ءقازىر جاستار قوعامدىق پروسەستەرگە ارالاسپايدى دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندى، شىنايى ومىردە بەيجاي دەيدى. ءبىراق ءبىر ءسات ارتقا قاراساق، وتكەن عاسىرداعى قازاق جاستارىنىڭ بەينەسى – مۇلدە بولەك. ولار ۇرانمەن ەمەس، ىسپەن سويلەگەن. ولار ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسكەن. ولار «جاس» دەگەن سوزگە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن.
XX عاسىردىڭ باسى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قىسپاعى، پاتشانىڭ جارلىعى، وتارلىق ەزگى. وسىنداي جاعدايدا قازاق جاستارىنىڭ العاشقى تولقىنى قالىپتاستى. 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە ايتىلعان الاش يدەياسى كەيىن جاستاردىڭ جۇرەگىندە جالىنعا اينالدى. 1910 جىلدارى ورىنبور، ۋفا، قازان قالالارىندا وقىپ جۇرگەن قازاق شاكىرتتەرى «جاس قازاق»، «جاس ازامات» سەكىلدى ۇيىمدارعا بىرىگىپ، ۇلتتىق سانا مەن ءتىلدى ساقتاۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. ولار جازدى، اۋداردى، پىكىر تالاستىردى.
1917 جىلعى ريەۆوليۋسيادان كەيىن قازاق جاستارى ساياسات ساحناسىنا شىقتى. الاش قوزعالىسىنىڭ ىشىندە جاستار قاناتى بولدى. ءمىرجاقىپ، جۇسىپبەك، احمەتتىڭ قاسىندا جۇرگەندەر – جيىرمانىڭ ۇستىندەگى جىگىتتەر. ولار تەك گازەت شىعارعان جوق، اۆتونوميا جاريالاۋ، جەر-سۋ رەفورماسى، وقۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ سىندى ماسەلەلەردى كوتەردى. ياعني سول كەزدە-اق جاستار – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ەكەنىن دالەلدەدى.
1920–30 جىلدارى جاستار جاڭا جۇيەنىڭ – كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سورەسىندە ءجۇردى. بۇل – پارادوكس كەزەڭ. ءبىر جاعىنان – رەپرەسسيا، ءبىر جاعىنان – جاڭعىرۋ. سول داۋىردە «جاس قايرات»، «جاس الاش» ۇيىمدارى قۇرىلدى. جاستار كومسومولعا ءوتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىس ورىندارىندا بەلسەندىلىك تانىتتى. ءبىراق بۇل بەلسەندىلىك – ەركىندىك ەمەس، تاپسىرما اياسىندا جۇزەگە استى. الايدا سول ايادا ءجۇرىپ-اق ۇلتقا قىزمەت ەتكەن جاستار بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى كەيىن اتىلىپ كەتتى، كەيبىرى ءۇنسىز قالدى، كەيبىرى بەيمالىم قالدى. ءبىراق ولاردىڭ جۇرەگىندە وت بولعانى انىق.
1941 جىل. سوعىس. بۇل – جاستاردىڭ ەرلىك جىلناماسى. قازاق جاستارى مايدانعا اتتاندى. ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا وققا قارسى شىن كەۋدەسىن توسقان باۋىرجان مومىش ۇلى 30-عا ەندى تولعان ەدى. اتاقتى مەرگەن ءاليا مولداعۇلوۆا – 18-دە، مانشۇك مامەتوۆا – 20-دا. ولار قاھارماندىقتى قالاممەن ەمەس، قارۋمەن جازدى. جاستاردىڭ بۇل بۋىنى وق پەن وتتىڭ اراسىندا ەلدى قورعادى. بۇل – ناعىز «مەن» ەمەس، «ەل» دەگەن ۇستانىم.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى جاستار ەلدى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىندە بەلسەندى بولدى. تىڭ يگەرۋ، وندىرىستىك بريگادالار، كومسومول قۇرىلىستارى – بارىنە جاستار تارتىلدى. ولار كومسومولدىڭ جەتەگىندە بولعانىمەن، قۇرىلىس پەن ىستە تاباندى بولدى. سول كەزدەگى جاستاردىڭ ىشىندە ماسكەۋگە دەيىن بارىپ ءبىلىم الىپ، اۋىلعا ورالىپ، مەكتەپ اشقان ۇستازدار، تەحنيكا ەنگىزگەن اگرونومدار، شاحتاعا تۇسكەن ينجەنەرلەر بولدى. ياعني رۋحى سىنباعان، بەلى بۇگىلمەگەن بۋىن شىقتى.
1960–70 جىلدار. قازاق جاستارى رۋحاني سەرپىلىس ىزدەدى. بۇل – ءداۋىتوۆ، سەيىتوۆ، ەلەۋكەنوۆ، مۇقانوۆ سىندى جاس عالىمداردىڭ، قادىر، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن سىندى جاس اقىنداردىڭ ءداۋىرى. ولار جالاڭ ۇراننان شارشاپ، تەرەڭ سوزگە كوبىرەك دەن قويدى. سول تۇستا ادەبيەت – جاستاردىڭ مىنبەرى بولدى. ءبىر ولەڭ – ءبىر مايدان. ءبىر رومان – ءبىر كوتەرىلىس. اقيقاتتى ايتۋ وڭاي بولماعانىمەن، جاستار ونەر مەن ءبىلىم ارقىلى ءۇن قاتتى. «جاس ۇلان»، «جالىن» جۋرنالدارى جارىققا شىقتى. «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى عىلىمدى قاراپايىم تىلمەن جەتكىزەتىن پلاتفورماعا اينالدى.
1986 جىل. جەلتوقسان. بۇل – قازاق جاستارىنىڭ جۇيەگە العاش رەت اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن كەزەڭى. الماتىنىڭ الاڭىنا شىققان ستۋدەنتتەر – ساياسي شەشىمگە قارسى بولعان العاشقى بۋىن. قولىندا قارۋ دا، قالتاسىندا قاراجات تا جوق جاستار بيلىككە: «تاۋەلسىزدىك كەرەك!» – دەدى. مۇنىڭ ارتى قىسىممەن اياقتالدى. قان توگىلدى. ءبىراق رۋح سىنبادى. قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ءلاززات اسانوۆا، ەربول سىپاتايەۆ – وسى ۇلتتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. بۇل وقيعا – تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى.
1990 جىلدار – وتپەلى كەزەڭ. جاستاردىڭ ءبىر بولىگى بازار جاعالادى، ەكىنشى بولىگى شەتەل اسىپ وقۋعا كەتتى. ءبىراق ولاردىڭ دا ىشىندە تۇلعالار شىقتى. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا، ونى مويىنداتۋ، سىرت ەلدەرمەن بايلانىس ورناتۋ، جاڭا كاسىپ باستاۋ، العاشقى مەديانى قۇرۋ – بارىنە جاستار قاتىستى. 1993 جىلى «بولاشاق» باعدارلاماسى باستالدى. مىڭداعان جاس شەتەلدە ءبىلىم الىپ، ەلگە ورالدى. سول بۋىن بۇگىندە ەل ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىندە بەلسەندى ءرول اتقارىپ وتىر.
2000 جىلداردان باستاپ جاستار ساياساتى جۇيەلەندى. «جاس وتان»، «جاسىل ەل»، «ديپلوممەن اۋىلعا» باعدارلامالارى ارقىلى جاستاردى قولداۋعا تالپىنىس بولدى. ءبىراق بۇل قولداۋ كوبىنە ناۋقانشىل سيپاتتا بولدى. شىنايى قوعامدىق بەلسەندىلىك ينتەرنەتكە كوشتى. جاڭا بۋىن جاڭا قۇرال ارقىلى پىكىر ءبىلدىردى. بلوگ، پودكاست، الەۋمەتتىك جەلى – جاڭا مىنبەرگە اينالدى. جاستار بۇرىنعىداي الاڭعا ەمەس، اككاۋنتقا شىقتى. بۇل – سيفرلى بەلسەندىلىك ءداۋىرى.
قورىتىندى. قازاق جاستارى ءار كەزەڭدە دە ەل تاعدىرىنىڭ شەتىندە ەمەس، ورتاسىندا بولدى. كەيدە قارۋمەن، كەيدە قالاممەن، كەيدە ءۇنسىز ەرلىكپەن كۇرەستى. ولاردىڭ قايسارلىعى – وتكەننىڭ تاريحى عانا ەمەس، بۇگىنگىگە ۇلگى. سەبەبى تاريحتا ەسىمى قالعان جاستار – ەرىككەننەن ەمەس، ەرىكپەن كۇرەسكەندەر. ال قازىرگى جاستار ءۇشىن ول رۋح – باعدارشام.
سەبەبى ءار بۋىن – ءوز ءداۋىرىنىڭ كۋاسى عانا ەمەس، كەلەسى داۋىرگە جول اشاتىن كوشباسشى. قازاق جاستارى ءبىر عاسىر بۇرىن دا سونداي بولعان. بۇگىن دە سونداي بولۋعا لايىق.
«جاستار بەلسەندى ەمەس» دەگەن ءسوزدىڭ الدىندا «قانداي جاعداي جاسالدى؟» دەگەن سۇراق تۇرۋى كەرەك. سەبەبى تاريحتا جاستار ەشقاشان بەيجاي بولماعان. ولاردىڭ ءۇنىن ەستيتىن قۇلاق قانا كەرەك.
ءبىر عاسىر بۇرىنعى بۋىن وتتى ەدى. ەندەشە، سول وت بۇگىنگى بۋىندا جالعاسۋى ءتيىس. ويتكەنى ۇلتتىڭ شامى – جاستىڭ شىراعىندا.
