ۋستاۆتىڭ جازىلۋ تاريحى

      بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ اتالمىش ەڭبەگى نەبارى 4 ءبولىم،  28 باپتان عانا تۇرادى. زاڭ، قۇقىق ماسەلەلەرىن جەتىك مەڭگەرگەن قايراتكەر 1911 جىلدىڭ 13 ماۋسىمىندا وسى ەڭبەگىن اياقتاپ، ەل يگىلىگىنە ۇسىنباقشى بولادى. ءبىراق پاتشالىق جاندارم وكىلدەرى ريەۆوليۋسيونەر-دەموكرات قازاق ۇلىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، ەل استاناسى – پەتەربوردان قىر دالاسىنا قايتارادى. كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگى، ءتىپتى ءار قادامى باقىلاۋعا الىنعان ازامات ءوزىنىڭ تەمىر قۇرساۋلى تورعا ىلىنگەنىن سەزىپ، شىعارماشىلىق-ينتەللەكتۋالدى مۇراسىن جاسىرىپ قويعان-دى. جورگەگىندە تۇنشىقتىرىلعان قۇندى ەڭبەك – ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەڭسەسىن تۇزەگەن شاقتا عانا جاريالاندى (1994 جىل، «ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ حابارشىسى»، №12). جاريالاۋشى – قايراتكەر مۇراسىن زەرتتەگەن، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور Cاكەن وزبەك ۇلى. اسىل قازىنانى بارلىبەكتىڭ ۇلكەن قىزى قانيپا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە جەر استىنا كومىپ ءجۇرىپ، اكە مۇراسىن نكۆد تىرناعىنان امان الىپ قالدى.

         بارلىبەك جازعان كونستيتۋسيالىق ەڭبەكتىڭ ءمانى – وتارلىق ساياساتتىڭ زاردابىن تارتقان قازاق ەلىن ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قىلۋ بولاتىن. اۆتورعا وسى يدەيانى ءوزىنىڭ قۇرداسى، قازاق ساياسي ەليتاسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان بەرگەن. بارلىبەك تۇزگەن ۋستاۆتىڭ نەگىزگى پلاتفورماسى مەن يدەياسى كەيىننەن «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىنا تىرەك بولىپ، كورىنىس تاپتى.

         بارلىبەك پەتەربور يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەنىندە «حالىقارالىق قۇقىق»، «كونستيتۋسيالىق قۇقىق تەورياسى»، «قىلمىستىق قۇقىق»، «حالىقارالىق قاتىناس»، «ەكونوميكالىق قۇقىق»، «پوليسەيلىك قۇقىق» سياقتى ىرگەلى پاندەردى وقىعان. قازاق ويشىلى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا يگەرگەن تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكامەن ۇشتاستىرادى. ورىس پاتشالىعى تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قۇبىلىس قىلاڭ بەرىپ، قاراڭعى جۇرتتىڭ باس كوتەرەر ازاماتى مونارحيالى بيلىككە ايبات تانىتتى. ءسويتىپ پەتەربور شاھارىندا العاش رەت بۇراتانا از ۇلت وكىلى – قازاق جۇرتىنىڭ پروفەسسيونالدى ۋستاۆى ومىرگە كەلدى.

ۋستاۆتىڭ جاڭاشىلدىعى مەن زاماناۋي سيپاتى

        وتكەن كۇنگە بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قارار بولساق، «س.ب.الاشينسكيي» جازعان ۋستاۆ، قازىرگى ستيلمەن ايتقاندا، كونستيتۋسيا – تەرەڭ اقىل-وي يەسىنىڭ كەمەلدىگى مەن جان-جاقتى ءبىلىمىنىڭ ناتيجەسى ىسپەتتى. ەڭبەكتى وقي وتىرىپ، ءاربىر تارماعىنا قايران قالاسىڭ! ماسەلەن، «كىرىسپە» بولىمىندە: «... جاڭا زاماندا اتىسسىز، سوعىسسىز، قان توكپەي بەيبىت جولمەن جەرىمىزدە حۇكمەتى ءوز قولىندا ەل بولۋ ماقساتىندا، بارلىق ەلدەرمەن دوستىقتا بولۋ ءۇشىن جەكە قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىن قۇرامىز»، - دەلىنگەن. حح عاسىر باسىنداعى وقىعان قازاق ازاماتتارى پاتشالىقتىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا اقىل-وي، كەمەل ءبىلىم ارقىلى عانا قارسى كۇرەسىپ ەدى عوي. ب. سىرتتان ۇلى بولاشاق قازاق ەلىن پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا فورماسىندا باسقارۋدى ويلاستىرىپ، ونىڭ ەڭ ۇلكەن بيلىك ورگانى – پارلامەنت ەكەنىن انىقتاپ، «قازاق ەلىندە ەڭ باسشى ورىنى – ۇلت ءماجىلىسى» دەگەن. ساياسي قايراتكەر قازاق ەلىنىڭ جەكە مەملەكەت رەتىندەگى باستى بەلگىسى باسشىلىق قۇرىلىمىن بىلايشا بەلگىلەگەن: ەلدىڭ باسشىسى – پرەزيدەنت، «6. پرەزيدەنت قازاق ەلىن مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. مينيسترلەردى پرەزيدەنت ءوزى تاڭدايدى، ءبىراق ۇلت ءماجىلىسى داۋىسپەن شەشەدى. 7. مينيسترلەر وزدەرى باسقارعان جۇمىستارىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءھام ۇلت ءماجىلىسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرادى» دەپ اتقارۋشى ورگاننىڭ جۇمىسىن كورسەتكەن.

      حح عاسىر باسىنداعى اقش، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كونستيتۋسيالارىمەن جاقسى تانىس بولعان زەرەك زاڭگەر  ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋرالى: «10. قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ ءبارى تەڭ حۇقىلى. دىنىنە، قانىنا، ناسىلىنە قاراپ ادامدى قورلاۋعا جول جوق. ادام تەك زاكون ءھام قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەدى» دەپ ءارى قاراي ەر مەن ايەل قۇقىنىڭ تەڭدىگى، دۇنيە-مۇلىككە يەلىك ەتۋ، ءبىلىم الۋ، بىر-بىرىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسۋ، ۇيىم نەمەسە پارتيا قۇرۋىنا ەشقانداي شەكتەۋ جوقتىعى تۋرالى ت.ب. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ماعىناسىن تارقاتا جازعان. قاراپ وتىرساق، وسىنىڭ ءبارى بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىمەن استاسىپ، قاباتتاسىپ جاتىر. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان ويدىڭ ومىرشەڭدىگى – وسى.

      كونستيتۋسيالىق ەڭبەكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قازاقىلىعىندا. ياعني قاراپايىم ءارى ۇعىنىڭقى تىلدە جازىلۋى. بالكىم وسى قاراپايىمدىلىعىنان بولار ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە «جىلى ءتيىپ» وتىرعانى. قازىرگى ۋاقىتتا جازىلىپ جاتقان ءتۇرلى قۇقىقتىق-زاڭ قۇجاتتارى مەن نورمالارىن وقي وتىرىپ، “قازاقشاسىن” تۇسىنە الماي، ورىس تىلىندە جازىلعان ءتۇپنۇسقاسىنا جۇگىنەتىنىمىز وتىرىك ەمەس. ەگەر، ءبىزدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى بارلىبەك سىرتتان ۇلى جازعان نەمەسە باسقا دا الاش زيالىلارىنىڭ قۇقىقتىق باعىتتاعى مۇرالارىمەن تانىسسا، سول ەڭبەكتەردىڭ تىلىنە، قازاقى ءسوز ساپتاۋ مايەگىنە، تىلدىك ايشىقتارىنا نازار اۋدارسا، بولاشاق زاڭگەرلەرىمىز بۇگىنگى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرار ما ەدى؟!  قازاقىلىعىندا دەگەنىمىزگە تاعى ءبىر رەت ورالساق، قايران باكەڭ قازاق جەرى، سوت تۋراسىندا كەسەك-كەسەك وردالى سوزدەردى ورتاعا سالىپتى. «18. قازاق جەرى ونىڭ مەنشىگىندە بولادى. 19. قازاق ەلىنىڭ جەرى ساۋداعا تۇسپەيدى، قۇداي ونى ادام بالاسىنا پايدالانۋ ءۇشىن جاراتتى. 20. جەردىڭ كەنى، ورمان، سۋ، كولى ءھام تاۋلارى قازاق ەلىنىڭ يەسىندە. مال جايۋ، ەگىن ءوسىرۋ، ءۇي سالۋ، جەردى وڭدەۋ ءھام جەردى پايدالى ءىس ماقساتىندا قازىناعا قايتارۋ حۇكمەت رۇحساتىمەن بولادى» دەگەن ەكەن. نە دەگەن كورەگەندىك دەسەڭىزشى! سول قازاقتىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى، سايىن دالاسىنىڭ تاعدىرى – بۇگىندە كوز بىتكەندى تەلمىرتىپ، تارازى باسىنا تارتىلىپ تۇر ەمەس پە... ال، سوت قىزمەتى تۋراسىنداعى كوزقاراسى («24. قازاق ەلىندەگى بار سۋديالار ۇلت ماجىلىسىندە ءومىر بويى سايلانادى. زاكوندى بۇزعان ءھام ورىنداماعان سۋديالار ورىندارىنان الىنادى. 26. سۋديالار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت. باسقا ناسىلدەردىڭ سوتتا ءوز تىلدەرىندە سويلەۋگە حۇقى بار. 27. پريسياجنىي سوتى اۋىر قىلمىستى ىستەردى شەشۋگە حۇقىلى. پريسياجنىي سانى 7 ادام. 28. سوت ورىندارىندا پارتيالار بولماۋى شارت. سۋديالار پارتياعا كىرۋ حۇقىنان ايرىلادى. جاسىرىن مۇشە بولسا، ورنىنان الىنادى») ءدال قازىرگى سوت جۇيەسىنىڭ پرينسيپتەرىمەن جاناسىپ تۇر ەكەن.

      بۇل قۇجاتتا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن يدەيالاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى، جاسامپاز بولۋىنىڭ باستى سەبەبى – ادامي كاپيتال، جەكە ادامنىڭ باس بوستاندىعى مەن زايىرلىعىنا ايرىقشا كوڭىل بولىنگەندىگىندە. اۆتور كونستيتۋسيالىق قۇجات دايارلاۋ بارىسىندا شەت ەلدىك تانىمال زاڭگەر، فيلوسوف، سوسيولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن ءجىتى تانىسقانى انىق بايقالادى. مىسالى، اۆتوردىڭ الەۋمەتتىك پروگرەسس، پارلامەنتتىك مەملەكەت، ادام قۇقى مەن بوستاندىعى تۋرالى سارابدال ويلارى ش. مونتاسكە، ت. دجەففەرسون، دج.لوكك ەڭبەكتەرىنىڭ كۇرەتامىرى بولعان.

       ۋستاۆ جازىلعاننان بەرى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. بىلتىر عانا مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەشىمىمەن كونستيتۋسيالىق رەفورما دايارلانىپ، بيلىك تارماقتارى قايتادان ءبولىندى. ياعني، بارلىبەك اتاپ كورسەتكەندەي، نەگىزگى جۇمىس ورتالىق اتقارۋشى ورگان – مينيسترلىكتەرگە بەرىلىپ، ولاردىڭ وكىلەتتىگىن قاراۋ، ەسەپ الۋ، باقىلاۋ جۇمىستارى پارلامەنت قۇزىرىنا ءوتتى. ساياسي-قۇقىقتىق يدەيانىڭ زاماناۋي سيپاتى – تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاجەتىنە قىزمەت ەتۋى.

       الاش وقىمىستىسىنىڭ قۇقىقتىق كوزقاراسىنىڭ كونسەپسياسى ءتۇرلى نىساندا (ماقالا، بايانداما، ساياسي-تەوريالىق ساراپتاما، كونستيتۋسيالىق قۇجات) جازىلعانىمەن، ورتاق ماقساتى قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىنا قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى عىلىمي دوكترينا دارەجەسىنە جەتكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بارلىبەك جازعان زاڭ جوباسى رەسمي بەكىتىلمەسە دە، بۇل قۇجاتتى سول زاماننىڭ يدەيالىق-تەوريالىق ءىلىمىنىڭ جەتىستىگى دەپ قاراۋىمىز ءلازىم.

         PS: بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ ساياساتكەر رەتىندە قالىپتاسۋى 1905-1915 جىلدارى اسا كۇردەلى تولقۋلارعا بەت العان، پاتشالىق يمپەريا بيلىگىنىڭ السىرەي باستاعان، جاڭا قوعامنىڭ قالىپتاسار وتپەلى كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. الاش ۇراندى قوزعالىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، تۇركىستان جۇرتىنىڭ اۋىر تاعدىرىنا، تىرشىلىك تاۋقىمەتىنە بەيجاي قاراماي، اتامەكەنىن ازات ەتۋ ءۇشىن ينەرسيالى وقىعان توپپەن بىرگە بولاشاققا نىق سەنىممەن «نار تاۋەكەل» دەپ قادام باستى. پاسسيونار تۇلعانىڭ شەرلى جۇرەگىن جارىپ شىققان «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» – بۇگىننىڭ عانا ەمەس، كەلەشەكتىڭ دە قاجەتىنە جارايتىن قۇندى ەڭبەك بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز اقيقات.

                                                                                            ەلدوس توقتارباي،

جازۋشى، ق ر “دارىن” مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

ەلوردادا «تازا قازاقستان: استانا – تازالىق پەن ءتارتىپتىڭ ۇلگىسى» اتتى اۋقىمدى ەكولوگيالىق اكسياسى ءوتىپ جاتىر. بۇل اپتا «كيەلى مەكەن» ۇرانىمەن ءوتىپ، تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اۋماعىن اباتتاندىرۋعا ارنالعان. مادەنيەت ۇيىمدارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ، سپورتشىلاردىڭ، «جاس سارباز» قوزعالىسىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ، اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ، مەملەكەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جانە ت.ب. بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىمەن ءوتىپ جاتىر، دەپ حابارلايدى ەلوردا اكىمدىگىنىڭ رەسمي سايتى.

ەكولوگيالىق اكسيا اياسىندا مادەني مۇرا نىساندارىنىڭ قاسبەتتەرىن، ەسكەرتكىشتەر مەن ىرگەلەس اۋماقتاردى رەتكە كەلتىرۋ بويىنشا تازالىق جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

ءساۋىردىڭ 19-ى تاڭعى ۋاقىتتان باستاپ مادەنيەت ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن «جاس سارباز» پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ ستۋدەنتتەرى سارىارقا داڭعىلىندا ورنالاسقان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، اتى اڭىزعا اينالعان ۇشقىش تالعات بەگەلدينوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە جانە اينالاسىنا تازالىق جۇمىستارىن جۇرگىزدى.

«جاس سارباز» بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اسكەري-پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ استانا قالاسى بويىنشا فيليالىنىڭ ءتوراعاسى اسحات نالشىبەكتىڭ ايتۋىنشا، ەكواكسيا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا جاقىندارىنا دەگەن قامقورلىق، قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ سانالادى. بارلىعى 50-دەن استام جاس سارباز جاۋىنگەرى قاتىسۋدا.

«ءبىز بۇل اكسيانى قالامىزدىڭ بارشا تۇرعىندارىنا ۇندەۋ رەتىندە وتكىزىپ جاتىرمىز. ءبىز جاستاردى، ەرىكتىلەردى جانە بارلىق مۇددەلى ادامداردى استانامىزدىڭ اۋلالارى مەن كوشەلەرىن قوقىستان تازارتۋعا جانە ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا شاقىرامىز. جۇمىس ەرتەڭ دە جالعاسادى، ءار اپتا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا ارنالادى»، - دەدى اسحات نالشىبەك.

«كيەلى مەكەن» اپتالىعى باستالعالى 40-تان استام ەسكەرتكىش تازارتىلدى. ەلوردادا بارلىعى 117 ەسكەرتكىش بولسا، ونىڭ 46-سى – مەملەكەت قورعاۋىندا.

ايتا كەتۋ كەرەك، استانادا اۋقىمدى ەكولوگيالىق ناۋقان جالعاسۋدا. ول بەس اپتاعا سوزىلادى، ولاردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا ارنالعان. بۇل اپتا «كيەلى مەكەن» دەپ اتالادى.

«جاسىل ايماق» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى اپتا اعاش وتىرعىزۋ مەن كوشەتتەردى اكتەۋگە ارنالادى.

4 مامىرعا دەيىنگى ۋاقىت – «ونەگەلى ۇرپاق» دەپ اتالادى. بۇل اپتالىق ارداگەرلەر تۇراتىن اۋلالار مەن قارتتار ءۇيىنىڭ اۋماعىن تازالاۋعا جانە اباتتاندىرۋعا ارنالعان.

«ءمولدىر بۇلاق» دەپ اتالاتىن سوڭعى بەسىنشى اپتادا وزەن-كولدەردىڭ ماڭايى قوقىستان تازارتىلادى.

سونىمەن قاتار اتالعان اياسىندا استانادا ۆانداليزمگە قارسى باعىتتالعان «توقتا، ۆاندال!» اكسياسى ءوتتى.

ءىس-شارانىڭ وتۋىنە سارىارقا اۋدانى اكىمدىگى، قالالىق پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ ەسىرتكى قىلمىسىنا قارسى كۇرەس باسقارماسى، ەلوردالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم وكىلدەرى جانە «استانا جاستارى» جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىنىڭ ۆولونتەرلەرى ۇيىتقى بولدى. اكسيا قالا مۇلكىن قورعاۋعا، قوعامدىق ورىنداردا ءتارتىپتى ساقتاۋعا باعىتتالعان. بوتەننىڭ مۇلكىن قاساقانا ءبۇلدىرۋ اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە اكەپ سوعادى. ۆانداليزم جاساعاندار جازاسىز قالمايدى.

«ۆانداليزم قوعامنىڭ مۇلىككە زيانى تيگىزۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن جايلىلىعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل اكسيا قوعامدىق مۇلىكتىڭ بۇلىنۋىنە جول بەرمەۋدى، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ ساناسى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن اتتىرۋدى ناسيحاتتايدى. جالپى ءاربىر ازامات قالا تازالىعىنا نەمقۇرايلى قاراماۋى قاجەت. اسىرەسە جاستار ۆانداليزم ارەكەتتەرىنىڭ الدىن الىپ، تازا ءارى ءقاۋىپسىز ورتا قالىپتاستىرۋعا اتسالىسقانى دۇرىس»، - دەدى ەلوردانىڭ جاستار ساياساتى باسقارماسىنىڭ باسشىسى سامات يبرايەۆ.

«توقتال، ۆاندال!» اكسياسى قالادا ءداستۇرلى تۇردە ۆولونتەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى. ونىڭ اياسىندا قوعامدىق ورىنداردا رەيد وتكىزىلەدى. بۇل تۋرالى استانا قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ ەسىرتكى قىلمىسىنا قارسى كۇرەس باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى، پوليسيا پودپولكوۆنيگى سەرگەي يلينىح كەڭىرەك تارقاتتى.

«ساياباقتار، اۋلالار، كوشەلەردەگى مۇلىكتى بۇلدىرەتىن بۇزاقىلىق ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ بويىنشا تۇراقتى نەگىزدە باس قالادا رەيد وتكىزىلىپ، الدىن الۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى. ونىڭ بارىسىندا سونداي-اق ەسىرتكىنى جاسىرىن، بۇركەمەلەپ ناسيحاتتاۋعا تىرىساتىن كوشە جارنامالارى جويىلادى. ناشاقورلاردىڭ كوبەيە تۇسۋىنە ەسىرتكىنى تاراتۋشى مەن ساتۋشىلاردىڭ، ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ۇلەسى مول. ولار بيلبورد، پيلون سياقتى جارناما قۇرىلعىلارىن دا، گراففيتي سىزبالاردى دا استىرتىن پايدالانىپ، «ۇن، «تۇز»، «كىر جۋۋ ۇنتاعىن» ساتامىز» دەپ جالعان جارناما بەرەتىنى انىقتالىپ وتىر. اتالمىش ارەكەتتەر ءۇشىن جارناما بەرۋشىلەر 2019 جىلدان بەرى قىلمىستىق كودەكستىڭ 299-1-بابى بويىنشا 3 جىلدان 6 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. سوڭعى كەزدەرى وعان جاسوپىرىمدەر تاراپىنان قىزىعۋشىلىق بايقالادى. سوندىقتار وسىنداي رەيد نە اكسيا بارىسىندا جاستارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. ولارعا ەسىرتكى قىلمىستارى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك 14 جاستان باستالاتىنىن ەسكەرتەمىز»، - دەدى س.يلينىح.

«توقتا، ۆاندال!» اكسياسى الداعى ۋاقىتتا قالانىڭ باسقا دا اۋداندارىندا وتكىزىلەدى دەپ جوسپارلانعان. وعان مەكتەپ وقۋشىلارى، ستۋدەنتتەر جانە قالانىڭ وزگە بەلسەندى جاستارى تارتىلادى.

ناۋرىز – تۇركى حالىقتارى كەڭ كولەمدە اتاپ وتەتىن مەيرام. ادەتتە مەيرامداردىڭ ءدىني سەنىمگە، ۇلتقا ورتاق قۇندىلىقتارعا بايلانىستى پايدا بولاتىنى نەمەسە داستۇردەن، تابيعات پەن ادامدار اراسىنداعى بايلانىستان باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. 

ناۋرىز مەيرامى باسىندا ديقانشىلىقپەن اينالىساتىن يران تىلدەس ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كۇن جاز مەزگىلىنە اۋسقاندا ەگىس ءوسىرۋ ناۋقانى باستالعانىن مەرەكەلەۋ داستۇرىنەن شىققان. ءداستۇر بويىنشا بۇرىن ناۋرىز مەيرامىن بۇكىل اۋىل-ەل بولىپ، اسىرەسە جاستار جاعى تۇگەلدەي تاڭ شاپاعاتىن قارسى الۋدان - تازالانعان ارىقتارعا سۋ جىبەرۋدەن، اعاش وتىرعىزىپ، گۇل ەگۋ ءراسىمىن وتكىزۋدەن باستايتىن. قىزىقشىلىق ونان ارمەن حالىق ويىندارىمەن («ايقىش-ۇيقىش»، «اق سەرەك پەن كوك سەرەك»، «القا قوتان»، ت.ب.)، ءان سالىپ، بي بيلەۋمەن، اقىندار ايتىسىمەن، «قىزعالداق» مەرەكەسىمەن، قازاقشا كۇرەسپەن، ات جارىسىمەن جالعاسىپ كەتە بەرەتىن دە، تۇنگە قاراي «التىباقان» اينالاسىنداعى ويىندارمەن اياقتالاتىن.