كسرو ىدىراپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا اقش ساياساتتانۋشىسى زبيگنيەۆ بجەزينسكيي «ۇلى شاحمات تاقتاسى» دەيتىن ايگىلى كىتابىن جاريالادى. ورتالىق ازيانىڭ ەۋرازيا اتتى شاحمات تاقتاسىنداعى ورنىنا توقتالعان ساراپشى ماسكەۋدەن دەربەستىك الىپ شىققان ەلدەردىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق قۇرىلىمى ەڭ كۇردەلى مەملەكەت ەكەنىن، ونىڭ كەسىرى مەملەكەتتىلىككە نۇقسان كەلتىرۋ مۇمكىن ەكەنىن بولجايدى. بۇل قاتەردى قازاقستان بيلىگى ينۆەستيسيالىق ساياساتتى بارىنشا كوپۆەكتورلى قۇرۋدىڭ ارقاسىندا ايتارلىقتاي باسەڭدەتە الدى. باسقاشا ايتساق، قازاق دالاسىنىڭ قويناۋىنداعى ماڭىزدى رەسۋرستاردى شۇلەن ۇلەستىرگەندەي بارلىق تاراپتىڭ كوڭىلىن تابا وتىرىپ يگەرىپ وتىر. تەك بۇعان عانا سەنىپ قالماي، دەموگرافيالىق الۋاندىقتى تۇتاستىققا اينالدىرۋدىڭ ءتۇرلى امالىن قاراستىردى. سونىڭ ءبىرى – شەتەلگە تارىداي شاشىراعان قازاق دياسپوراسىن تاريحي وتانىنا قايتارۋ باعدارلاماسى.
قازىرگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراعاندا بۇل قاي قىرىنان السا دا ۇتىمدى شەشىم بولعانىن ايتۋعا بولادى. ال ول كەزدە پوپۋليستىك شەشىم رەتىندە قابىلداعاندار دا بولعان.
ال شىن مانىندە توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى دەموگرافيالىق قۇرامىمىز ز.بجەزنيسكيي ايتسا ايتقانداي كۇردەلى ەدى.
1991 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ سانى 16،5 ملن بولسا، 2000 جىلى 14،8 ميلليونعا ءتۇسىپ كەتكەن. ەلدەگى نەمىس، كارىس، ۋكراين، ورىس دياسپورالارىنىڭ نەگىزگى بولىگى جوڭكىلە كوشكەندىكتەن سانىمىز ويسىراپ شىعا كەلدى. ايماقتاعى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ كەسىرىنەن ەلدەگى تۋۋ دەڭگەيى 1000 ادامعا شاققاندا 14،9 ادامنان، ءولىم كورسەتكىشى 1000 ادامعا 10،6 ادامنان كەلدى.
كوشى-قوننىڭ تەرىس سالدوسى ەلدىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشىنە كەرى اسەر ەتكەنىمەن، ىشكى تۇراقتىلىق ماسەلەسىن جۇمسارتا ءتۇستى. ەكونوميكاسىن باسىنان اياعىنا دەيىن قايتا قۇرىلىمداپ جاتقان ەلگە سىرتتان جايلى تۇرمىس كوكسەپ ەشكىمنىڭ كەلمەيتىنى دە انىق ەدى. سىرتتاعى قانداستاردى ەلگە الدىرتۋ دەموگرافيالىق قۇلدىراۋدى باسەڭدەتەتىن جالعىز امال بولدى. جىل سايىن 10 مىڭ قازاق وتباسىن شەتەلدەن كوشىرىپ اكەلۋدى كوزدەيتىن كۆوتالار بەكىتىلىپ وتىردى.
2001 جىلى قازاقستان مۇنايىنا يەلىك ەتكەن ينۆەستورلار ءوندىرىستى تولىق جولعا قويىپ، نارىققا بەلسەندى ارالاسا باستادى. ءدال وسى كەزدە مۇناي باعاسى دا شارىقتاپ شىعا كەلدى. مۇناي دوللارىنىڭ جۇعىنى دەموگرافياعا دا جەتتى. سونىڭ ارقاسىندا الەۋمەتتىك باعدارعا باسىمدىق بەرگەن ساياسات ساحناعا شىقتى.
سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن قازاقستاندىقتاردى ءقازىر دەموگرافتار «2000 جىلدارداعى بۋمنىڭ بالالارى» دەپ اتايدى.
2010 جىلعا قاراي حالىقتىڭ سانى كسرو ىدىراعان تۇستاعى كورسەتكىشىنە اۋپىرىممەن ورالدى. ءبىراق بۇل جولعى حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى 20 جىل بۇرىنعى قۇرامنان الدەقايدا بىركەلكى، ءبىرتۇتاس ەدى.
ەلدە ءولىم-جىتىم ازايىپ، 1 ملن قانداس كوشىپ كەلدى. 2004 جىلى كوشى-قون كەيىنگى 15 جىلدا العاش رەت وڭ سالدو كورسەتتى. ياعني، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى كوشىپ كەتۋشىلەردەن كوپ (+33 مىڭ ادام) بولىپ شىقتى.
شيكى مۇنايدىڭ ەكسپورتىنان تۇسكەن اقشانىڭ جۇعىنى ءبىراز ۋاقىت بويى قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جاعدايدى ىرگەدەگى باۋىرلاس ەلدەردەن ارتىق ەتىپ تۇردى. سونىڭ ارقاسىندا كورشىلەس ەلدەردەن ەڭبەك ميگراسياسى ارتتى. بۇل جاعداي 2010 جىلدىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. 2008-2009 جىلدارداعى جاھاندىق داعدارىستىڭ سالدارى قازاقستان ەكونوميكاسىندا كەيىنگى بەس جىلعا دەيىن جالعاستى. مۇناي دوللارى ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن، وسى داعدارىس ايقىن كورسەتتى. 2011-2022 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان ءوز ەكونوميكاسىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ اياسىندا دامىتۋ جۇيەسىن قۇردى. ناقتىراق ايتساق ءالى قۇرىپ جاتىر. وسى ۇدەرىسپەن بىرگە كەلگەن ءتۇرلى ەكونوميكالىق كۇيزەلىستەر ەلدىڭ ىشىندەگى ءبىلىمدى، بىلىكتى ماماندار ءۇشىن قازاقستاندى تارتىمسىز ەتىپ كورسەتتى. وسىلايشا مۇنىڭ الدىنداعى 10 جىلدا قازاقستانعا ءناپاقا ىزدەپ اعىلعان ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانى كوپ بولسا، بۇل ونجىلدىقتا ەلدەن كەتكەن ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانى ارتتى. ءتىپتى 2012 جىلى كوشى-قوندا قايتادان تەرىس سالدو قالىپتاستى.
كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2023-2027 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا كورسەتىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2011-2022 جىلدار ارالىعىندا جوعارى جانە تەحنيكالىق-كاسىپتىك ءبىلىمى بار 367 مىڭ ەڭبەككە جارامدى قازاقستاندىق شەتەلگە قونىس اۋدارعان. بۇل ماۋسىمدىق جۇمىس ىزدەپ نەمەسە ءبىلىم ىزدەپ كەتكەن ادامداردىڭ سىرتىنداعى كورسەتكىش. ەل دەموگرافياسىنداعى كۇيزەلىس اسىرەسە 2019-2021 جىلدار ارالىعىندا قاتتى بايقالدى. 3 جىلدا ەلدەن كوشكەن. ولاردىڭ 90%-ى تمد-عا مۇشە ەلدەردى تاڭداعان نەمەسە تاريحي وتاندارىنا ورالعان. ال ەلگە كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىم بار ادامداردىڭ ۇلەسى ازايا تۇسكەن. كەيىنگى 10 جىلدا ەلگە كەلەتىن جوعارى ءبىلىمدى ادامداردىڭ سانى ەكى ەسەدەن استام قىسقارىپ، 2020 جىلى 1،9 مىڭ ادامعا تۇسكەن.
2019 جىلى ەلدەن كوشكەندەردىڭ 25،8%-ى 15 جاسقا دەيىنگىلەر بولعان. 2020 جىلى بۇل كورسەتكىش 25،6% بولعان. ال كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە بالالاردىڭ سانى 2019 جىلى 13،8% بولسا، 2020 جىلى 15،7% بولعان. بۇل ەلدەن كەتكەن جاس وتباسىلاردىڭ سانى ارتقانىن كورسەتەدى. ال ەلگە كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ اراسىندا جاس وتباسىلار از دەگەن ءسوز.
1991-2021 جىلدار ارالىعىندا وزبەكستان، جۇڭگو، تۇرىكمەنستان، موڭعوليا مەملەكەتتەرىنەن 379 مىڭ وتباسى نەمەسە 1 ملن 101 مىڭ قانداس كەلىپ، ازاماتتىق العان. كەيىنگى ءۇش جىلدا قانداستاردىڭ كەلۋى دە باسەڭدەگەنگە ۇقسايدى. 2016 جىلى 33،7 مىڭ قانداس، 2019 جىلى 17،7 مىڭ قازاق، 2021 جىلى 14 مىڭنان استام قانداس، 2024 جىلى 12 325 ادام ورالعان.
سوڭعى حالىق ساناعى حالىق سانى 19 ملن ادامنان اسقانىن كورسەتتى. ساراپشىلار قازاقستاندىقتاردىڭ قازىرگى جاس قۇرامى ەكونوميكا ءۇشىن وتە قولايلى دەپ باعالايدى. ەڭبەككە جارامدى دەپ سانالاتىن 15-62 جاس ارالىعىنداعىلاردىڭ ۇلەسى – 57،7%.
قازاقستان سياقتى جەرى كەڭ، ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ كىندىگىندە تۇرعان قازاقستاندا حالىق سانى قارقىندى ءوسۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى جوعارى بولۋ كەرەك. مۇنداعى دەموگرافيالىق دامۋدى نەپال، كونگو، بانگلادەش سياقتى ەلدەردەگى وسىممەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان ەلدە جەكە دەموگرافيانى ارتتىرۋعا عانا ارنالعان دەربەس باعدارلاما جوق. حالىق سانىن ارتتىرىپ قانا قويماي، دەموگرافيالىق ۇدەرىستەردى ۇتىمدى ءارى ءقاۋىپسىز باسقارۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن قازىرگى گەوساياسي جاعدايلار كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان مەملەكەت دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ بارلىق ساتىسىن سيفرلاندىرىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ سالالارىمەن ۇندەستىكتە دامىتۋعا باعىتتالعان ساياسات ۇستانادى.
