اۋلەت – ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە ينستيتۋت. بۇل تەكتىك الەۋەت پەن ۇرپاق جالعاستىعىن جۇيەلى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق مودەلى. سونىڭ ايعاعىنداي بوپ قازاقتا «قاسقا ايعىردىڭ قۇلىنى تىم قۇرىسا، توبەل تۋادى» دەگەن ءپالساپالىق كاتەگوريا قالىپتاسىپتى.
حالىق اقىندارىنىڭ:
جاقسىدان جامان تۋسا دا،
جاماننان جاقسى تۋسا دا،
تارتپاي قويماس نەگىزگە، – دەپ تولعايتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. قازاق الەۋمەتىنىڭ ءتۇپساناسىندا بۇل ءداستۇرلى تانىمدىق جۇيە ءالى جۇمىس ىستەپ تۇر. «اتاسىنىڭ بالاسى» نەمەسە «اتاسىنا تارتقان» بالا ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە قۇرمەتتى وياتاتىن دۇنيەلەر. بالا كۇنىم عانا ەمەس، ءقازىردىڭ وزىندە كوزى قاراقتى ەل اقساقالدارىنىڭ اۋىزىنان «اتاسىنا تارتقان» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كەۋدەمدە ماقتانىش تۇتانادى.
اتام قۇرمانعالي ساياتشى ادام بولعان دەسەدى. ارتىنا نوكەر ەرتىپ، قولىنا قۇس قوندىرىپ سالتاناتتى عۇمىر كەشكەن. مۇنداي تىرلىك كەشكەن ادامنىڭ تۇرمىسى باقۋاتتى بولعانى وزدىگىنەن تۇسىنىكتى. ابىز جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «ۇزىن قۇرمانعالي بەتتى، بەدەلدى ازامات ەدى. مىنا بەرىكتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى سول اتاسىنا اۋماي تارتقان» دەگەنىن تالاي ەستىگەنىم بار. اركىم وزىمەن تەڭدەس ادامدارمەن تامىر بولىپ، اندالاساتىنى قازاقتا ەجەلدەن بار ءداستۇر. اندانىڭ قازاق تۇسىنىگىندە سالماعى ەرەكشە. ءتىپتى ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بالاعا باسىرە تەمىردەن باسىرە تايعا دەيىن ەنشى بولگەندە قوستان دايىنداپ، ءبىر داناسىن بالانىڭ انداسى ءۇشىن ساقتاعان. وسىنىڭ ءوزى-اق اندا ۇعىمىنىڭ قانداي ارداقتى بولعانىن ۇقتىرسا كەرەك. قازاقتىڭ بەلگىلى قابىرعالى اقىنى نەسىپبەك ايت ۇلىنىڭ اتاسى ايت اقساقالمەن مەنىڭ اتام قۇرمانعالي اندالاسىپ، اندالىقتىڭ سەرتى رەتىندە بىر-بىرىنە بۇركىت سىيلاعان. اتامنىڭ قاسقىر الاتىن ۇيدەي قارا بۇركىتى تۋرالى حيكايا بالا كەزىمنەن قۇلاعىما سىڭگەن. سول ۇيدەي قارا بۇركىت دوستىقتىڭ كۋاسى ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. كۇللى تابيعاتتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، اسپاننىڭ سەرىسى – قىراندى قولىنا قوندىرعان ءبىزدىڭ حالىق ادالدىق پەن انت تۇسىنىگىنە دە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن جانە قۇرمەتپەن قاراعانى بايقالادى. اتامىز قۇرمانعالي اقساقالدىڭ وزىمەن جولداس بولعان بۇركىتىمەن اراسىنداعى قيماس حيكايالار كوپ. ءۇي الدىندا تۇعىردا وتىرعان توماعالى بۇركىتكە الدەبىر قوناقتىڭ قاسقىر الاتىن توبەتى تاڭعا جۋىق ابايسىزدا شاپسا كەرەك. بۇركىت ونى ءبۇرىپ ولتىرگەن. ءبىراق ارپالىس كەزىندە يت توپشىسىن شايناپ جىبەرىپتى. ەندى اڭ الۋعا جارامايتىن سەرىگىمەن اتام قۇرمانعالي قيماي قوشتاسىپتى. تارباعاتايدىڭ ءبىر بيىك شىڭىنا اپارىپ، ءبىر باعلاندى سويىپ الدىنا قويىپ، اياقباۋ، توماعاسىن الىپ، ەركىندىككە جىبەردى. ساياتشىلىقتىڭ تالاي قىزىعىن كورسەتكەن سول قىرانىمەن قوشتاسۋى اتامىزدىڭ بۇكىل قىزىعىمەن قوشتاسۋىنداي بولىپ، جانىنا باتقانىن اتامىزدىڭ جانىنا ەرگەن ءىنىسى ءشايحسىلام اقساقال جىرداي قىلىپ ايتىپ، ساعىنىپ وتىرۋشى ەدى. بۇگىندە ەكەۋى دە جوق. ءشايحسىلام اقساقال جىل باسىندا عانا ماڭگىلىكتىڭ ساپارىنا اتتاندى. قازىنالى قارتتارىمىز كۇن ساناپ ازايىپ بارادى. قازاقتىڭ انت ۇعىمىن ەرەكشە قاستەر تۇتقانىنىڭ ءبىر بەلگىسى قۇدايمەن انتتاسۋ. بۇل – سيرەك بولاتىن، ەرەكشە قۇبىلىس. بالاسىز ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ، جاراتقاننان تىلەيتىن نەمەسە موينىنا كىسەسىن سالىپ جالبارىناتىن تىلسىم ءراسىم قازاق اراسىندا ءالى بار. شىڭعىس قاعانمەن ون سەگىز جىل سوعىستان جەڭىلگەن نايماندى قىرعىننان امان الىپ قالۋ ءۇشىن كەتبۇعا ءبيدىڭ «قارالا بەلدىك موينىمدا، ساۋعا شىڭعىس، ساۋعا» دەپ تارتقان كۇيىن تالاسبەك اعا اسەمقۇلوۆ بىزگە جەتكىزدى. قازاقتىڭ كۇي قازىناسىنا اكەلىپ قوستى. ءبىزدىڭ اۋلەتتە سونداي ەرەكشە وقيعانىڭ بولعانىن اۋىل اقساقالدارىنىڭ اڭىزىنان تالاي ەستىدىم. قۇرمانعالي اتام جالعىز قىزى كۇلاننان كەيىن ۇزاق ۋاقىت بالا سۇيمەپتى. اجەمىزدىڭ بويىنا بىتكەن بالانىڭ ءبارى شەتىنەي بەرسە كەرەك. سوسىن اتام موينىنا كىسەسىن سالىپ قۇدايدان ۇل تىلەپ، قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى ءداستۇرىن جاساعان كورىنەدى. «شىر ەتكەن ءسابيدىڭ ماڭدايىنان يىسكەگەن سوڭ جانىمدى تارت» دەپ تىلەپتى. قۇداي تىلەگىن قابىل ەتتى. اكەم ءۋالي قىرقىنان شىققاننان كەيىن، اتام اۋىرماي-سىرقاماي ومىردەن وزىپتى. قازاقتىڭ وسى تىلسىممەن جالعاسقان عاجايىپ ءداستۇرى جايىندا قابدەش اعا ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. اتامىز موينىنا كىسەسىن سالىپ تىلەپ العان سول تاعدىرلى بالادان بۇگىندە ءبىز ءوربىپ وتىرمىز. ادامنىڭ بالالىق شاعى ءومىردىڭ ەڭ اياۋلى كەزەڭى عوي. بالالىق شاعىڭ قازاقتىڭ ەسكى اۋىلىندا وتسە، بۇل ءتىپتى دە ءسارۋار ساعىنىشقا اينالارى حاق. مەنىڭ بال كۇنىم شىعىستاعى اقسۋاتتىڭ ويشىلىك دەگەن ەرتەگىدەي شاعىن اۋىلىندا ءوتتى. اكە-شەشەمىز قاراپايىم ادامدار. ەڭبەكتىڭ، نىساپتىڭ جانە تاۋبەنىڭ ءقادىرىن تىم جاقسى تۇسىنگەن، باستارىنان ىستىق-سۋىق كوپ وتكەن جاندار. شەشەمىز ءبىز وقيتىن مەكتەپتىڭ قوڭىراۋىن سوعاتىن جانە تازالىق جۇمىستارىمەن اينالىساتىن. ءبىز دە ساباقتان قولىمىز بوساعان ارەدىكتە انامىزعا قولعابىس جاسايتىنبىز. بۇل ەشقاشان دا بىزگە نامىس سانالعان ەمەس. ءبىز انامىزدىڭ سول جۇمىسىن وتانعا ۇلەس قوسۋ دەپ قابىلدادىق. ال انامىز ءوز جۇمىسىن جاقسى كورەتىن. بۇگىندە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ، ءتىپتى كوپتەگەن ادامداردىڭ سونداي قاراپايىم ەڭبەك ادامىنا دەگەن كوزقاراسىن كورىپ، قىنجىلامىز. بۇل ءبىزدىڭ جاس ۇرپاقتىڭ ەڭبەككە دەگەن كوزقاراسىن دۇرىس قالىپتاستىرا الماعانىمىزدى، ارىسىن ايتساق، دۇرىس تاربيە بەرە الماعانىمىزدى بىلدىرسە كەرەك. اكەم مەن انامنىڭ وتاسقاندارىنا قىرىق جىلدان استى. اكەم دە ەڭبەكقور كىسى. ءبىزدى بالا كەزىمىزدەن ەڭبەككە باۋلىدى. ەگىن سۋارتىپ، كىرپىش قۇيدىردى، مال باقتىردى. جانىنا الىپ ءجۇرىپ، ومىرگە ۇيرەتتى. قازاقتا «قاسقىر كۇشىگىن قارپىپ سۇيەدى» دەيتىن اسقاق ماقال بار. اكەمنىڭ قاتالدىعىنىڭ ارعى جاعىنا جاسىرىنعان بىزگە دەگەن ماحابباتىن ويلاسام، وسى ماقال ەسىمە ورالا بەرەدى. اكەمىز جىل سايىن قىركۇيەك ايىندا جالاقىسىنىڭ سەكسەن پايىزىنا گازەت-جۋرنالعا جازىلاتىن. پوشتاشى بەيسەن اعامىز ماسكەۋدەن شىعاتىن «نوۆايا ۆرەميا» جۋرنالىن وسى اۋداندا تەك سەنىڭ اكەڭ عانا جازدىرىپ الادى» دەپ كۇلەتىن. تەك ول عانا ەمەس، كۇللى سوۆەت وداعىنداعى بەلگىلى باسىلىمداردىڭ بارىنە جازىلاتىن («يزۆەستيا»، «پراۆدا»، «زا رۋبەجوم»، «سوۆەتسكيي سپورت»). الماتىدان جارىق كورەتىن مەرزىمدى باسىلىمداردى تۇگەل جازدىرىپ الىپ وقيتىن. وبلىستىق جانە اۋداندىق گازەتتەر ەكىباستان. ءبىز بالا كۇنىمىزدەن وسى باسىلىمداردى وقىپ وستىك. انام مەيىرىمدى جان. بارماعىنان ونەر تامعان شەبەر. انامنىڭ ءجۇن ءتۇتىپ، ونى ۇرشىقپەن ءيىرىپ، ءتۇرلى-تۇستى قىلىپ بوياپ توقىپ بەرەتىن قولعاپتارى، مويىنوراعىشتارى مەن كەۋدەشەلەرىنىڭ جىلۋى ءالى جۇرەگىمدە. انام سول ادەمى قولونەرىنە ءوزىنىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن تولقىعان مەيىرىن قوسا توقيتىن ەدى. بۇگىندە ۇلكەن ازامات بولساق تا، انامنىڭ ءاجىم باسقان جۇزىنە، ماڭدايىنا ۋاقىتتىڭ سالعان اياۋسىز ىزدەرىنە قاراپ وتىرىپ، سول رياسىز اياۋلى كەزدەردى ساعىنامىن. سوندىقتان دا انامنىڭ سول كەزدەگى ۇرشىعى، توقىما تاياقشالارى مەن ءبىزىن ءالى كۇنگە اۋلەتىمىزدىڭ قىمبات ەستەلىگى رەتىندە ساقتايمىز. انام مەن اكەم بۇگىندە باۋىرىنان ورگەن بەس قۇلىنشاعىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس اۋلەتتىڭ قازىنالى قارتىنا اينالدى. نەمەرە ءسۇيىپ، جيەندەرىن قىزىقتاپ، ءۇبىرلى-شۇبىرلى ۇلكەن اۋلەتتىڭ باسقالقاسى بولىپ وتىر. حالقىمىزدىڭ «قازىنالى قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەن ءسوزى وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. اندا-ساندا اۋلەتىمىز باس قوسىپ، ارقا-جارقا بولعاندا مۇنار اراسىنداعى وتكەن داۋرەن، اياۋلى ادامدار تۋرالى قىزىقتى ەستەلىكتەر ايتىلىپ، ءبىزدىڭ سارايىمىزدى اشىپ، سانامىزدى جاڭعىرتاتىنى بار. مەن ونداي ساتتەردى ەشتەڭەگە ايىرباستاي المايمىن. ءبىزدىڭ تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ، ۇلتتىق كودتى جاڭعىرتۋ دەگەنىمىزدىڭ ءبىر باستاۋى وسى قازىنالى قاريالاردا جاتىر. ءاماندا اۋىل مەن اتا-اجەدەن بالالارىمىزدىڭ كىندىگىن ۇزبەگەنىمىز ابزال. اۋىل ءبارىمىزدىڭ دە التىن بەسىگىمىز. مەن كوكتەي شولىپ وتكەن جوعارىداعى شاعىن ەستەلىكتىڭ، سانامىزدا ساۋلەسى ويناعان قىزىقتى كەزدەردىڭ ءبارى دە سول ەرتەگىدەي اۋىلدا ءوتتى. بۇگىندە ازامات بولعان بىزدەر اۋىلىمىزعا كىشكەنتاي بولسا دا كوڭىلىمىزدى ءبىلدىرىپ، پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەگىمىز كەلەدى. بۇل – اۋىلدان شىققان بارلىق بالانىڭ اسىل ارمانى. بۇعان قوسا، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «باسقا ايماقتارعا كوشىپ كەتسە دە، تۋعان جەرلەرىن ۇمىتپاي، وعان قامقورلىق جاساعىسى كەلگەن كاسىپكەرلەردى، شەنەۋنىكتەردى، زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن جۇمىستاردى ۇيىمداستىرىپ، قولداۋ كەرەك. بۇل – قالىپتى جانە شىنايى پاتريوتتىق سەزىم، ول اركىمدە بولۋى مۇمكىن. وعان تىيىم سالماي، كەرىسىنشە ىنتالاندىرۋ كەرەك» دەگەن بولاتىن. ءبىز دە ەل دەسە جۇرەگى ەلجىرەيتىن بىرنەشە ازاماتتىڭ ىقىلاسىمەن تۋعان اۋىلىمىزداعى ءوزىمىز وقىعان مەكتەپكە كىشكەنە عانا سىي جاسادىق. اۋىل مەكتەبىنىڭ ءۇش سىنىبىن زاماناۋي ۇلگىدەگى قۇرالدارمەن جابدىقتادىق. بۇل اقپارات ماقتان ءۇشىن ەمەس، ءبىر جاعى ەلباسى باستاماسىن ءوز ىسىمىزبەن قولداعانىمىز بولسا، ەكىنشى تۇسى ءبارىمىز دە تۋعان اۋىلىمىزعا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي قىزمەت قىلساق، اۋىلىمىز بۇدان گورى ەڭسەلىرەك بولار ما ەدى دەگەن نيەتتەن شىعىپ، ازاماتتارعا وي سالار دەگەن ۇمىتپەن ايتىلىپ وتىر. ءوزىمنىڭ بالالىق داۋرەنىم مەن وسكەن ورتامدى بۇگىنگى قىرىقتان اسقان جىگىتتىڭ كوزىمەن شولعان سايىن قازاقتىڭ تاربيە ينستيتۋتتارىنىڭ، وتباسىلىق ءداستۇرىنىڭ وتە ىزگى جانە وزىق بولعانىن ويلاپ، تاڭدانىسىم ارتا تۇسەدى. اۋلەت ءداستۇرى، اجە ينستيتۋتى، ناعاشىلىق ءداستۇر، اعالىق ينستيتۋت جانە وسىنىڭ ەڭ بيىگىندە تۇرعان اقساقالدىق ينستيتۋت ءبىزدى مىڭجىلدىقتاردىڭ داۋىلى مەن جاۋىنىنان امان الىپ وتكەنىنە ەرىكسىز يلاناسىز. قازاق ءومىرىنىڭ جازۋسىز زاڭدارىنا اينالعان «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «اعاڭمەن اراز بولساڭ دا، ارىڭمەن اراز بولما» نەمەسە «كوپتەن كەتكەن كومۋسىز قالار» دەگەن قورعاسىنداي اۋىر كودەكستەردىڭ ءبارى وسى اۋلەتتىك ينستيتۋتتىڭ شەبەرحاناسىنان سۋارىلىپ شىققان بولاتتاي وتكىر سوزدەر ەكەنىن كەشتەۋ بولسا دا بىلگەن سياقتىمىز.
اۋلەت امان بولسا، ەل امان. ءار اۋلەت – جۇرتتىڭ ءبىر-بىر ۋىعى. ۋىعى مىقتى ەلدىڭ – عۇمىرى دا ۇزاق بولماق. سوندىقتان ەجەلدەن قالىپتاسقان اۋلەت ينستيتۋتىن دامىتا تۇسكەنىمىز ابزال. قازاقتىڭ ىزگى داستۇرلەرى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ۇستىن-تىرەگى بولسا، ءبىز «كۇن سونگەنشە سونبەسىمىز» انىق.
دەرەككوزى: https://didar-gazeti.kz
سۋرەتتەر بەرىك ءۋاليدىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىنان الىندى.
