قوعامدا بولىپ جاتقان گلوبالدى پروبلەمالار قايدان شىعىپ جاتىر؟ سۋيسيد، اجىراسۋ، ءوءمىردىڭ مءانسىزدىگىنەن قاجۋ، تابيعي كاتاكليزم تاعى دا باسقا پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ جولى بار ما؟ وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن ادامزات وسىنداي پروبلەمالارعا تاپ بولاتىنىن بولجاي الدى ما؟ بۇلاي كەتە بەرسە بولاشاقتا ءبىزدى نە كءۇءتىپ تۇر؟ ءالبەتتە، مۇنداي بولاشاق تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءوتە وڭاي. «بولاشاقتىڭ قامىن جاستارعا تاپسىرامىز، ال ءبىزدىڭ مىندەت جاستاردى وقۋدا وزات قىلۋ. سول ءۇءشىن دە زاماننىڭ تالابىنا ساي ۇرپاق ءوءسىرۋ ءۇءشىن ولاردى ءبىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنا سالىپ، جان-جاقتى قىلۋىمىز كەرەك. اعىلشىن، شاحمات، مەنتالدى اريفمەتيكا، روبوتوتەحنيكا، سپورت، مۋزىكا ت.ب الۋان تءۇءرلى سالالاردى مەڭگەرىپ السا بولاشاعىمىز جارقىن بولارى انىق» دەپ سەنەمىز.
ءبىراق، ءاڭگىمەنىڭ قىزىق جەرى دە وسىندا. جوعارىدا ايتقان «ەگەر، جاستار وقۋدا وزات بولسا بولاشاق جارقىن بولادى» دەگەن سءوز راس بولسا، وندا قءازىر سۋيسيد، اجىراسۋ ت.ب پروبلەمالار قايدان شىعىپ جاتىر؟ ولار نەگە ينتەللەكتۋال بولا تۇرا پروبلەمالارعا ۇرىنىپ جاتىر؟ سوندا، ءبىزدىڭ ءۇيرەتكەنىمىز مۇنداي پروبلەمالارعا تءوتەپ بەرە المايتىندىعى ما؟ ەگەر، سولاي بولسا وندا نەگە سولاي دەپ مويىندامايمىز؟! سەبەبى، مۇنى راستايتىن ايعاقتار مەن مىسالدار ءوتە كءوپ. سونىڭ ءبىرى، وسى جازدا ءبىر اپاي ماعان حابارلاسىپ، ۇلىنىڭ جايىن ايتىپ بەردى. 23 جاسار جىگىت چەح ەلىندە 6 جىل وقىپ، ەلگە قايتىپ كەلگەندە تۇيىقتانىپ، سۋيسيد تۋرالى ايتا باستاپتى. سوعان الاڭداپ، ۇلىممەن سءويلەسىپ كءوءرشى، دەپ ءوءتىندى. كەزدەسىپ، ءۇش ساعات ءاڭگىمە ايتىپ، بەتىن بەرى قاراتىپ الدىق. ەندى، وسى جەردە تاعى ءبىر ورىندى سۇراق تۋادى؟ بولاشاقتىڭ قامىن جەيتىن ينتەلەكتۋال جاستار نەگە بولاشاققا قادام باسپاي جاتىپ، قۇرىپ جاتىر؟ بار مءاسەلە مىنادا.
عىلىمدا ينتەللەكتۋاليزم جءانە ەكزيستەنسياليزم دەگەن ۇعىم بار. ادام ءومىردە الشاڭ باسىپ، الدىن بولجاپ، اياعىن قاتە باسپايتىنداي ەتىپ، شەشىم قابىلداۋ ءۇءشىن وسى ەكى ۇعىم اۋاداي قاجەت. ەكەۋىنىڭ بىرەۋى بولماسا ءبىر دءوڭگەلەگى جوق ارباداي قيسايادى دا قالادى.
ينتەللەكتۋاليزمنىڭ قىزمەتى – سانانىڭ ساۋاتتىلىعىنا جاۋاپ بەرەدى. ياعني، ءاءرىپ وقۋ، جازۋ، عىلىم يگەرۋ، ەسەپ-قيساپ، قىسقاشا ايتقاندا ينتەللەكتكە قاتىستىنىڭ بءاءرىن قامتيدى. ساۋاتسىز ادام نە ءاءرىپ تانىماي، نە قولىنداعى اقشاسىن ساناي الماي، زاماننىڭ تالابىنا ساي كەلمەي، ءوءمىر سءۇرۋىنە قيىندىق تۋدىرادى.
ەكزيستەنسياليزم – ادامنىڭ دءۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرادى. بۇل ۇعىم، ار-ۇيات، كيە، ءىلتيپات، يبا-ءادەپ دەگەن مورالدىك پرينسيپتەر مەن ءوءمىردىڭ مءاءنى، ءومىرگە دەگەن كءوزقاراس دەگەن تاقىرىپتاردى قامتيدى. دءۇنيەتانىمى دۇرىس قالىپتاسپاعان بالا قانشا جەردەن ساۋاتتى بولسا دا ءومىرشەڭ بولۋى ەكى تالاي. كەرىسىنشە ۋاقىت ءوتە ادامنىڭ دامۋىن تەجەيدى. سەبەبى، ناقتى جاۋاپتى قاجەت ەتەتىن «نە ءۇءشىن» دەگەن سۇراق تۇرادى. «وسىنىڭ بءاءرى نە ءۇءشىن، نە ءۇءشىن وقىپ جاتىرمىن، نە ءۇءشىن ينتەللەكتۋال بولۋىم كەرەك، مۇنىڭ بءاءرىن ءۇيرەنگەسىن نە ىستەيمىن، قايدا بارامىن، نە ءۇءشىن بارامىن» دەگەن سۇراقتار مازا بەرمەيدى. اقىرىندا وڭ-سولىن تاني الماي، ناداندانىپ، باقىتتى ءومىردەن ماقۇرىم قالادى. سول سەبەپتى دە ينتەللەكتۋالدى بىلىممەن قاتار ەكزيستەنيسيالىق ءبىلىمدى بەرىپ وتىرۋ ءوتە ماڭىزدى.
بىزدە، ءتىپتى ءالەم بويىنشا وسى ەكزيستەنيسياليزم ۇعىمى اقساڭداپ تۇر. مۇنىڭ سەبەپ-سالدارىن قازىپ، زەرتتەسەڭءىز ەۋروپانىڭ قايتا ءورلەۋ دءاۋىرىنە تىرەلەسىز. ونىڭ سوڭى تابيعات ەمەس، ادام بالاسىنا دا جانى اشىمايتىن بەز بءۇيرەك ينتەللەكتۋالداردىڭ كءوبەيۋىنە اكەپ سوقتىقتىردى. ينتەللەكتۋاليزمنىڭ بەلەڭ الىپ كەتكەنى سونشا، اقىرىندا اتوم بومباسىن جاساپ بءۇكىل ءالەمدىك قاۋىپكە اينالدى. سول سەبەپتى دە ءالەم بويىنشا جاستاردىڭ جەگەنى الدىندا، جەمەگەنى ارتىندا، استىندا كءولىك، باسىندا باسپانا، قولىندا ۋىس-ۋىس اقشا ۇستاسا دا، شەتەلدىك اتاقتى ۋنيۆەرسيتتەتتىڭ قىزىل ديپلومىن الىپ جاتسا دا جوعارىدا ايتىلعان پروبلەمالارعا ۇرىنىپ جاتقانى وسى ەكزيستەنسياليزمنىڭ جوقتىعىنان. بارشا جۇرت جاپپاي ينتەللەكتۋاليزممەن اينالىسىپ جاتىر.
تاريحشى نوي حاراري ءوءزىنىڭ «ءححى عاسىرعا 21 دءاءرىس» اتتى كىتابىندا مىناداي سءوز ايتادى. «بولاشاقتا ءبىزدى نە كءۇءتىپ تۇر؟ 2050 جىلى، 2100 جىلى ءالەم قانداي بولادى؟ ءالبەتتە وعان ءبىز ناقتى وسىنداي بولادى دەپ جاۋاپ بەرە المايمىز. وسىدان جءۇز جىل بۇرىن ءالەم قازىرگىدەي بولادى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق. تەك، الداعى ۋاقىتتا جاستاردىڭ قابىلداعان تاڭداۋلارى بولاشاقتىڭ قانداي بولاتىنىن انىقتاپ بەرەدى دەي الامىز. ال، دۇرىس تاڭداۋدى ءومىرلىك دءۇنيەتانىمسىز قابىلداي المايمىز. ەگەر، قازىرگى جاستاردىڭ ءومىرگە دەگەن كءوزقاراسى، دءۇنيەتانىمى دۇرىس قالىپتاسپاسا، وندا بولاشاقتىڭ جايى ءارقالاي بولادى» - دەيدى.
دەمەك، بار مءاسەلە دءۇنيەتانىمعا بايلانىستى بولسا، وندا بولاشاقتىڭ دا قامىن وسى تۇستان ويلاۋىمىز كەرەك. ال، بىزدە دءۇنيەتانىمدى قالىپتاستىراتىن قۇرالدار بار ما؟ ءالبەتتە، بار. ول، كەڭەس ءۇكىمەتى كەزىندە بولشيەۆيكتەردىڭ قولىمەن ءادەيىگە جويىپ جىبەرگەن «قيسسا» ايتۋ جانرى. مىنە، وسى جانر، ادامنىڭ دءۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرىپ، بالاڭىزدى ءوءمىردىڭ كەتىك جەرىنە كىرپىش ەتىپ قالاپ بەرەتىن تاپتىرماس قۇرال. باسىنا قانداي نءاۋبەت تءۇءسىپ جاتسا دا مويىماي تءوتەپ بەرۋدى، ءۇلكەنگە قۇرمەت كىشىگە ىزەت ەتۋدى، ادامگەرشىلىكتى، ءينديۆيدتى كءاءمىل دءارەجەگە جەتكىزەتىن قيسسادان باسقا تءاءسىل ءۇيرەتە المايدى. وسى ەكزيستەنسياليزمگە قاتىستى قيسسا جانرىن دامىتساق، ينتەللەكتۋال جاستارىمىز بولاشاقتى جارقىن قىلاتىنىن سەنىممەن ايتا الامىز. ەندەشە، بولاشاعىن ويلاعان ءار اتا-انا بءۇگىننەن باستاپ، بالا تءاربيەسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، داستارحان باسىندا بالالارىنا تءومەندەگىدەي قيسسانى ايتىپ، دءۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرا بەرسىن.
ۇلىق اللا ەشقاشان، ەشتەڭەدەن جارالماعان، ءاۋەلدەن بار زات ەدى. ءالەمنىڭ ءىشى دە، تىسى دا ءبىر ءوءزى. ءالەمنەن بءولەك تە ەمەس، بىرگە دە ەمەس قۇپيا قازىنا بولاتىن. تءاڭءىرى تاعالا تءۇر-تءۇءسى، شەت-شەگى، بەت-كەلبەتى، سالماعى، مەكەنى بولمايتىن مءاڭگىلىك قۇبىلىس. قۇداي ءوءزىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، رۋحاني قازىناسى مەن شاراپاتىن ون سەگىز مىڭ عالامعا تاراتۋ ءۇءشىن، ءوزىنە ورىنباسار جاراتۋدى ۇيعاردى. سول كەزدە تاۋ-تاس، ورمان-اعاش، وت-سۋ، اسپان-جەر بارلىعى «ادامدى مەنەن جاراتسا ەكەن» دەپ تالاستى.
– مەن بيىكپىن، مەنەن جارات، – دەدى تاۋ.
– مەن ءاءزيزبىن، مەنەن جارات،– دەدى التىن.
– مەن تاسقىنمىن، مەنەن جارات، – دەدى سۋ.
– مەن دءۇلەيمىن، مەنەن جارات،– دەدى جەل.
– مەن كءۇءشتىمىن، مەنەن جارات، – دەدى وت.
– مەن اسقاقپىن، مەنەن جارات، – دەدى اسپان.
– مەن جۇمساقپىن، مەنەن جارات، – دەدى اعاش.
– مەن قاتتىمىن، مەنەن جارات، – دەدى تاس.
سءوءيتىپ بارلىعى تالاسىپ جاتقاندا، جەر عانا سىنىقتىق تانىتىپ:
– مەن ماقۇلىق اتاۋلىنىڭ تابانىنىڭ استىندا جاتامىن. ۇلىق اللا ورىنباسارىن مۇنداي قءادىرسىز زاتتان جاراتپاس. تءۇءبىم – توپىراق. بءۇكىل كءۇل-قوقىستى ماعان كءومەدى، لاس سۋدى ماعان تءوگەدى. مەن بۇل قۇرمەتكە لايىقتى ەمەسپىن، – دەپ ويلادى. سوندا اللا تۇرىپ:
– ءاي، تاۋ، ادامدى سەنەن جاراتپايمىن. سەبەبى، سەندە ءبىر ءمىن بار. تىم تءاكاپپارسىڭ، كىشىرەيۋدى بىلمەيسىڭ.
التىن، سەندە دە ءبىر ءمىن بار، بايانىڭ جوق. سىرتىڭ جىلتىراق، ءىشىڭ بوس. ادامعا باقىت سىيلاي المايسىڭ.
سۋ، سەندە دە ءمىن بار، تاسىعاندا ءوتكەل بەرمەيسىڭ.
جەل، سەن – تۇراقسىزسىڭ، مىنەزىڭ قۇبىلمالى.
وت، سەنىڭ ءمىنىڭ – قاتىگەزسىڭ، جانعاندا جاقسى مەن جاماندى ايىرمايسىڭ، جان-جاعىڭدى جايپاپ كەتەسىڭ.
اسپان، سەنىڭ ءمىنىڭ – ماقتانشاقسىڭ، ءوءزىڭنەن باسقانى كءوزگە ىلمەيسىڭ. ادامدى سەنەن جاراتاتىن بولسام مەنى ماداقتاۋدىڭ ورىنىنا ءوزدەرىن ماداقتاپ كەتەدى.
اعاش، سەن – ءاءلسىزسىڭ، سىناقتا سىنىپ كەتەسىڭ.
تاس، سەن – مەيىرىمسىزسىڭ، جاقىنعا جىلۋىڭ جوق، – دەدى. سوسىن جەرگە قاراپ:
– ادام تءاءنىن سەنەن جاراتامىن، سەن – كىشىپەيىلسىڭ. مەنىڭ ەڭ جاقسى كءورەتىن مىنەز-قۇلقىم وسى. بءۇكىل تىرشىلىك يەسى ساعان تءاۋەلدى بولادى. مىنەزىڭ اۋىر، سابىرلى، تءوءزىمدى. قوينىڭ تولعان بەرەكە. التىن-كءۇءمىس، اس-اۋقات تءۇگەل دەرلىك سەنەن ءوءنىپ شىعادى. كءۇءللى ماقۇلىق نءاءجىسىن ساعان تءوكسە دە، سەن ودان حوش ءيىستى گءۇل شىعاراسىڭ. لاس سۋ جەرگە ءسىڭءىپ، تءاءتتى بۇلاققا اينالادى. جاساعان جاقسىلىعىڭدى مىندەتسىنۋ سەندە جوق. سول سەبەپتى دە ادامدى سەنەن جاراتىمىن. ادام ۇرپاعى تىرىسىندە نەعۇرلىم ساعان ۇقساسا، سوعۇرلىم مەنىڭ الدىمدا قءادىرلى بولادى، – دەپ ادامدى تورپىراقتان جاراتادى.
دەمەك،
ءبىر جىلدىعىن ويلاعان ەل بيداي ەگەدى.
ون جىلدىعىن ويلاعان ەل اعاش ەگەدى.
مىڭ جىلدىعىن ويلاعان ەل ۇرپاعىنىڭ جءۇرەگىنە ىزگىلىكتىڭ دءاءنىن ەگەدى.
امانگەلدى مەيرامبەك ۇلى، پسيحولوگ