پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءومىرزاق ايتبايەۆتىڭ دۇنيە سالۋىنا بايلانىستى وتباسىنا كوڭىل ايتتى.
اقوردا باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاسىم-جومارت توقايەۆ حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، كورنەكتى عالىم، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءومىرزاق ايتبايەۆتىڭ دۇنيە سالۋىنا بايلانىستى ونىڭ وتباسىنا كوڭىل ايتۋ جەدەلحاتىن جولدادى.
«ءومىرزاق ايتباي ۇلى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ ارتۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ول قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ دامۋىنا، ءتىل ءبىلىمى ماماندارىنىڭ جاڭا بۋىنىن قالىپتاستىرۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ۇلاعاتتى ۇستاز جانە ءىرى عالىم ەدى. قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا وزىندىك ورنى بار ءقادىرلى ءومىرزاق ايتباي ۇلىنىڭ عىلىمي مۇراسى ەل بولاشاعى مەن ۇلت يگىلىگىنە قىزمەت ەتە بەرەدى دەپ سەنەمىن»، – دەلىنگەن جەدەلحاتتا.
«قازاقپارات» اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ءومىرزاق ايتباي ۇلى 1936 جىلى 5 ساۋىردە تۇركىستان وبلىسىنىڭ وتىرار اۋدانىنا قاراستى بالتاكول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1959 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ول تۇستا كيروۆ اتىنداعى قمي) فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1971 جىلى «م.گوركيي فرازەولوگيزمدەرىنىڭ قازاق تىلىندە بەرىلۋ جولدارى» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعان. 1959-1962 جىلدارى رەسپۋبليكالىق «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى، 1962-1974 جىلدارى قازاق سسر عا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى، 1974-1981 جىلدارى اعا عىلىمي قىزمەتكەر، 1981-1989 جىلدارى «تەرمينولوگيا مەن اۋدارما تەورياسى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن. 1973 جىلدان «عىلىمي تەرمينولوگيالىق ورتالىقتىڭ» ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ەتسە، 1989 جىلدان رەسپۋبليكالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى، كەيىن پرەزيدەنتى بولعان. عالىمنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى: قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرى. «تەرمينولوگيا مەن اۋدارما تەورياسى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن تۇستا ءومىرزاق ايتباي ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن بىرنەشە ۇجىمدىق كىتاپتار (قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى. «عىلىم»، الماتى، 1981؛ تەرمين جانە ولاردىڭ اۋدارمالارى. «عىلىم»، الماتى، 1990، 12 ب.ت.) باسپادان جارىق كوردى. اكادەميك ءومىرزاق ايتباي ۇلى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، عالىم حاتشىسى رەتىندە دە (1981–1991 جج.) 550-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتىڭ، 21 كىتاپ پەن مونوگرافيالاردىڭ اۆتورى. «قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ جاسالۋ كوزدەرى» (1981-1984) جانە «قازاق ادەبي تەرمينولوگيالىق لەكسيكاسىنىڭ دامۋى» (1985-1991)، «مەملەكەتتىك تىلدە عىلىمي تەرمينولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ تەوريالىق، عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەرى» (1997-1999)، «تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر، ادىستەمەلىك قۇرالدار جاساۋ» عىلىمي-مەتوديكالىق جوبا (2008-2013) دەگەن كۇردەلى عىلىمي تاقىرىپتارعا جەتەكشىلىك جاسادى. ونىڭ سونداي-اق، سازگەرلىگىن تانىتاتىن بىرنەشە، اتاپ ايتقاندا، بەلگىلى «جار سالەمى»، «جاس ويشىل»، «انا ءتىلى»، «ءتىل ونەرى دەرتپەن تەڭ»، «اق قويان»، «ورەنىم» تاعى دا كوپتەگەن ءانى جۇرتشىلىققا ءمالىم.
«تۇركىستان» حالىقارالىق گازەتىنە بەرگەن سوڭعى سۇحباتىنىڭ بىرىندە مارقۇم ءومىرزاق ايتباي ۇلى تەرمينولوگيا ماسەلەسىنە قاتىستى بىلاي دەپتى:
– جالپى تەرمينولوگيا كىم كورىنگەن ارالاسا بەرەتىن نارسە ەمەس. وعان ابايلاپ بارۋ كەرەك. اركىم ءوز سالاسىن ءبىلىپ، ءوز شارۋاسىمەن اينالىسقانى دۇرىس قوي. تەرمين ماسەلەسى قىزىقتىرا ما، مامانداردان سۇراسىن. وعان بۇكىل ءومىرىن ارناعان ادامدار بار، سوندىقتان سولاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ، ويلاسقان ارتىق ەمەس. تەرميندەردىڭ ءساتتى جاسالعاندارىنا تيىسپەۋ كەرەك. ماسەلەن «سىنىپ» ءسوزىن باياعىدا احمەت بايتۇرسىن ۇلى قالىپتاستىرعان. كەڭەستىك كەزەڭدە احاڭنىڭ جاساعان تەرميندەرىنىڭ ءبىرازىن ساياسات ءۇشىن قولدانىستان الىپ تاستاعانىمەن، قايتادان ورنىن تاۋىپ جاتىر. تەرمين ماسەلەسىنە اسىعىستىق جاراسپايدى، ءبارى بىردەن قالىپتاسىپ، دامىپ كەتپەيدى. حالىقارالىق تەرميندەردى اۋدارۋ، ونىڭ تاجىريبەدە قولدانىلۋى جايىندا بىلگىسى كەلگەن كىسى بولسا، عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنە كوز جۇگىرتسىن. كەرەك نارسەسىنىڭ ءبارىن تابادى. حالىقارالىق تەرميندەردى وزگەرتپەي قابىلداۋ كەرەك، ەلىمىزدەگى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ باعىتىنا سايكەس اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنگەندە حالىقارالىق تەرميندەردىڭ پايداسى زور دەيتىندەر، الدىمەن، قازاق ءتىلىن دامىتۋدى ويلاسىن. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك» دەدى ەمەس پە، ەلىمىزدىڭ ءتىل ساياساتى ءۇشىن دۇرىس ءسوز ول. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ءبارىن اعىلشىنشا وقىتامىز دەگەن ءسوز – ابسۋرد. ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا پاندەرىن مەكتەپتە قازاقشا وقىپ وستىك قوي، ولاردىڭ بارىندە قازاقشا قالىپتاسقان تەرميندەر بار. اكادەميك قانىش ساتبايەۆتان باستاپ، نەبىر مىقتى عالىمداردىڭ ءبارى جاراتىلىستانۋ پاندەرىن قازاقشا وقىعان. سولار كىمنەن كەم؟ قازاق مەكتەبىندە بالاعا كوپتەگەن پاندەردى اعىلشىنشا وقىتۋ – قازاق ءتىلىن قۇرتۋمەن بىردەي. ەگەر بالاعا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىلمەسە، ونىڭ كىمگە قاجەتى بار؟ ال ءبىلىم بەرەمىز بە، تەرميندەردىڭ قازاقشالانۋىنىڭ ماڭىزىن ءبىلۋ كەرەك.
فوتو: turkystan.kz
