ايەل – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى
قازاقتىڭ ەشقاشان ايەلدەردى قوعامنان الاستاتىپ، تۇمشالاپ ۇستاماۋى – ولاردىڭ قولىنان ءبارىنىڭ كەلەتىنىنە سەنگەنىنەن. بۇگىندە ايەلدەر بيزنەستە، ساياساتتا، ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىندا ەر ازاماتتارمەن قاتار ەڭبەكتەنىپ، قابىلەت دارىنىمەن، ىسكەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ قانا قويماي، مەملەكەتىمىزدىڭ وسىپ-ونۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. وسىعان وراي قازاقستانداعى ىشكى ساياساتتىڭ ءبىر قۇرىلىمى رەتىندە «گەندەرلىك ساياسات» دەگەن ۇعىم كوپ ماسەلەلەردى كوتەرىپ، ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولىن ارتتىرۋعا بارىنشا اتسالىسۋدا. ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە توقتالساق: بيلىك قۇرىلىمىنا ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ تەڭ قاتىسۋى، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ، وتباسىنداعى تەڭ قۇقىقتار مەن مىندەتتەر ءۇشىن تالاپتار قۇرۋ، جىنىس بەلگىلەرى بويىنشا كۇشتەۋ بوستاندىعى، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ دامۋىندا ايەلدەردىڭ ءرولىن بۇدان ءارى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشاتىن شەشىمدەر قابىلداۋ.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن گەندەرلىك جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياساتتى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلىپ، ەلباسى جارلىعىمەن گەندەرلىك ساياسات قابىلداندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن قازاقستان ايەلدەرىنىڭ سەزى نازىك جاندىلاردىڭ ەل دامۋىنداعى ماڭىزدى ءرولىن تاعى دا دالەلدەپ، گەندەرلىك جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ودان ءارى دامۋ باعىتىن ايقىنداي ءتۇستى.
گەندەرلىك ساياسات اياسىندا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر كوپ
ەلىمىزدە قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنداعى گەندەرلىك تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىنداعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى گەندەرلىك ساياسات ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. وعان ايەلدەر جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات ىستەرى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسيا باسشىلىق ەتۋدە. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە گەندەرلىك ستاتيستيكا مەن ساراپتاما مەحانيزمى ەنگىزىلگەن، ايەلدەر مەن بالالارعا ارنالعان داعدارىس ورتالىقتارى قۇرىلعان. ودان بولەك ايەلدەردىڭ كاسىپكەرلىگىن قولداۋعا باعىتتالعان ارنايى شارالار دا قولعا الىندى. وسى ورايدا بۇگىندە قازاقستاندىق بيزنەس سالاسىنداعى نازىك جاندىلاردىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىزعا جەتكەندىگىن دە اتاپ وتەيىك.
ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى ايدا بالايەۆانىڭ وتكەن جىلدى قورىتىندىلاۋ بارىسىندا ايتقان سوزىندە ءبىر جىلدىڭ وزىندە ءبىراز ىرگەلى ىستەر جۇزەگە اسىرىلعانىن جەتكىزدى. نەگىزگىلەرىنە توقتالا كەتسەك: ۇلتتىق كوميسسيا ساراپشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن الەۋمەتتىك كودەكس ازىرلەنىپ، "اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى" جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى، "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى" زاڭ جوباسى ازىرلەندى. سونىمەن قاتار، زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا تەگىن قۇقىقتىق جانە پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ ءۇشىن "One Stop Service" جوباسى ىسكە قوسىلىپ، جوبا اياسىندا ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى 36 قىلمىستىق ءىس بويىنشا قولداۋ كورسەتىلگەن. ايەلدەر مەن بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى ىستەرمەن اينالىساتىن ادۆوكاتتار مەن زاڭگەرلەرگە ارنالعان ارنايى ادىستەمە ازىرلەنىپ، ماماندارعا قولدانۋعا ۇسىنىلعان. بالالارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ جاعدايلارىنا جەدەل ارەكەت ەتۋ الگوريتمى دايىندالىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تاجىريبەسىنە ەنگىزىلدى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە وتباسى، گەندەرلىك ساياسات جانە دەموگرافيا ماسەلەلەرى بويىنشا 12 زەرتتەۋ ۇيىمىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق كونسورسيۋم قۇرىلعان. ايەلدەردى قولداۋعا جانە ولاردى قوعامدىق جانە ساياسي ومىرگە تارتۋعا باعىتتالعان «توميريس» ۇزاق مەرزىمدى ءبىلىم بەرۋ جوباسى ازىرلەنىپ، ونىڭ اياسىندا 560 بەلسەندى ءدارىس الدى. ءارى قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە الەۋمەتتىك جانە گەندەرلىك زەرتتەۋلەر ورتالىعى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سونداي-اق، شالعايداعى ەلدى-مەكەندەردە ايەلدەر كاسىپكەرلىگىن دامىتۋ ورتالىقتارى، وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارى جانە زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان داعدارىس ورتالىقتارى اشىلىپ، انىقتاما ءۇشىن "سەنىم تەلەفونى" ىسكە قوسىلعان.
ساندار نە دەيدى...
مەملەكتىمىز ايەلدەردىڭ ساياساتقا كوپتەپ ارالاسۋىن نازاردان تىس قالدىرىپ وتىرعان جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆىنىڭ فورۋمىندا مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ 55 پايىزىن ايەلدەر قۇرايتىنىنا قاراماستان، تەك 39 پايىزى باسشىلىق قىزمەتتەردە وتىرعانىن اتاپ وتكەن. بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ماجىلىسىندە 29 ايەل دەپۋتات بار. ول جالپى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ 20%-ى بولىپ تابىلادى. ءبىر ۆيسە-پرەمەر، 3 مينيستر ايەل ءوز مىندەتتەرىن ويداعىداي اتقارۋدا.
الايدا گەندەرلىك تەڭدىك تۇرعىسىنداعى مەملەكەتىمىزدىڭ قولعا الىپ وتىرعان شارالارىنا قاراماستان گەندەرلىك ساياساتتىڭ دامۋىنا ءبىرقاتار فاكتورلار كەدەرگى كەلتىرۋدە. قوعامدا ايەل ەركەكتەن تومەن بولۋى ءتيىس دەگەن تاپتاۋرىن بولعان ۇعىم ءالى دە ساقتالۋدا. وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا گەندەرلىك ساياساتتى ءارى قاراي دامىتۋدا قوعامداعى ەركەك پەن ايەلدىڭ تەڭدىگى تۋراسىنداعى ۇعىمدى كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرۋ قاجەت. سونداي-اق بۇل ماسەلەدە دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىنەن ۇيرەنگەننىڭ دە ارتىقتىعى جوق.
شەتەلدەردەگى جاعداي
قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ 60-تان استام مەملەكەتىندە ايەلدەرگە ارنالعان سايلاۋ كۆوتاسى تۋرالى زاڭ قابىلدانعان. ماسەلەن، فينليانديادا زاڭ شىعارۋشى ورگاندارداعى ايەلدەر قاۋىمىنىڭ ۇلەسى 40 پايىزدان كەم بولماۋى ءتيىس. شۆەسيادا دا ساياسي پارتيالاردىڭ تىزىمىندەگى ەرلەر مەن ايەلدەر ۇلەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگى ساقتالعان. بۇل ەل بيلىك تەتىكتەرىندەگى نازىك جاندىلاردىڭ سانى بويىنشا الەمدە ءتورتىنشى ورىندا تۇر جانە پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردىڭ 45 پايىزىن ايەلدەر قۇرايدى. فرانسيا مەن نورۆەگيادا دا قازىرگى قولدانىستاعى زاڭ پارتياعا ۇمىتكەرلەر اراسىنداعى ەر مەن ايەلدىڭ تەپە-تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتكەن. گەرمانياداعى حريستياندىق-دەموكراتيالىق وداق پارتياسىنىڭ قۇرامىنداعى ايەل ازاماتتارعا ارنالعان كۆوتا 33 پايىزدى قۇرايدى. مۇنىڭ ءبارى ءوز كەزەگىندە ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتى جويۋعا باعىتتالعان ساياسي باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىندىگى ءسوزسىز.
الايدا شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپا ەلدەرىندەگى جاعداي بۇعان ءبىرشاما كەرەعار سياقتى. تاياۋدا اشىق قوعام ينستيتۋتى مەن رۋمىنيا استاناسى بۋحارەستە ورنالاسقان ارىپتەستىك جانە تەڭدىك ورتالىعى شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپاداعى ەرلەر مەن ايەلدەردىعڭ الاتىن جالاقىلارى مەن ساياساتتاعى تەڭسىزدىكتەرى تۋرالى بىرلەسكەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاريالادى. زەرتتەۋ قورىتىندىسىنا سۇيەنسەك، كەي مەملەكەتتەردە نازىك جاندىلار ەر-ازاماتتاردىڭ جالاقىلارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن عانا الادى ەكەن. بۇل ەلدەردىڭ بارلىعىندا ايەلدەر جەتەكشى ساياسي لاۋازىمداردىڭ از عانا بولىگىنە عانا يە بولىپ وتىر.
بىلاي الىپ قاراعاندا، اتالعان ەلدەردىڭ (سلوۆاكيا، بولگاريا، گرەسيا، البانيا، چەحيا، پولشا) ءبارى ەۋرووداق ستاندارتتارىنا جاقىن كەلەتىن ايەل ادامداردىڭ تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن زاڭدار شىعارعان. دەيتۇرعانمەن، وكىنىشكە قاراي ايماقتا جۇمىس پەن جالاقى، سونىمەن قاتار لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ايەلدەردىڭ تەڭسىزدىگى انىق بايقالىپ وتىر. «ءبىز ەۋرووداققا مۇشە مەملەكەت ۇكىمەتتەرىنىڭ ۋادەلەرى قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىعىن ۇدايى نازاردا ۇستاپ وتىرامىز. بۇل ەلدەردىڭ بارلىعى ايەلدەردىڭ تەڭدىگىنە قاتىستى زاڭدار شىعارعانىمەن، ولاردىڭ ءبارى قاعاز جۇزىندە قالىپ وتىر. زاڭ بويىنشا، جۇمىس ورىندارىندا قىز-كەلىنشەكتەرگە بىردەي مۇمكىندىكتەر بەرىلۋى ءتيىس. الايدا، جۇمىس ورىندارىندا ايەلدەرگە بۇرىندارى كوزقاراس قانداي بولسا، ءقازىر دە سول كۇيىندە قالعان». بۇل ورتالىق جەتەكشىسى روكسانا تەشيۋدىڭ پىكىرى.
قورىتا كەلگەندە ءبىزدىڭ ەلدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا ءبىراز ىستەر اتقارىلۋدا. بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندا گەندەرلىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋعا جاۋاپتى تۇلعالار بەلگىلەنىپ، جۇيەلى تۇردە ەڭبەك ەتۋدە.
