلاي جيناعان تاجىريبەڭنىڭ نەگىزىندە وسى ەرەسەكتەرگە ارنالعان جاقسى، ەرەكشە قۇرىلىمى بار وقۋ قۇرالدارىن دايىنداسام ەكەن دەگەن وزىڭدە ءبىر ارمانىڭ بولدى، العا قويعان ماقساتىڭ بولدى. مىنە سول ماقساتىڭا جەتتىڭ دەپ ەسەپتەيمىن. ماقساتىڭنىڭ ءبىرىنشى قادامى شىعار، ۇلكەن قادامى شىعار، ەندى قالامىڭ مۇقالماسىن، جاقسى ازاماتتارعا، ازاماتشالارعا كەرەك كىتاپ ەكەن. ەندى وسى ءوزىڭنىڭ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنا قوسقان ۇلەسىڭنىڭ ءبىرىنشى قادامى بولسىن دەپ ەسەپتەيىك. ەندى قالامىڭ مۇقالماسىن دەپ جاڭا ايتىپ جاتىرمىن، الداعى جەتىستىكتەرىڭدى كورۋگە ءبىز تىلەكتەسپىز. بۇل ءبىرىنشى كىتاپ شىعار، ودان كەيىن بۇنىڭ ەكىنشى بولىگى شىعاتىن شىعار، ءوستىپ ءوز جالعاسىن تاۋىپ، جاقسى ءبىر وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنمەن اياقتالادى دەگەن سەنىمىم مول. ساعان كەلەشەك ۋاقىتتا تابىس تىلەيمىن. العا قويعان ماقساتتارىڭ ورىندالا بەرسىن. قازاقتىڭ وسىنداي ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرى جانىپ، وسىنداي قۋانىش قۋانىشقا ۇلاسسىن. ءبىزدىڭ ازاماتتار مەن ازاماتشالارىمىزدىڭ، جاستارىمىزدىڭ اتاعى الاتاۋدان ءارى اسسىن!

تەڭدىك يزاقوۆ، قازاقتان شىققان تۇڭعىش نەيروحيرۋرگ

اعىلشىن تىلىنەن ءبىزدىڭ قازاقتار ەشتەڭە بىلمەيتىن-دى. ءقازىر زامانعا بايلانىستى بۇكىل جاستار اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە قۇمار. ويتكەنى عىلىمنىڭ ءوزى، كوپ عالىم داردىڭ ءوزى اعىلشىننىڭ وقىمىستىلارىنان شىققان. مىسالى ءۇشىن، دنك دەگەن بار. وسى دنك-نى 1953 جىلى اعىلشىندار ءبىرىنشى ويلاپ تاپقان. دنك ادامنىڭ تۇقىمىن انىقتايتىن عىلىم. ءقازىر اعىلشىننىڭ عالىمدارى بىزگە كەلىپ، فورۋمدا سويلەيدى. ءبىراق اناتونوميا جاعىنان بىردەيمىز، بۇلاردىڭ ارتىقشىلىعى – سايماندارى، تەحنولوگيا، كومپيۋتەر، كەيىن بۇلاردىڭ ءبارى بىزگە كەلدى، سولارعا ماماندانىپ، ۇيرەنىپ الدىق. تالپىنباسا ءبىلىم شىقپايدى. سوعان تالپىنۋ كەرەك، تالپىنۋ كەرەك، ۇيرەنۋ كەرەك. مەن 92 جاستا بولسام دا ءالى ستۋدەنتپىن. ويتكەنى كۇندە فورۋمدارعا، كونفەرەنسيالارعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە بارىپ تۇرامىن. كارىستەر كەلەدى، اعىلشىندار كەلەدى. كارى نەيروحيرۋرگ دەپ ءبارى مەنى قۇشاقتاپ،  مەنىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسەدى. جاپونيادان ءبىر قىز كەلگەن انا جىلى، ءوزى پروفەسسور، سول مەنى قۇشاقتاپ سۋرەكەت تۇسكەن، نەيروحيرۋرگيا ينستيتۋتىنداعى جىگىتتەر سول سۋرەتتى قابىرعاعا ءىلىپ قويىپتى. بۇكىل عىلىمدا نيەۆرولوگيا دەگەن اۋرۋ بار. نيەۆرولوگيا دەگەن اۋرۋ نايزاعايدىڭ وتى سياقتى بەتكە اتقىلايدى. جاعىپ قويعان پليتا سياقتى بەتتە تۇراتىن. سونى ەمدەۋ دەگەن وتە قيىن. قازاقستاندا، وزبەكستاندا مەن عانا ەمدەدىم سول 1957 جىلدان باستاپ. اۋىرعان كىسىلەر ايتادى: «دوكتور، نە داي بوگ ەتۋ بولەزن داجە گيتلەرۋ» دەپ. وسى كۇنى دە ەمدەپ ءجۇرمىن. ىزدەپ كەلەدى، ەمدەپ بەرەمىن. مىناۋ كىتابىڭ قايىرلى بولسىن، تىپتەن جاقسى ۇيرەنۋگە. مەن دە ۇيرەنۋگە تالاپتانايىن ەندى. ويتكەنى عىلىمنىڭ ءبارى، كوبىسى وسى اعىلشىن تىلىنەy. ءبىز ەندى ءقازىر ارتتا قالساق تا، قۋىپ جەتۋگە تالاپتانامىز عوي.  «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەيدى عوي. سولاي عوي. عىلىمدى قازا بەرسەڭ، شىعا بەرەدى. ءبىراق وعان تويمايسىڭ. عىلىم دەگەن ارمان. مىناۋ ميدىڭ كلەتكالارى وتە كوپ. بۇرىن ايتقان 100 مىڭ دەپ، ءقازىر ميللياردتان اسىپ كەتتى.

ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى جاڭا وقۋ جىلى قارساڭىندا   وقىتۋشىلار قاۋىمىن قۋانتتى. اتاپ ايتقاندا، رەيچەل ورردىڭ “باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمىنە 100 يدەيا” (100 Ideas for Primary Teachers) اتتى ەڭبەگى مەن دومينيك ۋايزحدىڭ “باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمى. ۇستانىمدارى مەن قاعيدالارى” (Dominic Wyse، Becoming Primary School teacher) كىتابى  ورالداعى ج.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى پەداگوگيكا كوللەجىندە تانىستىرىلىپ، العاشقى دانالارى اتالعان وق ورنىنىڭ  كىتاپحاناسىنا تارتۋ ەتىلگەن.  

ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى  جوعارىداعى وقۋ قۇرالدارىن «نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى» دببۇ ۇسىنىسى بويىنشا  اعىلشىن تىلىنەن قازاق/ورىس تىلدەرىنە اۋدارۋ جۇمىسىن ۇيلەستىرگەن. ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىندا اتالعان قۇندى كىتاپتار تۋرالى تومەندەگىدەي مالىمەتتەر بەرىلگەن.   

1️⃣ «باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمىنە 100 يدەيا: سارالاپ وقىتۋ» (100 Ideas for Primary Teachers: Differentiation) – الەمگە تانىمال ادىسكەر-مامان رەيچەل ورردىڭ جەكە كاسىبي ىزدەنىسى ناتيجەسىندە تۋىپ، ارىپتەستەرىنىڭ تاجىريبەسى نەگىزىندە سىننان وتكەن يننوۆاسيالىق ماڭىزى جوعارى 100 يدەيا ۇسىنىلعان جيناق. سارالاپ وقىتۋ ارقىلى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە باعىتتالعان بۇل يدەيالار ىشكى مازمۇنى مەن ۇيىمداستىرىلۋ ادىستەرىنە وراي 10 بولىمگە توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن. وقۋ قۇرالى جاڭا باعىتتا ىزدەنۋدى ماقسات ەتەتىن پەداگوگ قاۋىمعا، سونداي-اق، ىزدەنۋشىلەر مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان.

2️⃣ «باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمى بولۋ: ۇستانىمدارى مەن قاعيدالارى» (Becoming a Primary School Teacher) – بريتاندىق عالىم-وقىتۋشى دومينيك ۋايزدىڭ پەداگوگيكا سالاسىنا قادام باسقان ستۋدەنتتەر مەن جاس ماماندارعا ارنالعان تاپتىرماس كومەكشى قۇرالى. بىلىكتى، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى ۇستاز بولىپ قالىپتاسۋعا قاجەت دۇرىس باعىت-باعدار بەرەتىن بىردەن-بىر وقۋلىق. بۇل وقۋ قۇرالى وقۋشىلار مەن اتا-انالار قارىم-قاتىناسى، قيىن بالالارمەن جۇمىسقا قاتىستى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بەرەدى. سونىمەن قاتار، ءبىلىم بەرۋگە قاجەت قۇجاتتارمەن تانىستىرىپ، ولارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرىن ۇيرەتەدى. مۇعالىمگە ءتان ءبىلىم، بىلىك داعدىلارىن دامىتۋعا باعىتتالعان.

سۋرەتتەر ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىنان الىندى.

ەندى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدار قازاقستاننىڭ ازاماتى بولا المايدى. بۇل تۋرالى جاڭا بۇيرىقتا ايتىلعان، دەپ حابارلايدى Ulys.

عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن ازاماتتىق الۋ نەمەسە قازاقستان ازاماتتىعىن قالپىنا كەلتىرۋ كەزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى باستاپقى دەڭگەيدە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ نەگىزدەرىن جانە قازاقستان تاريحىن بىلۋگە قويىلاتىن تالاپتار بەكىتىلدى.

قۇجاتقا سايكەس ازاماتتىق الۋ نەمەسە قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيى كەم دەگەندە 36 بالل، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ نەگىزدەرى بويىنشا كەمىندە 9 بالل، جانە قازاقستان تاريحى بويىنشا كەم دەگەندە 15 بالل جيناۋ قاجەت.