گەندەرلىك ساياسات – جاھاندانۋ داۋىرىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ ەل تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قاراي نازىك جاندىلارعا تەڭ قولجەتىمدىلىكتى جانە ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنا قاتىسۋدى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس دەگەن دەموكراتيالىق جولدى ۇستانىپ كەلەدى. سودان بەرگى كەزەڭدە بىزدە قازاقستاندىق قوعامعا ءتان گەندەرلىك ساياساتتىڭ جاڭا ەۋرازيالىق مودەلى قالىپتاسقانىنا ءبارىمىز كۋامىز.
گەندەرلىك ساياسات جانە بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسى
ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ قۇقىعىنا، جىنىسىنا، گەندەرلىك رولدەرىنە قاتىستى مەملەكەتتىڭ ۇستانعان باعىتىنا گەندەرلىك ساياسات دەپ باعا بەرىلگەنى بارىمىزگە بەلگىلى ءجايت. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وسى تۇرعىداعى ۇستانعان ساياساتى كوپ جاعدايدا قانداي دا ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەرىنە ساي انىقتالعان. بۇگىندە كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىندە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىندا ايتا قالارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بار. ماسەلەن، ايەلدەر ەرتە جاستان تۇرمىسقا شىعۋلارى كەرەك. بورىكتىلەر بولسا، ەشقانداي سەبەپسىز ايەلدەرىمەن اجىراسىپ كەتە بەرەدى. ال نازىك جاندىلارعا مۇنداي قادامعا بارۋ ءۇشىن ءتۇرلى وتكەلەكتەردەن وتۋگە تۋرا كەلەدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ايەلدەرگە تىيىم سالىنعان جايلار جەتىپ ارتىلادى.
كوپتەگەن مەملەكەتتەردەگى قابىلدانعان زاڭدار نەگىزىنەن ەركەك پەن ايەلدىڭ تەڭدىگىن ساقتاۋعا ورايلاستىرىلعان. نەكەگە تۇرۋ جاسى ەرلەر ءۇشىن دە، ايەلدەر ءۇشىن دە بىردەي. سايلاۋ مەن سايلانۋعا دا تەڭ قۇقىلى، جۇمىسقا دا كەدەرگىسىز قابىلدانادى. دەگەنمەن، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىنداعى قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ ەرەكشەلىگى كەي جاعدايدا انىق بايقالادى. ماسەلەن، رەسەي فەدەراسياسىندا، باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە اسكەري قىزمەتتى اتقارۋعا تەك ەر ازاماتتار عانا قۇقىلى بولسا، يزرايلدە ەرلەر دە، ايەلدەر دە اسكەري مىندەتتى وتەۋگە بورىشتى بولىپ سانالادى. جازا بەرسەك، مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
ەندى الەمدىك ساياساتتا ايەلدەردىڭ ءرولى قاي دەڭگەيدە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. حالىقارالىق Council on Foreign Relations زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ 2024 جىلدىڭ تامىزىندا جاريالاعان بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسىنە (Women’s Power Index 2024) زەر سالساق، وسىعان قاتىستى ءبىراز ماعلۇماتقا كوز جەتكىزەمىز. ورتالىقتىڭ بۇۇ-عا مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ گەندەرلىك تەڭدىككە جەتۋ سالاسىنداعى كورسەتكىشتەرىن باعالايتىن ەسەپتە مەملەكەت نەمەسە ۇكىمەت باسشىلارى، مينيسترلەر كابينەتىندە، ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگانداردا، ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگانعا، جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا كانديدات بولعان ايەلدەردىڭ ۇلەسىن تالداپ كورسەتەدى. وسى زەرتتەۋ دەرەككە سۇيەنسەك، 193 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 25 ەلدە عانا مەملەكەت نەمەسە ۇكىمەت باسشىسى ايەل بولعان. سونداي-اق، 15 ەلدە مينيسترلەر كابينەتىنىڭ قۇرامى كەم دەگەندە 50 پايىزدى ايەلدەردەن قۇراسا، 6-اق مەملەكەتتە پارلامەنتتەگى نازىك جاندىلار سانى 50 پايىزدان كەم ەمەستىگى بەلگىلى بولعان. ال پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ىشىندە گرۋزيا، مولدوۆا، لاتۆيا، ليتۆا ەلدەرىندە ايەل مەملەكەت باسشىسى بار.
قازاقستان بيلىگىندەگى ايەلدەر يندەكسىنە توقتالار بولساق، (1) ساياسي پاريتەت – 23%، (2) مەملەكەت باسشىسى - ەر، (3) 1946 جىلدان بەرگى مەملەكەت باسشىسى - 0، (4) مينيسترلەر كابينەتى – 14%، (5) ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگان – 21%، (6) ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگان كانديداتتارى - 23%، (7) جەرگىلىكتى زاڭ شىعارۋشى ورگان - 31%. قورىتىندىلاي كەلگەندە، 193 ەلدىڭ بيلىگىندەگى ايەلدەر يندەكسىنىڭ جالپى كورسەتكىشىنىڭ ىشىندەگى قازاقستان ايەلدەر يندەكسى بارلىعىمەن سالىستىرعاندا ورتاشا دەڭگەيدەن تومەن ەكەنى بەلگىلى بولدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باستى سەبەبى – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق تارماعىنداعى ايەلدەردىڭ ساياسي وكىلدىگى مەن قاتىسۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنەن ەكەن. گەندەرلىك كۆوتا تۋرالى
گەندەرلىك كۆوتا - بۇل ۇكىمەتتەگى، قانداي دا ءبىر بولماسىن كومپانيانىڭ توپ مەنەدجمەنتىندەگى، بيلىكتىڭ وزگە دە سالالارىنداعى ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ شەكتەۋلى نورمالارى. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات - ەرلەردىڭ دە، ايەلدەردىڭ دە ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، ەلدەگى نەمەسە ءوزى ەڭبەك ەتەتىن ءىرى ۇيىمدارداعى ماڭىزدى شەشىمدەردى قابىلداۋعا ات سالىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
الايدا نازىك جاندىلاردىڭ كوپشىلىگى (ءتىپتى فەمينيستكالاردىڭ دا باسىم بولىگى) گەندەرلىك كۆوتالاردىڭ ەنگىزىلۋىن قالامايدى. ولاردىڭ پايىمىنشا، بۇل ايەلدەردى ەرلەردەن ءبىر ساتى تومەن قوياتىن سەنىمىن جويۋ، بەدەلىن ءتۇسىرۋ تۇرىندەگى كەمسىتۋشىلىك بولىپ تابىلادى. سوندا گەندەرلىك تەڭدىك تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟
زاڭ بويىنشا ەكى جىنىستىڭ وكىلدەرىنىڭ دە مۇمكىندىكتەرى بىردەي، دەگەنمەن ساياساتكەر نەمەسە توپ-مەنەدجەر بولۋ ايەلدەر ءۇشىن ءبىرشاما قيىنعا سوعادى. ماسەلەن، تەرىسكەيدەگى كورشى ەل رەسەيدە جوعارى ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ ۇلەس سالماعى ەرلەرگە قاراعاندا ءبىرشاما جوعارى (37 نەمەسە 29 پايىز) بولسا دا، ولاردىڭ قىزمەتتىك باسپالداقتا جوعارى ورلەۋى سيرەك قۇبىلىس. كەي كەزدەرى كومپانيالاردىڭ كەيبىرى ارتىق شىعىن شىعارماۋدى ويلاپ، (ماسەلەن، دەكرەتتىك دەمالىسقا شىعىپ، بالا كۇتىمىمەن ۇيدە وتىرعان ايەلگە تولەماقى تولەمەس ءۇشىن) جاس قىزداردى جۇمىسقا قابىلداي بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءالى دە گەندەرلىك تاپتاۋرىننىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي وتىر. دەمەك، ايەلدىڭ مىندەتى وشاق باسىن ۇستاۋ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋ دەگەن قاعيدا ءوز ءمانىن ءالى دە تولىق جويا قويماعان.
ساياساتتاعى گەندەرلىك كۆوتا
ماماندار گەندەرلىك كۆوتا تۋرالى ءجيى ءسوز قوزعالعاندا، ايەلدەردىڭ ساياسي ومىرگە ارالاسۋىن مەڭزەيدى. ايەلدەردىڭ سايلاۋعا قاتىسۋىنا ءبىرىنشى رەت 1893 جىلى جاڭا زەلانديادا زاڭ تۇرعىسىندا رۇقسات ەتىلدى. ءبىراق شىنىن ايتۋ كەرەك، زاڭ بويىنشا مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ ەلدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا ەش قاتىسى بولمادى. ال ەۋروپادا مۇنداي ماڭىزدى قادام تەك 1905 جىلى قولعا الىندى. اتاپ ايتقاندا فينليانديا ايەلدەرى سايلاۋعا قاتىسۋ قۇقىعىن يەلەندى، ارادا ءبىر جىل وتكەندە داۋىسقا تۇسۋگە مۇمكىندىك الدى. مۇنىڭ سۋفراجيستكالاردىڭ (ايەل قۇقىعىن قورعاۋشىلارىنىڭ) قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. العاشقى امەريكاندىق فەمينيستكا ەبيگەيل ادامس ءوزىنىڭ ءبىر حاتىندا بىلاي دەپ جازدى: «ءبىز قابىلداۋىنا ءوزىمىز قاتىسپاعان، ءبىزدىڭ مۇددەمىزدى ەسكەرمەگەن زاڭعا باعىنبايمىز». كەيىننەن وسى ايتىلعان كەسىمدى پىكىرىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ ەسىمى بۇكىل الەمگە تانىلدى.
«پارلامەنتتە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ سانىنىڭ تەڭ بولۋى، ەلدىڭ جالپى دەموكراتيالانۋى جانە ايەلدەر ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاۋ - گەندەرلىك تەڭدىككە قول جەتكىزۋدەگى مىندەتتى قادام»، - دەيدى ساياساتكەرلەر. ءبىراق تالقىلانىپ وتىرعان شارالار كەمسىتۋشىلىككە قارسى كۇرەستىڭ جالعىز جولى ەمەس. ەگەر دەموكراتيالىق ەلدەردەگى بۇل باعىتتاعى جۇمىستار وسى قالىپتا جۇرگىزىلە بەرەتىن بولسا، گەندەرلىك تەپە-تەڭدىك وزىنەن-وزى قالىپتاسادى، ءبىراق وعان كەمىندە 70-100 جىل ۋاقىت كەرەك دەيدى ساراپشى ماماندار.
نازىك جاندىلار دا پرەزيدەنت بولا الادى
«پرەزيدەنت تاعىنا ايەلدەر وتىرسىن!» دەگەندى امەريكالىقتار ۇزاق جىلداردان بەرى ۇرانداتىپ كەلەدى. 2000 جىلى NBC تەلەكومپانياسى مەن «Wall Street Journal» گازەتىنىڭ بىرلەسكەن ساۋالناماسىنىڭ مالىمەتتەرنە سايكەس، امەريكالىقتاردىڭ 80 پايىزدان استامى ايەلدەرگە داۋىس بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن مالىمدەپتى. اقش-تاعى سايلاۋعا 1،5 جىل ۋاقىت قالعاندا ەل تۇرعىندارىنىڭ 55 پايىزى پرەزيدەنت لاۋازىمىندا ايەل ادامدى كورگىلەرى كەلەتىندىكتەرىن جاسىرماعان.
ءبىر اتاپ وتەتىن جاي، اقش-تا ايەلدەردىڭ پرەزيدەنت ورىنتاعىنا وتىرۋعا دەگەن تالپىنىستارى وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالعان. الايدا ۇمىتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى ۇساق پارتيالاردىڭ تاراپىنان ۇسىنىلعاندىقتان، ولاردىڭ بۇل ورايدا تابىسقا جەتۋلەرىنە ەش مۇمكىندىك بولمادى. جاڭا عاسىردىڭ باسىندا، ياعني 2000 جىلى اق ءۇيدىڭ قوجايىنى بولۋ ءۇشىن بۇكىلالەمدىك جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى، افروامەريكاندىق ايەل مونيكا مۋرحەد باعىن سىناپ كورگەن ەدى، ءبىراق وعان سايلاۋشىلاردىڭ نەبارى 0،002 پايىزى عانا داۋىس بەردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءبىزدىڭ ەلدە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋلاردا دا نازىك جاندىلار وزدەرىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنىپ، وتە از داۋىس جيناعان بولاتىن.
دەگەنمەن، Council on Foreign Relations زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ 2024 جىلدىڭ تامىزىندا جاريالاعان بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسىنە (Women’s Power Index 2024) كوز جۇگىرتسەك، كەيىنگى كەزدەرى الپاۋىت ەلدەردە ساياساتتاعى ايەلدەردىڭ ءرولى ارتىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. الەمدە ەل باسقارىپ وتىرعان ايەل پرەزيدەنتتەردىڭ بار بولعانى - ساياسات سالاسىنداعى گەندەرلىك تەڭسىزدىكتى جويۋ بارىسىنداعى تولاعاي تابىس ەكەنى ءسوزسىز.
قازاق حالقى گەندەرلىك ساياسات دەگەندى بىلمەي تۇرىپ-اق ايەلدىڭ ورنىن ايقىنداپ، قامقورلىقتىڭ سان قيلى ستراتەگياسىن جاساپ قويعان. دەسەك تە، گەندەرلىك تەڭدىك دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇرمىستىق، ەكونوميكالىق، ادامگەرشىلىك-تاربيەلىك، قورعاۋشىلىق جانە باسقا دا ماڭىزدى فۋنكسيالارىن ورىنداۋدا جاۋاپكەرشىلىگى، تەپە-تەڭدىگى دە جوعارى بولاتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. بۇل تۇرعىسىنان كەلسەك، قازىرگى جۇرگىزىلىپ جاتقان گەندەرلىك ساياسات انا مەن بالاعا ايرىقشا الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ بوپ تابىلسا قۇبا-قۇپ.
