ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    519.1
  • EUR -

    547.5
  • RUB -

    5.21
گەندەرلىك ساياساتتىڭ جاڭا ەۋرازيالىق مودەلى
فوتو: اشىق كوزدەن 18 قىركۇيەك 2024
گەندەرلىك ساياساتتىڭ جاڭا ەۋرازيالىق مودەلى

گەندەرلىك ساياسات – جاھاندانۋ داۋىرىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ ەل تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قاراي نازىك جاندىلارعا تەڭ قولجەتىمدىلىكتى جانە ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنا قاتىسۋدى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس دەگەن دەموكراتيالىق جولدى ۇستانىپ كەلەدى. سودان بەرگى كەزەڭدە بىزدە قازاقستاندىق قوعامعا ءتان گەندەرلىك ساياساتتىڭ جاڭا ەۋرازيالىق مودەلى قالىپتاسقانىنا ءبارىمىز كۋامىز.

گەندەرلىك ساياسات جانە بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسى 

ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ قۇقىعىنا، جىنىسىنا، گەندەرلىك رولدەرىنە قاتىستى مەملەكەتتىڭ ۇستانعان باعىتىنا گەندەرلىك ساياسات دەپ باعا بەرىلگەنى بارىمىزگە بەلگىلى ءجايت.  كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وسى تۇرعىداعى ۇستانعان ساياساتى كوپ جاعدايدا قانداي دا ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەرىنە ساي انىقتالعان. بۇگىندە كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىندە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىندا ايتا قالارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بار.  ماسەلەن، ايەلدەر ەرتە جاستان تۇرمىسقا شىعۋلارى كەرەك. بورىكتىلەر بولسا، ەشقانداي سەبەپسىز ايەلدەرىمەن اجىراسىپ كەتە بەرەدى. ال نازىك جاندىلارعا مۇنداي قادامعا بارۋ ءۇشىن ءتۇرلى وتكەلەكتەردەن وتۋگە تۋرا كەلەدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ايەلدەرگە تىيىم سالىنعان جايلار جەتىپ ارتىلادى.

كوپتەگەن مەملەكەتتەردەگى قابىلدانعان زاڭدار نەگىزىنەن ەركەك پەن ايەلدىڭ تەڭدىگىن ساقتاۋعا ورايلاستىرىلعان. نەكەگە تۇرۋ جاسى ەرلەر ءۇشىن دە، ايەلدەر ءۇشىن دە بىردەي. سايلاۋ مەن سايلانۋعا دا تەڭ قۇقىلى، جۇمىسقا دا كەدەرگىسىز قابىلدانادى. دەگەنمەن، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىنداعى قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ ەرەكشەلىگى كەي جاعدايدا انىق بايقالادى. ماسەلەن، رەسەي فەدەراسياسىندا، باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە اسكەري قىزمەتتى اتقارۋعا تەك ەر ازاماتتار عانا قۇقىلى بولسا، يزرايلدە ەرلەر دە، ايەلدەر دە اسكەري  مىندەتتى وتەۋگە بورىشتى بولىپ سانالادى. جازا بەرسەك، مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

ەندى الەمدىك ساياساتتا ايەلدەردىڭ ءرولى قاي دەڭگەيدە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. حالىقارالىق Council on Foreign Relations زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ 2024 جىلدىڭ تامىزىندا جاريالاعان بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسىنە (Women’s Power Index 2024) زەر سالساق، وسىعان قاتىستى ءبىراز ماعلۇماتقا كوز جەتكىزەمىز. ورتالىقتىڭ بۇۇ-عا مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ گەندەرلىك تەڭدىككە جەتۋ سالاسىنداعى كورسەتكىش­تەرىن باعالايتىن ەسەپتە مەملەكەت نەمەسە ۇكىمەت باسشىلارى، مينيسترلەر كابينەتىندە، ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگانداردا، ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگانعا، جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا كانديدات بولعان ايەلدەردىڭ ۇلەسىن تالداپ كورسەتەدى. وسى زەرتتەۋ دەرەككە سۇيەنسەك، 193 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 25 ەلدە عانا مەملەكەت نەمەسە ۇكىمەت باسشىسى ايەل بولعان. سونداي-اق، 15 ەلدە مينيسترلەر كابينەتىنىڭ قۇرامى كەم دەگەندە 50 پايىزدى ايەلدەردەن قۇراسا، 6-اق مەملەكەتتە پارلامەنتتەگى نازىك جاندىلار سانى 50 پايىزدان كەم ەمەستىگى بەلگىلى بولعان. ال پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ىشىندە گرۋزيا، مولدوۆا، لاتۆيا، ليتۆا ەلدەرىندە ايەل مەملەكەت باسشىسى بار.    

قازاقستان بيلىگىندەگى ايەلدەر يندەكسىنە توقتالار بولساق، (1) ساياسي پاريتەت – 23%، (2) مەملەكەت باسشىسى - ەر، (3) 1946 جىلدان بەرگى مەملەكەت باسشىسى - 0، (4) مينيسترلەر كابينەتى – 14%، (5) ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگان – 21%، (6) ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگان كانديداتتارى - 23%، (7) جەرگىلىكتى زاڭ شىعارۋشى ورگان - 31%. قورىتىندىلاي كەلگەندە، 193 ەلدىڭ بيلىگىندەگى ايەلدەر يندەكسىنىڭ جالپى كورسەتكىشىنىڭ ىشىندەگى قازاقستان ايەلدەر يندەكسى بارلىعىمەن سالىستىرعاندا ورتاشا دەڭگەيدەن تومەن ەكەنى بەلگىلى بولدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باستى سەبەبى – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق تارماعىنداعى ايەلدەردىڭ ساياسي وكىلدىگى مەن قاتىسۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنەن ەكەن. گەندەرلىك كۆوتا تۋرالى

گەندەرلىك كۆوتا - بۇل ۇكىمەتتەگى، قانداي دا ءبىر بولماسىن كومپانيانىڭ توپ مەنەدجمەنتىندەگى، بيلىكتىڭ وزگە دە سالالارىنداعى ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ شەكتەۋلى نورمالارى. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات - ەرلەردىڭ دە، ايەلدەردىڭ دە ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، ەلدەگى نەمەسە ءوزى ەڭبەك ەتەتىن ءىرى ۇيىمدارداعى ماڭىزدى شەشىمدەردى قابىلداۋعا ات سالىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ.

الايدا نازىك جاندىلاردىڭ كوپشىلىگى (ءتىپتى فەمينيستكالاردىڭ دا باسىم بولىگى) گەندەرلىك كۆوتالاردىڭ ەنگىزىلۋىن قالامايدى. ولاردىڭ پايىمىنشا، بۇل ايەلدەردى ەرلەردەن ءبىر ساتى تومەن قوياتىن سەنىمىن جويۋ، بەدەلىن ءتۇسىرۋ تۇرىندەگى كەمسىتۋشىلىك  بولىپ تابىلادى. سوندا گەندەرلىك تەڭدىك تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟

زاڭ بويىنشا ەكى جىنىستىڭ وكىلدەرىنىڭ دە مۇمكىندىكتەرى بىردەي، دەگەنمەن ساياساتكەر  نەمەسە توپ-مەنەدجەر بولۋ ايەلدەر ءۇشىن ءبىرشاما قيىنعا سوعادى. ماسەلەن، تەرىسكەيدەگى كورشى ەل رەسەيدە جوعارى ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ ۇلەس سالماعى ەرلەرگە قاراعاندا ءبىرشاما جوعارى (37 نەمەسە 29 پايىز) بولسا دا، ولاردىڭ قىزمەتتىك باسپالداقتا جوعارى ورلەۋى سيرەك قۇبىلىس. كەي كەزدەرى كومپانيالاردىڭ كەيبىرى ارتىق شىعىن شىعارماۋدى ويلاپ،  (ماسەلەن، دەكرەتتىك دەمالىسقا شىعىپ، بالا كۇتىمىمەن ۇيدە وتىرعان ايەلگە تولەماقى تولەمەس ءۇشىن)  جاس قىزداردى جۇمىسقا قابىلداي بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءالى دە گەندەرلىك تاپتاۋرىننىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي وتىر. دەمەك، ايەلدىڭ مىندەتى وشاق باسىن ۇستاۋ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋ دەگەن قاعيدا ءوز ءمانىن ءالى دە تولىق جويا قويماعان.

ساياساتتاعى گەندەرلىك كۆوتا

ماماندار گەندەرلىك كۆوتا تۋرالى ءجيى ءسوز قوزعالعاندا، ايەلدەردىڭ ساياسي ومىرگە ارالاسۋىن مەڭزەيدى. ايەلدەردىڭ سايلاۋعا قاتىسۋىنا ءبىرىنشى رەت 1893 جىلى جاڭا زەلانديادا زاڭ تۇرعىسىندا رۇقسات ەتىلدى. ءبىراق  شىنىن ايتۋ كەرەك، زاڭ بويىنشا مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ ەلدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا ەش قاتىسى بولمادى. ال ەۋروپادا مۇنداي ماڭىزدى قادام تەك 1905 جىلى قولعا الىندى. اتاپ ايتقاندا فينليانديا ايەلدەرى سايلاۋعا قاتىسۋ  قۇقىعىن يەلەندى، ارادا ءبىر جىل وتكەندە داۋىسقا تۇسۋگە مۇمكىندىك الدى. مۇنىڭ سۋفراجيستكالاردىڭ (ايەل قۇقىعىن قورعاۋشىلارىنىڭ) قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. العاشقى امەريكاندىق فەمينيستكا ەبيگەيل ادامس ءوزىنىڭ ءبىر حاتىندا بىلاي دەپ جازدى: «ءبىز قابىلداۋىنا ءوزىمىز قاتىسپاعان، ءبىزدىڭ مۇددەمىزدى ەسكەرمەگەن زاڭعا باعىنبايمىز». كەيىننەن وسى ايتىلعان كەسىمدى پىكىرىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ ەسىمى بۇكىل الەمگە تانىلدى. 

«پارلامەنتتە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ سانىنىڭ تەڭ بولۋى، ەلدىڭ جالپى دەموكراتيالانۋى جانە ايەلدەر ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاۋ - گەندەرلىك تەڭدىككە قول جەتكىزۋدەگى مىندەتتى قادام»، - دەيدى ساياساتكەرلەر. ءبىراق تالقىلانىپ وتىرعان شارالار كەمسىتۋشىلىككە قارسى كۇرەستىڭ جالعىز جولى ەمەس. ەگەر دەموكراتيالىق ەلدەردەگى بۇل باعىتتاعى جۇمىستار وسى قالىپتا جۇرگىزىلە بەرەتىن بولسا، گەندەرلىك تەپە-تەڭدىك وزىنەن-وزى قالىپتاسادى، ءبىراق وعان كەمىندە 70-100 جىل ۋاقىت كەرەك دەيدى ساراپشى ماماندار.

نازىك جاندىلار دا پرەزيدەنت بولا الادى

«پرەزيدەنت تاعىنا ايەلدەر وتىرسىن!» دەگەندى امەريكالىقتار ۇزاق جىلداردان بەرى ۇرانداتىپ كەلەدى. 2000 جىلى NBC تەلەكومپانياسى مەن «Wall Street Journal» گازەتىنىڭ بىرلەسكەن ساۋالناماسىنىڭ مالىمەتتەرنە سايكەس، امەريكالىقتاردىڭ 80 پايىزدان استامى ايەلدەرگە داۋىس بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن مالىمدەپتى. اقش-تاعى سايلاۋعا 1،5 جىل ۋاقىت قالعاندا ەل تۇرعىندارىنىڭ 55 پايىزى پرەزيدەنت لاۋازىمىندا ايەل ادامدى كورگىلەرى كەلەتىندىكتەرىن جاسىرماعان.

ءبىر اتاپ وتەتىن جاي، اقش-تا ايەلدەردىڭ پرەزيدەنت ورىنتاعىنا وتىرۋعا دەگەن تالپىنىستارى وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالعان. الايدا ۇمىتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى ۇساق پارتيالاردىڭ تاراپىنان ۇسىنىلعاندىقتان، ولاردىڭ بۇل ورايدا تابىسقا جەتۋلەرىنە ەش مۇمكىندىك بولمادى. جاڭا عاسىردىڭ باسىندا، ياعني 2000 جىلى اق ءۇيدىڭ قوجايىنى بولۋ ءۇشىن بۇكىلالەمدىك جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ كوشباسشىسى، افروامەريكاندىق ايەل مونيكا مۋرحەد باعىن سىناپ كورگەن ەدى، ءبىراق وعان سايلاۋشىلاردىڭ نەبارى 0،002 پايىزى عانا داۋىس بەردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءبىزدىڭ ەلدە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋلاردا دا نازىك جاندىلار وزدەرىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنىپ، وتە از داۋىس جيناعان بولاتىن.   

دەگەنمەن، Council on Foreign Relations زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ 2024 جىلدىڭ تامىزىندا جاريالاعان بيلىكتەگى ايەلدەر يندەكسىنە (Women’s Power Index 2024) كوز جۇگىرتسەك، كەيىنگى كەزدەرى الپاۋىت ەلدەردە ساياساتتاعى ايەلدەردىڭ ءرولى ارتىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. الەمدە ەل باسقارىپ وتىرعان ايەل پرەزيدەنتتەردىڭ بار بولعانى - ساياسات سالاسىنداعى گەندەرلىك تەڭسىزدىكتى جويۋ بارىسىنداعى  تولاعاي تابىس ەكەنى ءسوزسىز.   

قازاق حالقى گەندەرلىك ساياسات دەگەندى بىلمەي تۇرىپ-اق ايەلدىڭ ورنىن ايقىنداپ، قامقورلىقتىڭ سان قيلى ستراتەگياسىن جاساپ قويعان. دەسەك تە، گەندەرلىك تەڭدىك دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇرمىستىق، ەكونوميكالىق، ادامگەرشىلىك-تاربيەلىك، قورعاۋشىلىق جانە باسقا دا ماڭىزدى فۋنكسيالارىن ورىنداۋدا جاۋاپكەرشىلىگى، تەپە-تەڭدىگى دە جوعارى بولاتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. بۇل تۇرعىسىنان كەلسەك، قازىرگى جۇرگىزىلىپ جاتقان گەندەرلىك ساياسات انا مەن بالاعا ايرىقشا الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ بوپ تابىلسا قۇبا-قۇپ.

 

 

 

 

 

 

 

 

RELATED NEWS
اجىراسۋ نەگە بەلەڭ الۋدا
19 ماۋسىم 2024
اجىراسۋ نەگە بەلەڭ الۋدا

قازاق جاستارى وتباسى قۇندىلىعىنا نەمقۇرايلىلىق تانىتۋدا 

قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ءورشىپ تۇرعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – اجىراسۋ. ولاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى قازاقستاندا ءاربىر ءۇشىنشى نەكە اجىراسۋمەن اياقتالادى  ەكەن. ق ر ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ  دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، 2022 جىلى ەلىمىزدە 130 مىڭعا جۋىق جاس شاڭىراق كوتەرسە، 22500-دەن استام وتباسىلىق جۇپتىڭ جولدارى ەكىگە ايرىلعان. ال 2023 جىلى احات ورگاندارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 120،8 مىڭ نەكەنى تىركەگەن. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 5،9% از. نەكەنىڭ ساقتالۋىنا كەلەر بولساق، ولاردىڭ سانى 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 9،6% ازايىپ، 40،2 مىڭدى قۇراعان ەكەن. تۇرعىلىقتى جەرىنە زەر سالار بولساق، قالالىق جەرلەردە اجىراسۋعا ءوتىنىش كوپ بەرىلگەن. ماسەلەن، قالالىق جەرلەردە 29،4 مىڭ اجىراسۋ (73،1%)، اۋىلدىق جەرلەردە 10،8 مىڭ اجىراسۋ (26،9%) تىركەلگەن. الايدا، بۇل كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە دە سەنە بەرۋگە بولمايدى،  ويتكەنى ولاردىڭ اراسىندا جالعان تۇردە، وتىرىك اجىراساتىندار دا از ەمەس.  

شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا نە سەبەپ؟

كوپتەگەن جاستار توي وتكەن سوڭ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اجىراسۋعا ارىز بەرەدى ەكەن. ساياساتكەرلەر مەن دەپۋتاتتار وتباسى ينستيتۋتى  قۇردىمعا كەتىپ بارادى دەپ دابىل قاعۋدا، بۇل پىكىردى الەۋمەتتانۋشىلار دا  قولداپ وتىر.

اجىراسۋ دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءوسۋى - بۇل تەك وتباسىنىڭ ىشىندەگى نەگاتيۆتى فاكتور ەمەس، سونىمەن قاتار جۇرتشىلىقتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وزگەرۋى دەيدى پسيحولوگتار. اجىراسۋدىڭ سەبەپتەرى كوپ، جالپى العاندا  بۇل تۇرعىدا قازاقستاندىق قوعامدا قانداي ماسەلەلەردىڭ  بار ەكەندىگىن ايعاقتايدى. سونىمەن...

اتا-انالارى مەن تۋعان-تۋىسقانداردىڭ ارالاسۋى

كەيبىر اجىراسقان جاستاردىڭ اۋزىنان: «بارىنە ونىڭ شەشەسى (جىگىتتىڭ نەمەسە بويجەتكەننىڭ) كىنالى» دەگەندى ءجيى ەستيمىز. كەيبىر اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ جار تاڭداۋداعى ارەكەتىنە، ەكى جاستىڭ باقىتتى جانۇيا قۇرۋىنا كەدەرگى جاساپ باعادى. قۇداعيلاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ ءوزى كەيدە ەكى جاستىڭ ەكى جاققا كەتۋىنە سەبەپ بولىپ جاتادى. وسىدان-اق ەكى جاستىڭ باقىتتى بولۋى تەك وزدەرىنە عانا ەمەس، اتا-انالارى مەن تۋىس-تۋعاندارىنا دا بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز. قازاقتىڭ «قاتىن الما، قايىن ال» دەگەن سوزىنە دە بويداقتار قۇلاق اسقاندارى ابزال. 

وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق

زورلىق-زومبىلىق - ايرانداي ۇيىعان وتباسىنىڭ ويران بولۋىنىڭ باستى سەبەبى. الايدا، الەۋمەتتىك ساۋالناما كورسەتكەنىندەي، اجىراسۋ تەك كۇيەۋى تاراپىنان سوققى  جەپ، قورلىق كورۋىنە عانا بايلانىستى ەمەس كورىنەدى. بۇل ورايدا اڭگىمە وتباسى بيۋدجەتىن ەركەگى رەتتەپ، ايەلىنە پسيحولوگيالىق تۇردە قىسىم كورسەتىپ،  قارجىدان قاعىپ، كىرىپتار  ەتىپ ۇستاۋىندا دا بولىپ وتىر.

ايەلىڭ مەنشىگىڭ ەمەس

ۇيلەنگەنشە  توسىن  مىنەز كورسەتپەي، بيازى بولىپ جۇرگەن ەر ازامات وتباسىن قۇرعان سوڭ ەركىنسىپ، ءوز دەگەنىن جاساي باستايدى. مۇنداي جىگىتتەر ايەلىن  ءوز مەنشىگىم دەپ  ساناپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. تومەنشىكتەتەدى، داۋىس كوتەرىپ جەكيدى، جۇدىرىق جۇمسايدى. ارينە، كەشە عانا جارىنا سۇيىكتى بولىپ  جۇرگەن ايەلدىڭ بۇل قورلىققا شىداماسى انىق.

كوزقاراستىڭ قاراما-قايشىلىعى

وتباسىلىق ءومىردىڭ العاشقى ايلارىنان سوڭ ەرلى-زايىپتىلار ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىنىڭ، قىزىعۋشىلىقتارىنىڭ  ءارقيلى ەكەنىن باعامداي باستايدى. ولار بالا تاربيەسى، ءۇي  ءىشى شارۋاسى ماسەلەلەرىندە  ورتاق  مامىلەگە كەلە الماۋلارى مۇمكىن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كيكىلجىڭدەر تۋىندايدى. مۇنى تەك جاس وتباسىلاردىڭ پروبلەمالارىنا جاتقىزۋعا بولمايدى، 15-20 جىل وتاسقان ەرلى-زايىپتىلاردا دا وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتادى.  ويتكەنى جاس كەلگەن سايىن قۇندىلىقتار مەن باسىمدىقتار دا وزگەرەدى. سوندىقتان بىرنەشە جىل وتاسقان جۇپتاردىڭ اراسىندا  دا كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ  ورىن الىپ جاتاتىندىعى بەلگىلى جايت.

شىنايى ومىرمەن بەتپە-بەت كەلۋ

«ۇيلەنۋ وڭاي – ءۇي بولۋ قيىن». كوپتەگەن جاستار ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرعان سوڭ ءومىر ادەمى ەرتەگىگە اينالادى دەپ ويلايدى. ال شىن مانىندە نەكەگە وتىرۋدىڭ ەكى جاققا دا جاۋاپكەرشىلىك پەن  بەلگىلى ءبىر مىندەتتەر جۇكتەيتىندىگى اقيقات. بۇعان اقشا، قارجى جانە تۇرمىستىق ماسەلەلەر قوسىلعان سوڭ جۇيكەنىڭ سىر بەرەتىندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەرتەگىدەگىدەي ءومىر ناقتىلى قاتال باعىتقا بەت بۇرعان سوڭ جۇپتار از ۋاقىتتا اجىراسىپ تىنادى.

ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، اجىراسۋعا ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەر ءجيى ارىز بەرەدى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى – وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى سانالعان ايەلدەردىڭ شىدامىنىڭ شەگىنە جەتۋىنەن. كوپ جاعدايدا وتباسىن تۇرمىس، قارجى جاعىنان نازىك جاندىلار العا سۇيرەيتىنىن بىلەمىز.  ۇساق-تۇيەك بىلاي تۇرسىن، كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشىپ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسادى. ونىڭ ۇستىنە جاڭا زاماننىڭ ايەلدەرى قارجى جاعىنان تاۋەلدى ەمەس، سوندىقتان وتباسىنداعى وزبىرلىق پەن الىمجەتتىككە مويىنۇسىنا قويمايدى. وكىنىشكە قاراي بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندىق  قوعامنان اجىراسۋ ءۇردىسىن مۇلدەم سىزىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، جاس وتباسىلار مەكتەبىن، داعدارىس ورتالىقتارىن قۇرىپ،  قوعامداعى بۇل كەلەڭسىز جايدىڭ الدىن الۋعا ابدەن بولادى. سونداي-اق، پسيحولوگ ماماندار تاراپىنان جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وتباسى، نەكە تۇرعىسىندا اڭگىمەلەر، كەزدەسۋلەر  وتكىزىلىپ تۇرسا، وتباسىلىق ءومىر تۋرالى وڭ پىكىرلەر  قالىپتاسار ەدى. 

ەنە مەن كەلىن قارىم-قاتىناسى

اجىراسۋدىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – قارا شاڭىراقتا بىرگە تۇرىپ جاتقان ەنە مەن كەلىن ماسەلەسى. ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرىندە بولسىن (اسىرەسە، وڭتۇستىك، باتىس ايماقتاردا) كەلىن مەن ەنەنىڭ بىرگە تۇرۋىنىڭ قيىندىقتارى كوپ.  نەگىزى ءار ايماقتاعى اجىراسۋدىڭ سەبەپتەرى ءارقيلى. وڭتۇستىك پەن باتىس وڭىرلەردە ەر ازاماتتار اكە-شەشەسىمەن، باۋىرلارىمەن بىرگە تۇرعىلارى كەلەدى، ال بويجەتكەندەر مۇنى كوپ جاعدايدا قالامايدى. دەمەك، كەلىندەردىڭ ءوز ۇستانىمدارى بار دەگەن ءسوز. ناتيجەسىندە جاستاردىڭ ومىرىنە تۋىسقاندارى ارالاسىپ، «پايدالى» كەڭەستەر بەرە باستايدى. وسىنىڭ سالدارىنان شاڭىراق شايقالادى. كەي كەزدەرى شەشەسىنىڭ ۇلىن كەلىنىنەن قىزعاناتىن ساتتەرى دە بايقالادى. نەمەسە كەرىسىنشە، شەشەسى ءسات سايىن قىزىنا تەلەفون شالىپ، جاعدايىن سۇراپ، جاستاردىڭ مازاسىن  الا بەرەدى. وسى ارەكەتىمەن-اق ول ءوزىن كۇيەۋ بالاسىنا  قالاي قارسى قويىپ العاندىعىن   بىلمەي قالادى.

      قازاق وتباسىندا اجىراسۋ دەگەن بولىپ پا ەدى؟

وسىعان دەيىن ءداستۇرلى قازاق وتباسىندا اجىراسۋ دەگەن  سيرەك بولۋشى ەدى. جاستار اۋىل اقساقالدارى مەن ۇلكەندەرىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماعان. ولار بۇزىعىن تىيىپ، اقىلىن ايتىپ، وتباسىنداعى ءجونسىز ۇرىس-كەرىستى بولدىرماي، پاتۋامەن ءبارىن رەتتەپ وتىرعان. وتباسى جانە نەكە ماسەلەسىن زەرتتەپ جۇرگەن  وتاندىق ەتنوگراف امانجول قالىش اجىراسۋ وتكەن عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى كەڭ ەتەك جايا باستادى دەگەن پايىم ايتادى.  ەگەر 1950 جىلدارى ءاربىر ءجۇزىنشى وتباسى اجىراسسا، 1980 جىلدارى ءاربىر ءتورتىنشى، 1990 جىلدارى ءاربىر ءۇشىنشى وتباسىندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جولدارى ەكى ايىرىلاتىن بولعان. 2000 جىلدارى تىركەلگەن 90 873 نەكەنىڭ 27 391ء-ى بۇزىلعان. ال  اراعا  11  جىل سالىپ قاراساق، 2011 جىلى  جىلى ۇيلەنگەن 160 517 جۇپتىڭ 44 928ء-ى اجىراسقان.  بۇل، اسىرەسە قاراعاندى، پاۆلودار مەن سولتۇستىكتە، شىعىس جانە ورتالىق ايماقتاردا قاتتى بەلەڭ العان. ول جاقتىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن اجىراسۋ قالىپتى جاعداي بولىپ كەتكەن ءتارىزدى. قالاي دەسەك تە، قازاق قوعامى ءۇشىن بۇل «ايىقپاس كەسەلگە» اينالعانداي.  بۇل سوزىمىزگە مىنا ءبىر مالىمەتتەر دالەل بولا الادى.

    2024 جىلعى 4-ناۋرىزدا جاڭارتىلعان Petrelli Previtera-نىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلىمىز  اجىراسۋ كورسەتكىشى بويىنشا رەيتينگتە 105 ەلدىڭ ىشىندە  مالديۆ ارالدارىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەنگەن. اجىراسۋ كورسەتكىشى 2024 جىلدىڭ باسىندا 1000 ادامعا شاققاندا 4،6-نى قۇراعان. بۇل جاعىنان حالىق سانى كوپ رەسەي مەن قىتايدى ارتقا تاستادىق. ءۇشىنشى ورىندا رەسەي (1000 ادامعا 3،9)، ءتورتىنشى ورىندا بەلارۋس (1000 ادامعا 3،5) جانە بەسىنشى ورىندا جۇڭگو (1000 ادامعا 3،2) تۇر.

قازاق قوعامىندا بۇرىن اجىراسۋعا بارۋ – ۇلكەن كۇنا، قىلمىس، ەرسى قىلىق رەتىندە قابىلداناتىن.  گەندەرلىك قۇقىق زاڭناماسى قابىلدانىپ، ايەلدەر قۇقىعى قوعامدا ايقىن كورىنىس تابا باستاعاننان كەيىن اجىراسۋ فاكتىسى دە كوپتەپ تىركەلە باستادى. ونىڭ  باستى  سەبەبى - ايەلدەردىڭ وز-وزدەرىن قامتاماسىز ەتە الاتىنداي دارەجەگە جەتۋى، ناتيجەسى جوعارىداعىداي. 

اجىراسۋدان ارلانبايتىن جاستاردىڭ كوبەيۋى الاڭداتارلىق جاعداي. 

       

 

 

                                                                                   

 رەسپۋبليكا كۇنى – ءبىزدىڭ ۇيلەسىمدى جانە ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا دەگەن ورتاق كۇش-جىگەرىمىزدىڭ جەمىسى 
25 قازان 2024
 رەسپۋبليكا كۇنى – ءبىزدىڭ ۇيلەسىمدى جانە ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا دەگەن ورتاق كۇش-جىگەرىمىزدىڭ جەمىسى 

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ ەل ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعان كۇندى قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاۋىنا بالاي كەلە، «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋى ەلگە الەمدىك قاۋىمداستىقتا تاۋەلسىز ويىنشى رەتىندە ءوز ورنىن جاريالاۋعا مۇمكىندىك بەردى»، - دەپ اتاۋلى كۇننىڭ تاريحي ءمانىن اشتى. ​​​​​​​​​«ءبىز ەلىمىزدە جان-جاقتى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز. بۇل – ەڭ الدىمەن، حالقىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنىڭ ارقاسى. سەبەبى، ءبىز تاڭداعان جول – وركەندەۋ مەن دامۋ جولى»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

ەل ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا 34 جىل بۇرىن، 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلداندى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى دەپۋتاتتارى تاريحي قۇجاتتى ءبىراۋىزدان ماقۇلدادى. قازاقستان العاش رەت مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن – اۋماقتىق تۇتاستىق، ازاماتتىق، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تولىقتىعى، حالىقارالىق قاتىناستارداعى دەربەستىك، مەملەكەتتىك رامىزدەر – ەلتاڭبا، تۋ، ءانۇرانىن بەكىتتى.  

    

ءماجىلىس دەپۋتاتى، فراكسيا جەتەكشىسى، اگرارلىق ماسەلەلەر جونىندەگى كوميتەت ءتوراعاسى، "اۋىل" پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى سەرىك ەگىزبايەۆ "مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا - جاڭا ءداۋىردىڭ باستاۋى بولدى"، - دەپ سانايدى.

"شىن مانىندە، بۇل كۇنگە جەتۋ جولىندا تالاي كورنەكتى تۇلعالارىمىز كۇش-جىگەرىن، ءبىلىمىن، قاجىر-قايراتىن سارپ ەتىپ، جانقيارلىق ەرلىك پەن ورلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ولاردىڭ ءپاتريوتيزمى مەن وتانعا ادالدىعىن كەلەر ۇرپاققا ونەگە ەتىپ، تاۋەلسىزدىككە تاعزىمدى تاعلىمعا اينالدىرۋ بۇگىنگى بۋىننىڭ قاسيەتتى پارىزى"، - دەيدى سەرىك ەگىزبايەۆ.

راسىندا، قازاقستان ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا - ەلىمىزدىڭ ەركىن جانە تاۋەلسىز دامۋ جولىنىڭ باستاماسى، تىڭ تاريحىمىزدىڭ تىرەك نۇكتەسى. تاريحي ءساتتىڭ كۋاگەرى - قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءحىى شاقىرىلىمداعى دەپۋتاتى جيگۋلي دايرابايەۆ بۇگىندە «اۋىل» حدپپ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، "اۋىل" فراكسياسىنىڭ مۇشەسى. ول كەزدە  36-جاستاعى جيگۋلي مولداقالىق ۇلى ەڭ جاس دەپۋتات بولاتىن.

«قازاق ەلى­ءنىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ازات­تىعىنا 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا قولى جەتتى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى بۇل دەكلاراسيا تاۋەلسىزدىككە باراتىن جولدى اشىپ بەردى. مەن وسى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولىپ، اتالعان قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنا ۇلەسىمدى قوسقانىم ءۇشىن ءوزىم­ءدى باقىتتى سانايمىن»، - دەيدى جيگۋلي دايرابايەۆ.

رەسپۋبليكا كۇنى 1995 جىلدىڭ قازان ايىندا ۇلتتىق مەرەكە بولىپ جاريالاندى. 2001 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭىمەن رەسپۋبليكا كۇنى مەملەكەتتىك مەرەكەگە اۋىستىرىلدى. ال 2009 جىلدان اتالعان كۇندى  مەرەكەلەۋ مۇلدەم توقتاتىلعان بولاتىن.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022 جىلعى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا رەسپۋبليكا كۇنىن مەرەكەلەۋدى جاڭعىرتۋدى جانە وعان ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىن قايتارۋدى ۇسىندى. ءىزىن سۋىتپاي، 2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىسى ءتيىستى زاڭعا قول قويدى جانە رەسپۋبليكا كۇنى قايتادان مەملەكەتتىك مەرەكەگە اينالدى.

رەسپۋبليكا كۇنى مەن تاۋەلسىزدىك – ەگىز ۇعىم. قازاقستانىمىزدىڭ بايلىعى جەر استىنداعى كەنىمەن عانا ەمەس، بىرلىك پەن ىنتىماقتا ءومىر سۇرەتىن ەلىمەن باعالانسا كەرەك. بۇلار باردا ەڭسەرىلمەيتىن قيىندىق، الىنبايتىن قامال جوق.  

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرى، ارنالى باستاۋى، اسقاق سيمۆولى  – رەسپۋبليكا كۇنى قۇتتى بولسىن!

 

ايدا جاباعييەۆا، «اۋىل» پارتياسىنىڭ رەسمي وكىلى

 

تالعارداعى وقيعادان كەيىن اكىم مەن ونىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن بوساتىلدى
15 قازان 2024
تالعارداعى وقيعادان كەيىن اكىم مەن ونىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن بوساتىلدى

تالعار قالاسىنىڭ اكىمى باحىت كۇرىشبەكوۆ، تالعار قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ماتان ساعىندىق ءوز مىندەتتەرىن ءتيىستى دەڭگەيدە اتقارماعانى ءۇشىن لاۋازىمدارىنان بوساتىلدى. بۇل تۋرالى تالعار اكىمدىگىنىڭ حابارلاماسىندا ايتىلعان، دەپ حابارلايدى Ulys.

«باسقا لاۋازىمداعى قىزمەتكەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى پىسىقتالۋدا»، - دەلىنگەن ۆەدومستۆو حابارلاماسىندا.

ەسكە سالساق، 4 قازان كۇنى تالعار قالاسىندا بولعان قايعىلى جاعداي قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. 16 جاستاعى شەرزاتتىڭ ولىمىنە قاتىستى ءىس ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ جەكە باقىلاۋىندا. كەيىن مارقۇمنىڭ وتباسى تۇراتىن ءۇي ورتەنىپ كەتتى.

 

 

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.