مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ ەكىنشى رەسپۋبليكالىق فورۋمىندا سويلەگەن سوزىندە اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنا قاتىستى رەفەرەندۋم جونىندە ءسوز قوزعادى. «AMANAT» پارتياسىنىڭ باستاماسىمەن وتكەن جيىندا پرەزيدەنت توقايەۆ، اەس سالۋ باستاماسىنا توقتالىپ ءوتتى. الداعى جەكسەنبى، 6 قازاندا قازاقستان جۇرتشىلىعىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىرعانىن، وسى رەفەرەندۋمدا حالقىمىز قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ سالىنۋى نەمەسە سالىنباۋىن وزدەرى بەرگەن داۋىس ارقىلى شەشەتىنىنە نازار اۋداردى. ءوز سوزىندە مەملەكەت باسشىسى اەس سالۋ - ەلىمىزدىڭ ورنىقتى دامۋىن ونجىلدىقتارعا ىلگەرىلەتەدى دەدى.
«جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمدا حالقىمىز قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ قاجەت پە، الدە قاجەت ەمەس پە دەگەن ماسەلەنى شەشەدى. داۋىس بەرۋ ناتيجەسى قانداي بولسا دا، بۇل – ايتۋلى وقيعا. الداعى رەفەرەندۋم – قازاقستاندا سوڭعى بەس جىلدا بولعان اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ تاعى ءبىر مىسالى، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ جارقىن كورىنىسى. اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى ءوز ۇستانىمىمدى بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتتىم. الەمدەگى پروگرەستەن شەت قالماۋ ءۇشىن ءبىز باسەكەلەستىكتە ءوز ارتىقشىلىقتارىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك. ازاماتتاردىڭ كوپ بولىگى قولداپ داۋىس بەرگەن جاعدايدا، بۇل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ەڭ ءىرى جوباعا اينالادى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
اەس تاقىرىبى ءقازىر ەلىمىزدە قىزۋ تالقى ۇستىندە. بۇعان باستى سەبەپ - قازاقستاندا نەگىزگى قۋات كوزدەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. ءوز سوزىندە مەملەكەت باسشىسى اەس سالۋ ماسەلەسى زامان تالابىنا ساي ەكەنىن مالىمدەدى.
«زامان تالابى وسى. دەمەك، ونىڭ پايداسىن قازىرگى جاستارىمىز بەن بولاشاق ۇرپاق كورەدى. دامۋعا ۇمتىلىس – ۇلتىمىزدىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ءبىز ەشقانداي قيىندىققا قاراماستان، العا قاراي باتىل قادام باسۋىمىز كەرەك. تاعى دا قايتالايمىن. الداعى رەفەرەندۋم تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەڭ ماڭىزدى ۋاقيعا بولادى جانە ەلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى»، - دەدى ق.ك. توقايەۆ.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن گەنەراسيالايتىن جابدىقتاردىڭ دەنى توزعان. سوندىقتان ەلدەگى ەلەكتر ستانسيالارى بۇكىل رەسپۋبليكانى قاجەتتى قۋاتپەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. بۇعان قوسا قازاقستانداعى حالىق 20 ميلليونعا جەتتى، وسىدان كەلىپ سۇرانىس تا ۇلعايىپ كەتتى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنى دە وسىندا تۇرعانىن ەل بيلىگى ءجيى العا تارتۋدا. وسىعان وراي، ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، اتوم ەنەرگياسىن ۇتىمدى پايدالانۋ تۋرالى ساراپشىلار پىكىرىنە قۇلاق تۇردىك. Satpaev University جالپى فيزيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايدوس لەسبايەۆ ءوز پايىمداۋلارىمەن ءبولىستى.
«ءماسليحاتتاردىڭ ەكىنشى رەسپۋبليكالىق فورۋمىندا پرەزيدەنتىمىز الداعى رەفەرەندۋم تۋرالى ايتىپ ءوتتى. ەل دامىعان سايىن حالىقتا ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىق پايدا بولاتىنىن دا ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. ەندى بىزگە ەل بولىپ، جۇرت بولىپ رەفەرەندۋمگە بارىپ ءوز تاڭداۋىمىزدى جاساۋ كەرەك. مەنىڭشە، ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدىڭ ەڭ وڭاي جانە دۇرىس جولدارىنىڭ ءبىرى – اەس سوعۋ. نەگە دەسەڭىز، اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ پايداسى تەك ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدە عانا ەمەس. سونىمەن قاتار، وسى ارقىلى باسقا سالالاردى دامىتۋعا بولاتىنىن ايتقىم كەلەدى. ال قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە كەلسەك، مەن ءوزىم فيزيك مامان رەتىندە ۇنەمى سارالاپ جۇرەمىن، بىرىنشىدەن قازىرگى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى باياعى 50-60 جىل بۇرىنعى قۇرىلعىلار ەمەس، بۇل زاماناۋي ءقاۋىپسىز جۇيەگە قۇرىلادى. ماسەلەن III جانە III+ بۋىن اتوم ەلەكتر ستانسيالارى بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىمەن جابدىقتالعان. ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى ادامنىڭ ارالاسۋىن قاجەت ەتپەيدى. باياعى زامانداعىداي ونى وپەراتورلار باسقارمايدى. بارلىعى سيفرلىق تەحنولوگياعا نەگىزدەلىپ، كومپيۋتەرمەن باسقارىلىپ، وڭاي باقىلانادى. كەز كەلگەن اۋىتقۋدىڭ الدىن الۋ شاراسى قاراستىرىلعان. بۇل مەيلىنشە دامىعان جۇيە، مۇنداي ستانسيالاردا رەاكتور يادروسىنىڭ ەرۋى، اقاۋلىقتار شىعۋ سياقتى اپاتتار بولمايدى. بۇل اەس-تىڭ جالپى قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرادى»، - دەيدى فيزيكا سالاسىنىڭ مامانى.
ەكولوگيالىق ماسەلە وزەكتى بولىپ تۇرعان كەزەڭدە ادامداردى رادياسيا، راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ اۋاعا تاراۋى ءتارىزدى قاۋىپتەر الاڭداتادى. دەگەنمەن عالىمدار اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قورشاعان ورتاعا ەشقانداي زيانى جوق ەكەنىن العا تارتۋدا. ولاردىڭ سوزىنشە، ماسەلەن قاراعاندى ستانسياسى ءبىر تاۋلىكتە 170 ۆاگون كومىر جاعادى ەكەن. ەندى سونىڭ 60% ەنەرگيا بولسا، قالعان 40%-ى كۇل، كومىر، قىشقىل گاز، شلاك، قالدىق رەتىندە دالاعا تاستالادى. اۋاعا تارايتىن گازدارى تاعى بار. وسى ماسەلەنى اباي اتىنداعى قازۇپۋ گەوگرافيا جانە ەكولوگيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، PhD دوكتورى اينۇر سەيىلحان ءوز سوزىندە تارقاتىپ ايتىپ بەردى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، رەاكتورلار اۋانى لاستايتىن قالدىقتاردى شىعارمايدى. سونداي اق بۇل جوبا وتاندىق عىلىمدى دا ىلگەرىلەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
«اەس سالۋ ول عىلىمدى ىلگەرىلەتۋ. فيزيكا، حيميا، يادرولىق فيزيكانى دامىتۋعا ىقپالىن تيگىزەدى. ياعني قازاقستان عىلىمىندا كوپتەگەن جاڭالىقتار بولادى. ال ەكولوگيالىق تۇرعىدا الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، اتوم ەلەكتر ستانسيالارى وتە ءتيىمدى، ول كومىرقىشقىل گازى مەن ءتۇرلى ىلەسپە گازداردى اۋاعا شىعارمايدى. بۇۇ ەۋروپالىق ەكونوميكالىق كوميسسياسى وسى اتوم ەنەرگەتيكاسىن پارنيكتىك گازدى ەڭ از بولەتىن ەنەرگيا ءتۇرى دەپ شەشىم شىعارعان. بۇل قورىتىندىنى جاساماس بۇرىن سالا ماماندارى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. ەكولوگيالىق جاعىنان ءتيىمدى دەگەنىمىز وسى. بۇعان قوسا، اەس-تىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماڭىزى زور. سەبەبى تاۋارلاردى ەكسپورتقا شىعارۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى كريتەرييى ءداستۇرلى كومىرقىشقىل گازىن پايدالانىپ وندىرگەن ونىمدەرگە قاراعاندا جاسىل ەنەرگەتيكانى قولدانىپ شىعارعان ونىمدەر الدەقايدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. سوندىقتان الداعى رەفەرەندۋمدا ءاربىر ازامات ەلگە پايدا ما، زيان با، ءوز بەتىنشە سارالاپ شەشىم قابىلداي الادى»، - دەدى اينۇر سەيىلحان.
ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن بىزگە الدىمەن ەنەرگيا تاپشىلىعىن جويۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەردى كوپتەگەن مامانداردان ەستۋگە بولادى. اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ تاقىرىبى دا وسى تۇرعىدا تۋىنداعان. سەبەبى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋى، الەۋمەتتىك احۋالىنىڭ تۇراقتىلىعى - ەنەرگەتيكا سالاسىنا نەگىزدەلگەن. ماماندار جىل وتكەن سايىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن تاپشىلىق ۇلعايا بەرەتىنىن، ودان شىعۋدىن بىردەن-بىر بالاما جولى - اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتىن قولدانۋ ەكەنىن ءجيى ايتىپ ءجۇر. «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» رمك باس ينجەنەردىڭ ورىنباسارى جاقسىلىق تەزەكبايەۆتىڭ پىكىرىن تىڭداعان ەدىك.
«بۇگىنگى تاڭدا الەم بويىنشا 415 اەس بار ەكەن، سونىڭ 200 دەن استامى سۋ-سۋلى ەكى كونتۋرلى اتوم ەلەكتر ستانسياسى، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە ەلىمىزدە اەس سالۋعا ءتورت مەملەكەت نيەتتەنىپ وتىر، ولاردىڭ ءبىرى جۇڭگو، ەكىنشىسى كورەيا، سوسىن فرانسيا مەن رەسەي. سونىڭ ىشىندە اتاپ ايتساق كورەيا رەاكتورلارىنىڭ مۇمكىندىگى مول. ول سۋ-سۋلى رەاكتورلاردا قاۋىپسىزدىك شارالارى 2 كەزەڭنەن قاراستىرىلعان. جالپى اەس تار ءۇش بۋىنعا بولىنەدى. كوپ ازاماتتار اەس دەسە فۋكۋسيما، چەرنوبىل دەپ شىعادى، ولار ءبىرىنشى بۋىنداعى جوبالار. ءقازىر بىزگە سالىناتىنى ءىىى+ بۋىنداعى اەس بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ايىرماشىلىعى، ول ءپاسسيۆتى، ادامنىڭ قاتىسۋىنسىز بولاتىن وقيعالاردىڭ الدىن الادى»، - دەپ ءوز ءسوزىن قورىتىندىلادى.
ەندىگى سۇراق، الداعى ۋاقىتتا حالىقتىڭ باسىم بولىگى اەس سالۋدى قولداسا جوبانى مۇلتىكسىز اتقاراتىن قانداي مۇمكىندىكتەرىمىز بار؟ ەگەر حالىق سەنىم ارتىپ جاتسا بارىنشا ءقاۋىپسىز، ساپالى ستانسيا سالا الامىز با دەگەن ساۋالداردى سالانى ون ساۋساعىنداي بىلەتىن مامان، «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س باس ينجەنەرى اسۋان سيابەكوۆكە قويعان ەدىك.
«بارىنشا ءقاۋىپسىز، عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتى جوعارى، وتە ساپالى اەس سالۋ ول مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەسى ارينە. اتوم ەنەرگيالارىن ۇتىمدى پايدالانۋ ارقىلى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قاتمتاماسىز ەتۋگە بولادى. ونى سالعان سوڭ ارعى قارايعى قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت، كادرلاردى، ينفراقۇرىلىمدى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدى. وسىنىڭ ءبارى وڭ شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن. بۇل جوبا ەلىمىزدىڭ ەلىمىزءدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىن جاڭعىرتۋ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭالاۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت»، - دەپ وي تۇيىندەدى سالا مامانى.
ساناۋلى كۇندەردەن سوڭ اەس كە قاتىستى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتەدى. سوڭعى شەشىم ارينە حالىقتا. ازىرگە رەسپۋبليكا بويىنشا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر.