ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    528.9
  • EUR -

    611.5
  • RUB -

    6.55
ايەلگە ءالسىز دەپ قاراۋعا بولماس - روزا مۇقانوۆا
فوتو: aikyn 24 قىركۇيەك 2024
ايەلگە ءالسىز دەپ قاراۋعا بولماس - روزا مۇقانوۆا

روزا مۇقانوۆانىڭ «مەنىڭ ۇكىم» اڭگىمەسى قازاق ادەبيەتىنە باستاعان العاشقى قادامى ەدى. جازۋشى وسى ءبىر تىرناقالدى تۋىندىسىن 6-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە جازىپتى. كەيىن بۇل اڭگىمە «قازاقستان پيونەرى» جۋرنالىندا جارىق كورەدى. «مەنىڭ ۇكىممەن» باستالعان قادام جازۋشىلىق جولعا بەت بۇرعىزدى. ءيا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك سۇرلەۋىمەن، ءوز الەمىمەن كەلگەن جازۋشى روزا مۇقانوۆا.  قالامگەرمەن اڭگىمەمىز دە ادەبيەت توڭىرەگىندە ءوربىدى.  

– روزا اپاي، كەز كەلگەن شىعارماشى­لىق ادامىنىڭ (اقىن، جازۋشى) ءبىر ءتول­قۇجاتى ىسپەتتەس شىعارماسى بولادى. «ماڭگىلىك بالا بەينە» دەسە، ەلەڭ ەتە قا­­لا­­تىنىمىز – سوندىقتان. بۇل شى­عارما ءسىزدىڭ عانا ەمەس، مارقۇم رەجيسسەر بولات اتابايەۆتىڭ دا وڭ جامباسىنا تۋرا كەلگەن دۇنيە بولدى دەسەك، ارتىق ايت­قاندىق ەمەس. دەگەنمەن «ماڭگىلىك بالا بەينەدەن» دە بۇرىن جازۋشىنىڭ جەكە قولجازباسىندا ساقتالعان شىعارمالار بارشىلىق شىعار. جازۋ دەيتىن اۋىر جۇكتىڭ العاشقى باسپال­داعى قالاي باس­تالدى؟

– نەگىزى، ءبىر عانا شىعارماسىن تانۋ – وبال. اتاقتى  «ەركە سىلقىمنىڭ» اۆ­تورى ءابدىمومىن جەلدىبايەۆ اعامىز­دىڭ ايتقانى ەسىمنەن كەتپەيدى. «ەركە سىل­قىمنىڭ» تۇيەسىندەي كۇيلەرىم بار، ءبىراق جۇرت «ەركە سىلقىمدى» عانا بىلەدى دەپ. «ماڭگىلىك بالا بەينەنى» جۇرتتىڭ ءبارى ايتادى، دۇرىس تا شىعار. ءبىراق «ماڭگىلىك بالا بەينەدەن باسقا ەش نارسە جازباعان­داي كۇيدە قالاسىڭ.  «مىسىقتار پاتشا­لى­عى»، «ساررا»، «فاريزا»، «بوپاي حان­ىم» سياقتى جو­عارى باعا العان شىع­ارما­­لار­­ىم بار. تۇركىستان تەاترىنداعى «فاريزانى»،  ق. قۋانىشبايەۆ اتىنداعى تەاترعا «بوپاي حانىم» سپەكتاكلىن كورۋ ءۇشىن وبلىستاردان ۇشىپ كەلەتىن كورەر­مەن بار. بالكىم، «ماڭگىلىك بالا بەينە» باعىن­دىرعان شىڭ ءوز بيىگىنەن تۇسكىسى كەلمەيتىن شىعار. بولات اتابايەۆ «ءماڭ­گىلىك بالا بەينەنى»، م. اۋەزوۆتىڭ «قارا­لى سۇلۋىن» (ينسەنيروۆكاسىن جازدىم) ساحناعا شىعارىپ ۇلگەردى. ونىڭ ەڭ ۇلكەن جوباسى «مىسىقتار پاتشالى­عىن» ساحنالاۋ ەدى. مەنىڭ دە ارمانىم وسى پەسامنىڭ ساحناعا شىعۋى بولا­تىن. 

بۇل دراماتۋرگ پەن رەجيسسەردىڭ جۇمىس بارىسىنداعى ءبىرىن-بىرى تولىق­تىرا الاتىن، ءبىرىن-بىرى ۇعا الاتىن شىعار­ماشىلىق تەڭدىكتىڭ كورىنىسىن  اڭ­عارتادى. بولات بۇل شىعارماعا ەرەكشە قارادى، سۇيىسپەنشىلىكپەن بار ىنتا-شىنتاسىن سالدى. ول ءلايلا بولىپ ءومىر ءسۇردى، ءلايلانىڭ جان ازا­بىن كەشە ءبىلدى. ءلايلانىڭ جالعىزدى­عىنا ءوز باسىنىڭ دا جالعىزدىعىن جالعادى. ءلايلادان اۆتور­دىڭ جانىن كوردى. بولات شەبەر رەجيسسەر، ول ءسوز قۋمايتىن، وي ىزدەيتىن رەجيس­سەر ەدى. 

– ادەبيەت جىنىسقا بولىنبەيتىنى راس. ونى ءبىز الەمدىك كلاسسيكادان دا جاقسى بىلەمىز. جازۋى ەر-ازاماتتاردان كەم تۇسپەيتىن قالامگەر قىزداردىڭ شىعار­مالارى ادەبيەتسۇيەر قاۋىمعا جاقسى تانىس. ادەبيەت دەيتىن ۇلى ونەردىڭ كوشىن سۇيرەۋدە نازىك قىزداردىڭ جۇتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن نە قاجەت؟

– جۇتىلمايتىن شىعارما جازۋ قاجەت. ءباسىن بەرمەۋى كەرەك، جاساندى جازباۋى كەرەك. شىعارما اتىڭدى شىعا­را­دى، اتاعىڭدى  دا ءوزى تانىتادى، جازۋ­شى ەتىپ جاريا سالادى. ءوزىڭدى-وزىڭ جازۋ­شى ەتىپ جاريا سالا المايسىڭ، اتىڭدى ايگىلەيتىن، داڭقىڭدى اسىرا­تىن كوركەم شىعارما. كوركەم شىعار­مانىڭ دەڭگەيى بولەك، اۋقىمى كەڭ. بۇل – اقيقات! ادە­بيەت ءسوز قۇراۋدىڭ ۇلگىسى ەمەس، ادەبيەت – جان، سانا، قاقتىعىس! 

كۇندەلىكتى ءومىردىڭ پروبلەماسىن قوزعاۋ، مورال ايتۋ، تاربيە جۇرگىزۋ، اقىلمان بولىپ كوسىلۋ، لەپىرۋ – ادەب­يەت­ءتىڭ  مىندەتىنە جاتپايدى. ادەبيەت  ۇمىت بولاتىن، بۇگىنگى پروبلەمانى قوز­عاۋ ءۇشىن جازىلمايدى. ادەبيەت ەشقاشان شەشىلمەيتىن، شەشىمى جوق ادامزاتتىڭ ازابىن، تراگەدياسىن جازادى. 

– جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەتىن شىعار­ماشىلىق دەيتىن الەمدە ايەلدىڭ سالماعى قالاي كورىنەدى؟

– ايەلدىڭ سالماعى  ەر-ازاماتتارمەن بىردەي، تەڭ. «مەن ايەلمىن»، «مەنىڭ جاز­عان شىعارماما جولىڭدى بەر»، «جەڭىلدىك جاساڭ­دار» دەپ ايتا المايسىز، ايتۋعا حا­قى­ڭىز دا جوق. ادەبيەتكە گەندەرلىك سايا­ساتتى دا كىرىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. سوعى­س­تا ايەل دەپ، ەركەك دەپ تاڭداۋ جاسامايدى، قارۋ بارىنە ورتاق. قالام دا سول – قارۋىڭ.  جازۋشى تابيعاتى – ايەل، ەركەك دەپ بولە قاراۋعا كەلمەيتىن ۇعىم. ەكەۋىنە دە قارا ءسوزدىڭ قاسيەتى قونعان، جان  ورتاق، سانا ورتاق. ءبىراق تاڭداۋلىسى  عانا تانىلادى. 

– ايەل – نازىك جاراتىلىس. سولاي بولا تۇرا، تاريحتا قاھارمان ايەلدەردىڭ تۇلعاسى كوپ. ولاردى ەرجۇرەك ەتكەن نە سيقىر؟ ءسىز­ءدىڭ كەيىپكەرلەرىڭىز دە كىل قاھارمان ايەل­دەردەن تۇراتىنىن جاقسى بىلەمىز. «ايەل قاھارمان كورىنسە، ونىڭ ۇرپاعى دا قاھارمان كورىنەدى، ۇلتى دا قاھارمان بولادى» دەگەنى­ءڭىز دە وسىنى مەڭزەسە كەرەك. دەگەنمەن ەر مەن ايەلدىڭ ورنىن سالىستىرعاندا، قوعام «با­قىر باستى» ەركەككە كوبىرەك سالماق ارتا­تىنىن بايقاتىپ قويادى. ال سوندا «التىن باستى» ايەلدىڭ كىناسى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– ۇرپاقتى انا تاربيەلەيدى. ايەل جاردى دا  ءوزى تاڭدايدى... وسىنىڭ ءوزى ايەل قۋاتى مەن قاھارماندىعىنىڭ كورىنىسى. ايەلگە ءالسىز دەپ قاراۋعا بولماس، ايەلدىڭ سىرتى نازىك كورىنگەنمەن، قۋاتى مىقتى. «جاقسى قاتىن، جامان ەركەكتى ادام ەتەدى» دەيدى ءبىزدىڭ  حالىق. ءبىرىن­شىدەن، جاقسى قاتىن جامان ەركەككە ولتىرسەڭ دە تيمەيدى، تيگەن جاعدايدا ءسوزسىز ادام ەتىپ شىعارۋعا عۇمىرىن ارنايدى. قاھارمان ەمەگەندە نە؟.. ويتكەنى ەركەگىنىڭ ەسىكتەگى باسىن،  ۇرپاعى ءۇشىن تورگە شىعارۋعا  بەل بۋادى، قايسار، ۇرپاق الدىنداعى مىندەتىن زور سانايدى، جاراتىلىسى سول!  «ايەلدىڭ قىر­ىق جانى بار»، ەركەك  نەگە قىرىق جاندى ەمەس؟..  ايەل – بولمىسىندا، تابيعاتىندا قاھار­مان. 

– كريستين حاننانىڭ «بۇلبۇل» رومانى – ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن فرانسۋز قىزىنىڭ كوركەم وبرازىن سۋرەت­تەگەن شىعارما. بىزدە دە سوعىستا ەرلىك كور­سەت­كەن باتىر قىز كوپ. ءاليا، مانشۇك، حيۋاز... ءبىراق «بۇلبۇل» سياقتى كوركەم شىعارما جازا الماعان سەكىلدىمىز. قازاق ايەلدەرى تاقىرىبىن جازۋداعى قيىندىق نەدە دەپ ويلايسىز؟ 

– شىنىمدى ايتسام، بۇل شىعارمانىڭ ماقتاۋى اسىپ جاتقان سوڭ مەن دە ساتىپ الدىم، ءبىراق تارتپادى. ادەبيەتتىڭ تابي­عي كوركەم ءتىلى وزىنە ءتان بولماي شىققاندا وقىرمان رەتىندە كىتاپ وقي الماي قالا­مىن. قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرى­بىنا جازىلعان شىعارما از ەمەس. سونىڭ ىشىندە ايەل وبرازى دا قالىس قالمادى. 

حح عاسىردىڭ باسىندا «ايەل تەڭدىگى» دەگەن تاقىرىپ بەلەڭ الدى. وسىعان باي­لانىستى ار-ۇياتى تاپتالعان قازاق قىز­دارى­نىڭ اۋىر تاعدىرى ەسەلەپ جازىل­دى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «كۇنى­كەيدىڭ جازى­عى»، ماعجان جۇمابايەۆ «شولپاننىڭ كۇنا­ءسى»، مۇحتار اۋەزوۆ «قارالى سۇلۋ»، «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، بەيىمبەت مايلين «كۇلپاش» سياقتى شىعارمانىڭ ءبارى كلاس­سيكالىق شىعارمالار، ءبىراق قازاق قىزى­نىڭ قامكوڭىل، قارالى، اۋىر تاعدىرى بەي­نە­لەندى. ال قازاق دالاسىندا قازاقتىڭ  اۋليە، دانا، قولباسشى، ساياساتكەر انالارى بولعانىن تاريحتان جاقسى  بىلەمىز. وسى تاقىرىپتارعا  قادام باسۋ كەرەك. جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا­نىڭ «ۇلى دالا ارۋ­لارى» اتتى ەڭبەگىندە قازاق دالاسىن­داعى  ايگىلى انالار بەينە­ءسىنىڭ تاريحى  جيناق­تالىپ، اۆتور­لار ۇجىمىنىڭ  جينا­عى جارىق كوردى. سون­داعى سۇزگە، ءسۇيىنبي­كە، اقىن سارا سىندى تۇلعالاردى ءشاربانۋ اپاي تەرەڭ زەرت­تەگەن.  دومالاق انا، مۇر­ىن انا، قىز­اي انا، بوپاي حانشا، ايعانىم جانە باس­قالار. وسى زەرتتەۋلەر ءتۇبى  كور­كەم شى­عار­مالاردىڭ جازىلۋىنا  مۇرىن­دىق بولادى دەپ ويلايمىن. قازاق قىز­دار­ى­نىڭ ادىلەتتى، قاھارمان وبرازىن جاس­ا­­ي­تىن ۋاقىت كەلدى.  ادەبي وبراز – ەڭ اۋەلى تاقىرىپتى زەرتتەۋ ارقىلى، ءتول تاري­حىمىزدى تەرەڭ ءبىلۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى، بۇعان جىلدار كەتەتىنى داۋ­سىز. ءبىزدىڭ تاريحي تۇلعالار تەك اۋىزشا تاريحتىڭ دەرەكتەرىمەن شەكتەلىپ كەلدى. ادەبيەت، كينو، تەاتر –قاھارمان، قول­باسشى بولعان بوپاي حانشا (كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى )، نازىم، گاۋھار سىن­دى  باتىر قىزداردىڭ  بەينەسىن سومداۋعا اتسا­لىسۋى  كەرەك. 

– بۇرىن ادام بالاسىندا بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتاردى قۇرمەت تۇتۋ بار ەدى. ءقازىر كوپ نارسە وزگەردى: ءبىراق سول وزگەرىستەردىڭ اراسىندا ءبىز ادامي قاسيەتتەردى ساقتاپ، ۇستاپ قالا الامىز با؟

– ساقتاي الامىز، ەگەر ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى، انا ءتىلىمىزدى قۇندى دەپ تانىساق. ەگەر وسى قۇندىلىق­تاردان اجىراپ قالساق، بىزدەگى باۋىرمال­دىق پەن قايىرىمدىلىق تا،  ادامي قاسيەت­تەر دە، قارىم-قاتىناس تا بىرتىندەپ سونە بەرەدى، جويىلا بەرەدى.

– بۇرىن ادام جانىن ءسوز ەمدەيتىن ەدى، ءقازىر كەرىسىنشە سوزبەن بۋلليڭ جاساپ، جارا­لايتىندار كوبەيدى. ءسوزدىڭ ءقادىرى كەتتى دەپ ويلايمىز با؟

– ءسوزدىڭ بە؟... مەنىڭشە، تۇلعالاردىڭ ءقادىرى كەتتى. بۇرىن تۇلعالارعا قاراپايىم جۇرتتىڭ قولى جەتپەيتىن، بيلىكتىڭ دە ءسوزى وتپەيتىن. ءبىزدىڭ قوعام تۇلعالاردى قول­جاۋ­لىق ەتىپ العانى راس، ساياساتقا دا، تويعا دا ورتاق، ءار جەردە ءارتۇرلى ءسوز ايتادى، وزگەر­مەلى، ارزانقول بولىپ كەتتى.

– شىعارماشىلىق ادامى توقىرايتىن ۋاقىت بولا ما؟ ءسىزدىڭ جازۋ لابوراتوريا­ڭىزدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ 

– توقىرايدى. ءبىراق توقىراعانىن بىلمەيتىندەرى بار، بىلەتىندەرى بار. جازعىم كەلەتىن تاقىرىپتار اۋەلى ءولى قالپى جا­تادى، 4-5 جىلدا سانامداعى كەيىپكەرگە اقىرىن­داپ جان بىتە باستايدى، فورماعا تۇسەدى، ءتاسىلى، ارەكەتى پايدا بولادى، تول­ىق­قاندى جاراتىلىپ بولعان­دا عانا سىرتقا شىعارۋعا، جازۋعا بەل بايلايمىن. شىعار­مالارىمنىڭ اراسى تىم ۇزاق بولاتىنى دا سوندىقتان.

– ەكى بىردەي شىعارماشىلىق ادامى ءبىر وتباسىندا توعىسقاندا ادەبي پروسەستە قي­ىن­دىق تۋا ما؟ الدە ورتاق ۇيلەسىم بار ما؟ اكىم اعانىڭ قاي قاسيەتى ءسىز ءۇشىن قۇندى؟ ول كىسى ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا باعا بەرە مە؟

– قيىندىق بولعان ەمەس، ءبىز ءبىر-بىرى­مىزگە نە جازاتىنىمىزدى، نە جازىپ جۇرگەنىمىزدى ايتپايتىنبىز. ايتا قالساق، اۋزىمىزدان الدەقالاي شىعىپ كەتسە، ول شىعارما اۋاعا جايىلىپ كەتتى دەگەن ءسوز. ەشقاشان  جازىلمايدى، ءبىتتى! مۇنداي وكىنىشتى ساتتەر بولعان. سول سەبەپتى مەنىڭ بىردەڭە تۇرتە باستاعانىمدى سەزسە، اكىم اعاڭ مازالاماۋعا تىرىسادى. شىعارمام­دى بىتىرگەنگە دەيىن بايەك بولىپ جۇرەدى. مەن كەيبىر وزىمە ۇناعان تۇستاردى اعاڭا وقى­عىم كەلىپ تۇرادى، بولىسكىم كەلىپ تۇرادى.  ال تارازي مۇلدە باسقا، ول جازۋ بارىسىندا بوي جاسىرىپ تىعىلىپ، كوزگە كورىنبەي جۇرەدى، پاتەر جالداپ كەتىپ تە قالادى، قاباعى اشىلمايدى، كۇيىنىپ، ىزا بولىپ، بۋلىعىپ جۇرەتىن. ونداي كەزدە مەن بايەك بولىپ، تاماعىن، اس-سۋىن دايىنداپ قۇراق ۇشامىن. بۇرىن وسى كۇي ءجيى قايتالاناتىن، شىعارمانى اياقتا­عاندا تاۋ قوپارعانداي باقىتتى بولاتىن ەدى. اعاڭ 80 جاسىندا «اندرەي» دەگەن كوركەم ەسسە جازدى. عاجاپ شىعار­ما! مۇنان كەيىن ادەبيەت دەگەن ناقسۇيەرىمەن بۇتىندەي قوشتاستى. تۇسىنە­ءسىز بە؟.. ونىڭ مۇڭىن بولىسەر، شەرىن ۇعى­سار، وي-ساناسىنا ورتاق  بولار مەن عانا قالدىم. ءوسىبىر اۋىرلاۋ ءساتتى ول كىسى تەز جەڭە الدى، ال مەن جىلاپ ءجۇردىم، ايايتىن­مىن... ول كىسى جازۋىمەن تابىسسا ەكەن دەپ شىن تىلەدىم، ءبىراق قايىرىل­مادى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە  سۋرەتكەر   جازۋ­مەن ماڭگى بىرگە بولادى، ەرلى-زايىپتىلار سياقتى دەپ ويلايتىنمىن. سويتسەم، ولاردىڭ دا ەرلى-زايىپتىلار سياقتى ءبىرى  ەرتە كەتىپ، ءبىرى سوڭىندا قالادى ەكەن. 

اكىم اعاڭنىڭ بويىندا اسىل قاسيەت­تەر كوپ، وتە كوپ! سونىڭ ءبىرى  وسەك تىڭدا­مايدى، بوس  سوزگە ارالاسپايدى، قيانات ءسوز ايتۋدان بويىن  تازا ۇستاعان ادام، كىسى سىرتىنان ءسوز ايتپايتىن جان. بۇل – اسىل قاسيەت، مۇنداي ادامدار سيرەك قوي. الدەكىمدەر كوكەلەپ كەلىپ، ەركىن سويلەي باستاعاندا بىردەن تىيىپ تاستاپ وتىرادى. ونداي كەزدە الگى ادام­نىڭ كوڭىلىنە اۋىر كەلدى عوي دەپ مەن قينالىپ وتىرامىن، ءبىر قىزىعى، جاڭاعى ادام دا كوڭىلىنە المايدى. اعاڭ­­نىڭ ادىلدىگىن ىشتەي مويىنداپ كەتەدى.

ول كىسىنى اللا ەرەكشە سابىرمەن جارات­­قان. دۇنيە توڭكەرىلىپ تۇسسە دە سابىرىن جوعالتپاعان ادام. باتىل، شەشىمىنەن اينىمايدى. وسىنداي قاس­يەت­تەر مەندە جوق، مۇنداي قاسيەت اركىمدە بولا بەرمەيدى. 

– قازاقتىڭ قالامگەر قىزدارىنىڭ ىشىندە ءسىز قۇرمەت تۇتاتىن، ۇلگى تۇتاتىن كىمدەر بار؟ جالپى، بىرەۋگە ەلىكتەگەن كەزىڭىز بولدى ما؟

– مەن قازاق جازۋشى قىزدارىنا ەلىك­تەمەدىم، كەرىسىنشە جازۋشى اعالارىما ەلىكتەدىم. مۇحتار اۋەزوۆتى ەرەكشە جاقسى كوردىم، مەكتەپ قابىرعاسىندا دا، ستۋدەنت كەزىمدە دە فوتوسۋرەتتەرىن قيىپ الىپ، جيناپ جۇرەتىن ەدىم. «ەڭلىك-كەبەكتەگى» ەڭلىكتىڭ مونولوگىن جاتتاپ الىپ، مەكتەپ­كە بارعانشا، قايتقانشا جاعىم تالماي، ءرولىن  ويناپ، ايتىپ كەلەتىنمىن. اۋەزوۆتى ءپىرىم دەپ بىلەمىن. شىعار­ما­شىلىعىما تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ پروزاسى اسەر ەتتى.  ستۋدەنت كەزىمدە ستەفان  سۆەيگپەن تابىستىم. ءارى قاراي كەتە بەرەدى. سايىن مۇراتبەكوۆ پەن قاليحان ىسقاقتى اكىم تارازيدىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولعاندىق­تان ەرەكشە ىنتامەن وقىدىم.

– شىعارماشىلىقتان جالىعاتىن كەز بولا ما؟ روزا مۇقانوۆا قالامگەر بولما­سا، قاي سالانى تاڭدار ەدى؟

– شىعارماشىلىقتان جالىققان ەمەس­ءپىن، كەرىسىنشە ۋاقىت بولە المادىم، قار­ىز­دارمىن. وعان بار عۇمىرىمدى سارپ ەتىپ، جانكەشتى بولىپ ءوزىمدى بۇتىندەي  ارناي المادىم. جازۋ – مەنى تاڭدادى، ال مەن سات­قىندىق جاسادىم. جازۋدان گورى وتباس­ىم­دى ىلگەرى قويدىم،  بولا­شاقتا كەشىر­ىلەمىن بە، كەشىرىل­مەيمىن بە، بىلمەيمىن... جازۋ – كيە! كيەگە اباي بولۋ كەرەك! ول ماڭگى بىرگە بولا ال­مايدى، سەنەن كوشىپ كەتەتىن مەزگىلى بولادى، ۋاقىتشا جانىڭنان ۇيا تاۋىپ قوناقتايدى. ال سەن ونىڭ يەسى رەتىن­دە باپتاۋىڭ كەرەك، بەرىلۋىڭ كەرەك، قارا باسىڭدى سوعان ارناۋىڭ كەرەك. بو­يىڭ­داعى بارىڭدى سارپىپ بەرۋىڭ كەرەك. كەمپىرباي اقىننىڭ «كەۋدەمنەن كوكالا ۇيرەك قوش دەپ ۇشتى» دەگەنىندەي،  جازۋ ماڭگىلىككە قالمايدى، تاستاپ كەتە بارادى. مەن ءۇشىن جازۋ – ءمىنا­جات. تازارۋ ءۇشىن، جان­ىم­دى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جازدىم. جازۋ – ويدى بۇزبايدى، جاندى  كىرلەتپەيدى. جازۋ – جالعان سويلەتپەيدى. وسىنداي قاسيەت  بار قالامدا.

– شاكىرت تاربيەلەپ جۇرگەن ۇستاز رەت­ىندە جاستارعا نە ايتار ەدىڭىز؟ ولار نەنى، كىمدى ۇلگى تۇتۋى كەرەك؟

– شاكىرتتەرىم مەنەن گورى مىقتى، تالانتتى، ءبىلىمدى، قايسار، جانكەشتى بولسا ەكەن، قالامدى كيە تۇتسا، ادال بولسا ەكەن. بولا­شاعىنان ءۇمىت كۇتكەن تاماشا ءشا­كىرت­­تەرىم بار، تەك اللا ولارعا عۇمىر بەرسىن دەپ تىلەيمىن. 

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

 "ايقىن" گازەتى

RELATED NEWS
ءۇمىتتىڭ ۇتىسى: شىمكەنتتىك كۇزەتشى الىبەكتىڭ 54 ميلليون تەڭگەلىك جەڭىسى
29 قازان 2025
ءۇمىتتىڭ ۇتىسى: شىمكەنتتىك كۇزەتشى الىبەكتىڭ 54 ميلليون تەڭگەلىك جەڭىسى

ءۇمىتتىڭ ۇتىسى: شىمكەنتتىك كۇزەتشى الىبەكتىڭ 54 ميلليون تەڭگەلىك جەڭىسى

 

شىمكەنتتىڭ قاراپايىم كوشەسى. اسپان كوكشىل تارتىپ، كۇن باياۋ عانا باتىپ بارادى. سول ساتتە ءبىر ادام جۇمىستان قايتىپ بارا جاتىر. كۇن سايىن كۇزەت ورنىندا وتىرعان سول جىگىتتىڭ جۇرەگى بۇگىن ەرەكشە دۇرسىلدەپ تۇر. ول — الىبەك.

كەشە ءبارى ءبىرقالىپتى ەدى، بۇگىن ءومىرى باسقا ارناعا بۇرىلدى. سەبەبى ول — 54 000 000 تەڭگە ۇتىپ العان ادام.

 

— سالاماتسىز با، الىبەك؟
— سالاماتسىز با.
— ۇتىسىڭىز قۇتتى بولسىن.
— راحمەت.
— ءسىز LOTO 6/49-دا 54 ميلليون تەڭگە ۇتىپ الدىڭىز.
— دۇرىس پا؟
— ءدال سولاي، — دەدى الىبەك، سەنىم مەن كۇدىك اراسىنداعى كۇيدە.

ول — شىمكەنت قالاسىنىڭ تۋماسى. قالانىڭ شەتىندە ورنالاسقان شاعىن مەكەمەدە كۇزەتشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. «كۇندەلىكتى جۇمىس قالاي؟» دەسەڭىز، ول سابىرمەن جاۋاپ بەرەدى:تۇندە كۇزەت، كۇندىز تىنىشتىق.
ءبىراق ءدال وسى قاراپايىم ادامنىڭ ومىرىندە ۇلكەن وزگەرىس باستالدى.

— ۇتىس تۋرالى قالاي ءبىلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىق.
— ماعان حابارلاسىپ، ۇتىپ العانىمدى ايتتى. اۋەلدە سەنگەن جوقپىن. كەيىن ءبارىن تەكسەرىپ، راستالعان سوڭ عانا قۋاندىم، — دەيدى ول.

قاتىسا باستاعانىنا شامامەن ءبىر جارىم – ەكى جىلداي بولعان ەكەن.
— بۇعان دەيىن ۇساق سوممالاردى ۇتقانمىن. سول جەڭىستەر ماعان سەنىم بەردى، — دەيدى.

بيلەتتى ەكى جولمەن الادى: جۇمىستا وتىرعاندا ونلاين، دەمالىس كەزىندە قاعاز بيلەت.

— كوبىنەسە ءوزىم سانداردى تاڭدايمىن. سۇيىكتى ساندارىم بار، ءبىراق ول قۇپيا، — دەيدى الىبەك كۇلىمدەپ.

 

شىمكەنت پەن ساتتىلىك: لوتەرەيا جەڭىمپازدارىنىڭ مەكەنى

شىمكەنت سوڭعى جىلدارى «جولى بولعان جاندار» شىققان وڭىرلەردىڭ ءبىرى.

بۇعان دەيىن تاعى ءبىر شىمكەنتتىك تۇرعىن TeleBingo-دا پاتەر ۇتقان، ال تاعى ءبىرى 5/36لوتەرەياسىندا 12 ميلليون تەڭگە ۇتىپ العان ەدى.

ال كەيدە جولى بولعاندارمەن قاتار، جولدان جاڭىلعاندار دا تابىلدى. ءبىر تۇرعىن Instagram-دا «جالعان لوتەرەيا» ۇيىمداستىرىپ، 96 ميلليون تەڭگە زاڭسىز تابىس تاپقان. تاعى ءبىر بلوگەر زاڭسىز ۇتىس ويناتىپ، سوت ۇكىمىمەن ايىپپۇل تولەگەن.

بۇل — لوتەرەياعا قاتىستى ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ شىنايى بەت-بەينەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاۋاپكەرشىلىك پەن زاڭ تۇرعىسىنان ساباق بولار جايت.

 

قاراپايىم ادامنىڭ ۇلكەن ارمانى

الىبەكتىڭ جەڭىسى — جاي عانا اقشا ەمەس، سەنىمنىڭ جەڭىسى.
كۇزەت ورنىندا وتىرعان تالاي تۇنىندە ول ويعا شومىپ، «ءبىر مۇمكىندىك بولسا عوي» دەپ ىشتەي تىلەگەن بولار. سول مۇمكىندىك بۇگىن ەسىك قاقتى.

بۇل ۇتىس — تاعدىردىڭ توسىن سىيى ەمەس، ءۇمىتىن ۇزبەگەننىڭ سىباعاسى.

جولى بولماي جۇرگەن ادامنىڭ جولى اشىلۋى ءۇشىن الدىمەن سەنىمى اشىلۋ كەرەك.

الىبەكتىڭ سەنىمى اشىلدى — سوڭى جەڭىسكە ۇلاستى.

جەڭىس جايلى حابار كەلگەندە، ونىڭ كوڭىل-كۇيى كۇرت وزگەرگەن.

— العاش ەستىگەندە سەنىڭكىرەمەدىم. ءبىراق ءبارى راستالعان سوڭ عانا قۋاندىم، — دەيدى ول.

كۇمان مەن قۋانىشتىڭ اراسىنداعى سول ءسات — ءار ادام باستان كەشەتىن ىشكى ارپالىستىڭ ايناسى سياقتى.

بۇگىن الىبەك — سابىرلى. وتباسىنا بۇل جاڭالىقتى ءالى ايتپاعان.
— ۋاقىتى كەلگەندە بولىسەمىن، — دەيدى.

بۇل ءسوزدىڭ ارتىندا دا ۇلكەن پاراسات جاتىر. ويتكەنى، قۋانىشتىڭ دا ءوز ۋاقىتى، ءوز سابىرى بولادى.

 

جەڭىس — جولدىڭ سوڭى ەمەس

كوپ ادام ۇتىستى ءومىردىڭ شارىقتاۋ شەگى دەپ قابىلدايدى. ال شىن مانىندە — ول جاڭا باعىتتىڭ باسى. الىبەك تە سونى ءتۇسىنىپ وتىر.

— بۇل جەڭىس ءومىرىمدى جەڭىلدەتسە دە، جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرادى، — دەيدى ول.

قاراپايىم كۇزەتشىدەن ۇلكەن جەڭىمپازعا اينالعان ول — «ءساتى تۇسكەننىڭ» ەمەس، «سەنگەننىڭ» ۇلگىسى.
ونىڭ حيكاياسى ءار قازاققا وي سالارلىق:
ەڭبەك پەن ءۇمىت قاتار جۇرسە، ناتيجەسى مىندەتتى تۇردە بولادى.

 

«ءجۇز ۇتىس، ءبىر كولىك: LOTO 6/49-دا التىن كۇزى»

كۇز — تەك جاپىراقتىڭ سارعايۋى مەن اسپاننىڭ سۇرلانۋى ەمەس. بۇل جولى ول — التىن مۇمكىندىك پەن جاڭا ءۇمىتتىڭ ماۋسىمى.
LOTO 6/49 لوتەرەياسى وسى قاراشانى ناعىز حالىقتىق مەرەكەگە اينالدىرىپ وتىر: 20 000 000 تەڭگە كولەمىندەگى 100 اقشالاي سىيلىق پەن جاڭا كروسسوۆەر — وسى ماۋسىمنىڭ باستى ولجاسى!

بۇل جولعى ناۋقان حالىق اراسىندا جاي عانا كوڭىل كوتەرۋ عانا ەمەس، ءۇمىت پەن ادىلدىكتىڭ مەرەكەسىنە اينالماق.

 

 

 

 

قاتىسۋ قيىن ەمەس — بار بولعانى 5 000 تەڭگەلىك بيلەت الۋ جەتكىلىكتى. بيلەتىڭىز ونلاين دا، قاعاز تۇرىندە دە جارايدى.
سوسىن YouTube-ارناداعى تىكەلەي ەفيردە ۇتىستىڭ ءار ءساتىن ءوز كوزىڭىزبەن كورەسىز.

ءبىرىنشى ۇتىس — 31 قازان كۇنى، ساعات 22:00-دە.
ول كۇنى 33 ادام 200 000 تەڭگەدەن يەلەنەدى.
قاتىسۋ ءۇشىن 24 قازان 10:00 مەن 31 قازان 21:45 ارالىعىندا بيلەت الۋ قاجەت.

ەكىنشى كەزەڭ — 7 قاراشا كۇنى، ساعات 22:00-دە.
تاعى دا 33 جەڭىمپاز ءوز سىيلىعىن الادى.
بۇل جولى 31 قازان مەن 7 قاراشا ارالىعىندا الىنعان بيلەتتەر قاتىسادى.

ءۇشىنشى ۇتىس — 14 قاراشا كۇنى، ساعات 22:00-دە.
سوڭعى كەزەڭدە 34 ادامعا 200 000 تەڭگەدەن بۇيىرادى.
بارلىعى — 100 ادام، جانە بىرەۋى — جاڭا كروسسوۆەردىڭ يەسى اتانادى.
تەمىر تۇلپاردىڭ كىلتىن ۇستاۋ — كىمگە دە بولسا ارمان ەمەس پە؟

 

لوتەرەيانىڭ ارتىنداعى ۇلكەن ميسسيا

LOTO 6/49 تەك ۇتىس ەمەس — قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كورىنىسى.ۇيىمداستىرۋشىلار الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى باستى قاعيدا ەتىپ وتىر. ءار ۇتىستان تۇسكەن وپەراسيالىق تابىستىڭ 10% — ەل سپورتىنىڭ دامۋىنا، تاعى 10% — «قازاقستان حالقىنا» قوعامدىق قورىنا جانە 3% «كرەاتيۆتى يندۋستريانى دامىتۋ قورى» ۇيىمىنا باعىتتالادى.

دەمەك، ءار بيلەت — تەك ءۇمىت ەمەس، ەلگە پايدا اكەلەتىن ۇلەس.
بۇل — ويىننان اسىپ، قوعامعا قىزمەت ەتۋدىڭ جاڭا فورماسى.

 

LOTO 6/49 — بۇگىندە كەزدەيسوقتىقتىڭ ەمەس، ءۇمىتتىڭ برەندىنە اينالدى. الىبەكتىڭ جەڭىسى سونىڭ ايعاعى. الدا تاعى جۇزدەگەن مۇمكىندىك تۇر. كىم بىلەدى، كەلەسى جولى ءدال ءسىزدىڭ بيلەت ءنومىرىڭىز جەڭىمپازدار قاتارىنان تابىلار. ەل ىشىندە ءجيى ايتىلاتىن ءبىر ءسوز بار:«جولى بولماعان ادام جوق، تەك وزىنە سەنبەگەن ادام بار.»

سول سەنىم بار جەردە ۇتىس — ەرتەگى ەمەس، ءومىردىڭ ءوز كورىنىسى.
ەندەشە، التىن كۇزدى قۇر تاماشالاپ قانا قويماي، ءوز ءساتىڭىزدى سىناپ كورىڭىز.

ويتكەنى، LOTO 6/49 — بۇل جاي عانا لوتەرەيا ەمەس،
ءۇمىت پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇتقىر سيمۆولى.

 

قورىتىندى ورنىنا

ءبىز ulys.kz وقىرماندارىنا وسى وقيعادان ءبىر عانا وي تۇيەمىز:
ءۇمىت بار جەردە مۇمكىندىك بار. سەنىم بار جەردە ناتيجە بار.
كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ اراسىندا ادامدى ۇستاپ تۇراتىن ءبىر-اق نارسە — ءۇمىت.
سول ءۇمىت سونبەسە، جەڭىس كەشىكپەيدى.

الىبەك سياقتى ادامدار — ءومىردىڭ ناعىز باتىرى.
ال تاعدىر كەيدە ءدال سوندايلارعا توسىننان باقىت ۇسىنادى.

جەڭىس — سوڭعى ايالداما ەمەس. ول — جاڭا ساپاردىڭ باستاماسى.
سوندىقتان، ءبىز دە الىبەككە تابىس، بەرەكە جانە اق جول تىلەيمىز.
ال ءسىز، ءقادىرلى وقىرمان، ەسىڭىزدە ساقتاڭىز:

ءۇمىت ۇزىلگەن كۇنى عانا جەڭىس الىستايدى.

«جىراۋلاردىڭ كيەسىن ءتىرىلتۋ – ءبىزدىڭ ماقساتىمىز»
30 قىركۇيەك 2024
«جىراۋلاردىڭ كيەسىن ءتىرىلتۋ – ءبىزدىڭ ماقساتىمىز»

 ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، تالانتتى جىرشى   ەلمۇرا  جاڭابەرگەنمەن سۇحبات

 - ەلمۇرا ماناس قىزى، ونەر سۇيەر قاۋىم ءسىزدىڭ قازاق ساحناسىن 35 جىلداي ءداستۇرلى انىڭىزبەن قاتار جىرشىلىق ونەرىڭىزبەن دە تەربەپ كەلە جاتقانىڭىزدى بىلەدى. اڭگىمە باسىندا ايتا كەتىڭىزشى، ادامي قۇندىلىقتار وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقان قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە جىرشىلىق ونەرگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسى قالاي؟

-  كەزىندە اتا-بابالارىمىز قانداي اۋىر زامان، قانداي قيىن ساياسي توڭكەرىستەر بولىپ جاتقاننىڭ وزىندە جىراۋلىق ونەردىڭ مارتەبەسىن بيىك قويعان. قازىرگى تاڭدا ءوزىن قازاقپىن دەيتىن ءاربىر ازامات بۇل ونەردى جوعارى باعالاپ، ەرەكشە ىقىلاس-نيەتتەرىن ءبىلدىرىپ جاتادى. دەسەك تە، قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تالعامى وزگەرىپ جاتقانىن ءبارىمىز دە كورىپ-بىلىپ ءجۇرمىز. وسى ۇرپاققا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز سانالاتىن ءداستۇرلى جىرشىلىق ونەرىنىڭ مارتەبەسىنىڭ قاشاندا بيىك ەكەنىن سانالارىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن ءبىراز ناسيحاتتىڭ كەرەگى راس. مەن تەلەارنالاردان جىرشى، تەرمەشىلەرگە ارنالعان ارنايى باعدارلامالار اشىلسا ەكەن دەيمىن. كوپتەگەن كونسەرتتەر ۇيىمداستىرىلىپ، بايقاۋلار دا ءجيى وتكىزىلىپ تۇرعانىن قالار ەدىم. بۇگىندە وتكىزىلىپ جۇرگەن جىرشى-تەرمەشىلەرگە ارنالعان بايقاۋلاردىڭ جۇلدەلەرى ماردىمسىز. شۋماق-شۋماق جىرلار جاتتاپ جىرلايتىن ولارعا كولىك، ءۇي تىكسە دە كوپ بولماس ەدى. جىراۋلاردىڭ كيەسىن ءتىرىلتۋ – ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز بولۋى كەرەك.       

- وسى ماقساتتا ناقتى قانداي جۇمىستار اتقارىپ جاتىرسىزدار؟

شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە جاساپ جاتقان ىستەرىمىز كوپ عوي. سونىڭ بىرىنە توقتالا كەتەيىن. ەلورداداعى ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇرلى ءان كافەدراسىنىڭ ىشىندە جىراۋلىق ءداستۇر ماماندىعى بار. مەن ۇزاق جىلدان بەرى وسىندا ۇستازدىق ەتىپ كەلەمىن. نەگىزى جىراۋلىق ونەر ءوز الدىنا جەكە كافەدرا بولاتىنداي مۇمكىندىگى بار. رەكتورىمىز بيىل وسىنى قولداپ، مينيسترلىككە ۇسىنىس جاسادى. الداعى ۋاقىتتا ول وڭ شەشىمىن تاۋىپ، ءداستۇرلى جىر ماماندىعى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر كافەدرا بولىپ قالار دەگەن ءۇمىتىمىز بار. نەگىزى ەلىمىزدە جىراۋلىق اكادەميا اشىلسا دا ارتىق بولماس ەدى.

- 2015 جىلى استانا قالاسىنداعى "قازاقستان" كونسەرت زالىندا «ارالىم ايدىن شالقارىم» اتتى ءان-جىر كەشىڭىز وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكەن ەدى. وتكەن جىلى دا شىعارماشىلىعىڭىزدىڭ 35 جىلدىعىنا ورايى ءبىراز مادەني ءىس شارالار وتكىزىلدى. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟  

- بيىل مەنىڭ ساحنادا جۇرگەنىمە 36 جىل تولىپ وتىر. ونى مەن 17 جاسىمنان باستاپ ەسەپتەدىم. بىلتىرى شىعارماشىلىعىمنىڭ 35 جىلدىعىنا وراي ونەر ۋنيۆەرسيتەتى «ۇستاز تاعىلىمى» اتتى جىر كەشىمدى ۇيىمداستىرىپ بەردى. وعان رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وڭىرىنەن ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى س.جانپەيىسوۆا، ا.قوسانوۆا، ا.يساتايەۆا، ا.ەلشىبايەۆا، ك.تولەنبايەۆا، گ.سارينا، ا.بالاجانوۆالار مەن ق ر مادەنيەت قايراتكەرلەرى ر.سۇلەيمەنوۆا، ج.داڭىلبايەۆالار سىندى ونەر يەلەرى شاقىرىلىپ، اننەن شاشۋ شاشتى. سونىمەن قاتار، د.جولىمبەتوۆ، ا.تاڭىربەرگەنوۆ، م.سارسەنبايەۆا، ا.نوعايبايەۆا، م.سۇگىربايەۆ سىندى جىرشى شاكىرتتەرىم ءوز ونەرلەرىن كورسەتتى. ەلىمىزگە بەلگىلى كۇيشى ب. دۇيسەنعازييەۆ ماعان ارناعان "ەلمۇرا" كۇيىن تارتۋ ەتتى. اقيىق اقىندار س.تۇرعىنبەكوۆ، ش.سارييەۆ، ش.دىلدەبايەۆ، ق.سارين، س.دوسجانوۆالاردىڭ شىعارماشىلىعىما ارنالعان ولەڭدەرى وقىلدى. بۇل كونسەرتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ءتورت ساعاتقا سوزىلعانى. سونىڭ ىشىندە ءماۋلىمنياز، ەدىگە، وراق ماماي، سارتاي داستاندارىنان ۇزىندىلەر ورىندالدى. مەن لىق تولى زالداعى كورەرمەندەردىڭ ءتورت ساعات بويى قوزعالماستان وتىرىپ، جىر تىڭداعاندارىنا ريزا بولدىم. ەل-جۇرتىمنىڭ مەنىڭ ءانىمدى ساعىنىپ قالعانىن بايقادىم. وسى «ۇستاز تاعىلىمى» اتتى جىر كەشىمدى كەيىن قىزىلوردا، اقتاۋ قالالارىندا وتكىزدىم.

سونىمەن قاتار وسى كەشتە  "ارال، قازالى ءوڭىرىنىڭ جىراۋلىق ءداستۇرى" تاقىرىبىندا جازىلعان عىلىمي مونوگرافيام جارىق كورىپ، تۇساۋكەسەرىن جاسادىق. وعان جان-جاقتان كەلگەن اكادەميكتەر مەن عالىمدار قاتىستى. اكادەميكتەر ب.وماروۆ، و.جولمۇرزايەۆتار مەن ا.ءشارىپ، ءا.بارىك، ج.مالىبەكوۆ، ا. الماتوۆ، س.ەلەمەنوۆا، ر.نۇرتازا سىندى ونەرتانۋشى عالىمدار بولدى. وسىلاي 2023 جىلدىڭ 25-مامىرىندا وتكەن كەشىمىز وتە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى.  

- قاتەلەسپەسەم، «دۇرلەردىڭ دۇبىرىنەن جەتكەن داۋىس» اتتى شىعارماشىلىق كونسەرتىڭىز دە بىلتىرى وتكەن ەدى ...

- دۇرىس ايتاسىز، وتكەن جىل مەنىڭ شىعارماشىلىعىم ءۇشىن وتە تابىستى جىل بولدى.  ول كونسەرتىم 2023 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا "كوشپەندىلەرى ءۇنى" حالىقارالىق فەستيۆالىنىڭ اياسىندا ءوتتى. حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكەن "دۇرلەردىڭ دۇبىرىنەن جەتكەن داۋىس" اتتى  جەكە شىعارماشىلىق كەشىم مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن «قازاقستان» ورتالىق كونسەرت زالىندا بولدى. كونسەرتكە ۇلتتىق ونەر ورتالىعىنىڭ ارتىستەرى، «استانا سازى» قازاق مەملەكەتتىك فولكلورلىق ءانسامبلى جانە ق ر مكق پرەزيدەنت وركەسترى، «HASSAK» ەتنو-فولكلورلىق توبى جانە شەت ەلدىك قوناقتار ا.سۇلتانبەكوۆ (تۇركيا رەسپۋبليكاسى)، فەريال باشەل (تۇركيا رەسپۋبليكاسى)، الپەر كىراچا (تۇركيا رەسپۋبليكاسى)، روزا امانوۆا (قىرعىز رەسپۋبليكاسى)، گۇلنار اللامبەرگەنوۆا (قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى) جانە فولكلورتانۋشى عالىم، ەپيك جىرشى بەرىك ءجۇسىپوۆ، ءانشى اسقار مۇقيات، سالتانات ەرسۇلتان سىندى ونەر مايتالماندارى قاتىستى. ماعان ارنالعان "ەلمۇرا" كۇيىن وركەستر، ال دۇنيەدەن وتكەن اتا-اناما ارناعان ءوزىمنىڭ كۇيىمدى "استان سازى" ورىندادى. مەن كوپتەن بەرى ورىندالماي كەلگەن شىعارمالارىمدى ايتىپ، حالقىما تارتۋ ەتتىم. اقىن، شايىر، ۇستاز نۇرتۋعان كەنجەعۇل ۇلىنىڭ "قانەكەي سويلە، قىزىل ءتىل" شىعارماسىن شەت ەلدەن كەلگەن دوستارىممەن بىرگە بىرىگىپ ورىنداپ، حالىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، كورەرمەندەردى ورىندارىنان تۇرعىزدىق. اسەرلى مۇنداي كونسەرتتى ەلىمىزدىڭ ءار قالاسىندا وتكىزۋگە بولاتىنداي ەدى، ءاتتەڭ وعان قولداۋ بولمادى. وسى كونسەرتتى وتكىزۋگە قولداۋ كورسەتكەن سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ا.رايىمقۇلوۆاعا جانە روزا باعلانوۆا اتىنداعى "قازاق كونسەرت" ۇجىمى مەن جەتەكشىسى تايىر قاراتايۇلىنا مىڭ دا ءبىر العىسىمدى بىلدىرەمىن. ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتكەنىم دۇرىس بولار، مەن وزبەكستاندا وتكەن حالىقارالىق «باحشى» جىراۋلار سايىسىندا ەكىنشى ورىن الدىم. جاقىندا ارال اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاندىم.

- قازىرگى تاڭدا ءداستۇرلى جىرشىلىق ونەردىڭ ناسيحاتتالۋى قالاي؟

- بۇگىندە جىرشىلىق ونەردىڭ ناسيحاتتالۋى كەرەمەت نەمەسە ناشار دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق، ولارعا مەملەكەتتىك تۇرعىدا ۇنەمى قولداۋ جاسالىنىپ، ناسيحاتتالىپ تۇرۋى كەرەك. ءداستۇرلى جىرشىلىق ونەرءدى دارىپتەپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر يەلەرى وتە ازبىز. وسى ونەرىمىز ەرتەڭگى كۇنى تەك قانا مۇراجايلاردا تۇرىپ قالماسا ەكەن دەيمىن. الدا ۇلكەن تەحنولوگيالىق دامىعان قوعام كەلە جاتىر. وسىنداي قوعامداعى ادامداردىڭ رۋحاني ءوي-ورىسى، بويىنداعى كۇش-قۋاتىنىڭ ءبارى روبوت تەكتەس بولىپ قالماسا ەكەن. ادامزاتتىڭ ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا رۋحاني كۇش-قۋاتى ءوز بويىندا بولىپ، ەلىن-جەرىن، وتانىن سۇيەتىن ۇلكەن تۇلعالار قالىپتاسىپ، قازاقىلىعىمىزدان ايىرىلىپ قالماساق ەكەن دەگەن زارىم بار.

كەزىندە تۇڭعىش پرەزيدەنت ءبىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتى دارىپتەۋ ماقساتىندا الماتىدان ارنايى شاقىرتۋمەن الدىرعان ەدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى قانشاما مادەني ءىس-شارالاردا ونەر كورسەتتىك. وكىنىشتىسى، سوڭعى كەزدەرى جىرشىلىق-تەرمەشىلىك ونەرگە دەگەن نەمقۇرايلىلىقتى بايقايتىندايمىن. جاقىندا عانا "كوشپەندىلەر ويىنى" حالىقارالىق فەستيۆالىنىڭ بىردە-بىر مادەني ءىس-شاراسىنا ءبىز شاقىرىلمادىق. باسقا دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوتىپ جاتقان مادەني شارالارعا شاقىرتۋلاردى از الىپ جاتامىز. ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتايتىن جىرشىلىق ونەردىڭ مارتەبەسى قاشاندا بيىك بولىپ كەلگەن. ول قازاقتىڭ قانىمەن، جانىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان ونەر. ول ومىرىمىزدەن وشە باستاسا قازاقيلىعىمىزدان ايىرىلىپ، ۇلتتىعىمىزدى جوعالتا باستارىمىز حاق.

- ءبىر اڭگىمەڭىزدە «قازىرگى كوۋچ، ترەنەر، پسيحولوگتاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىن كەزىندە جىرشىلار ايتىپ تاستاعان» دەپ ەدىڭىز...

- ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ ءبارى - جىر-داستاندارىمىزدا، تەرمە-تولعاۋلارىمىزدا ناسيحات، وسيەت، قانشاما اقىلناما بولىپ تۇنىپ تۇر. ولاردى جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىنا ۇڭىلسەڭىز، كەڭىنەن تاۋىپ الاسىز. جىراۋلاردىڭ شىعارماسى – تۇنىپ تۇرعان قازاق فيلوسوفياسى. وندا ادامدى تاربيەلەۋدىڭ نەبىر اقىل-كەڭەستەرى بار. قازىرگى پسيحولوگ، كوۋچ دەگەندەردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبارى، ياعني ادام تاربيەلەۋگە قاتىستى اقىل-كەڭەستەر وندا تۇنىپ تۇر. جىرشىلار قارا حالىق پەن حاننىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر بولدى. ءقازىر اركىم اقىلشى بولىپ كەتتى. اركىم ويىنا كەلگەندى ايتاتىن دانا بولۋدا. بولماسىن ەمەس، ءبارى بولسىن. الايدا قازىرگى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەلەردىڭ ءبارى شەت ەلدىڭ جانە ورىس پسيحولوگتارىنىڭ جازعاندارى مەن ايتقاندارى. بىزگە ولاردىڭ كەرەگى دە جوق. كورە بىلگەن، تۇسىنە بىلگەندەرگە ءوزىمىزدىڭ جىراۋلارىمىزدىڭ سوزدەرىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. مىسالى نۇرتۋعان اقىن ايتادى:

دۇنيە مەكەن بولدىڭ سەن كىمدەرگە،

ءومىر شات ەڭبەك ەتسەڭ بىلگەندەرگە،

كەلگەن سوڭ دۇنيەگە اۋا جۇتىپ،

بولادى اركىم قۇمار ءار ونەرگە. 

ومىردە ءبىلىم يەسى ادامدا بار،

دۇنيەگە ريزا بولىپ كەلگەنىڭە.

اراسى جاقسىلىقتىڭ ءتۇرلى-تۇرلى،

داۋرىعىپ جۇرت ايتقانعا سىرتتاي سەنبە.

ومىردە جاقسى دا بار، جامان دا بار،

جۇعىمسىز جورعالايدى كەي جەرمەن دە، 

جاعىمپاز جاعىنادى جارامساقتاپ،

جۇكتەيدى سۋايتتىعىن قىزىل تىلگە.

قوينىنا جىلان سالىپ وتىرادى،

 سىرتى قاس،  ءىشى جىلماڭ كوز كورگەنگە.

وسەكتى ونەر-بىلىم پۇلسىز تاسىپ،

جۇرەدى ءسوز ارقالاپ بىردەن بىرگە.

دوس جەكجات جانىڭنان دا جاقىنىراق

زالىم دا ەڭ اسىلدىڭ ءبارى وزىڭدە، - دەپ ناسيحاتتى توگىپ-توگىپ، اقىل-كەڭەستى ايتىپ كەلەدى دە:

ەي ادامدا، ادام بولساڭ سىپايى بول،

ادامنىڭ ءزىل تۇرماسىن مىنەزىندە، - دەيدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ايتىپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇيىنى وسى. «ادامدار، ادام بول، سىپايى بول» دەيدى. كوركەم مىنەز، سابىر، اقىل، جىگەر، كۇش ەڭبەكتىڭ ءبارى – وسى ەكى شۋماقتا جاتىر. وسىنداي جىراۋلاردىڭ ءاربىر ءسوزىن تىڭداساڭ كۇش، ەنەرگيا، رۋح الاسىڭ. جۇدەپ جۇرگەن ساناڭدى، قۇلازىپ جۇرگەن كوڭىلىڭدى جىراۋلار عانا ەمدەيدى. سوندىقتان دا جىراۋلارعا ەرەكشە قولداۋ جاسالىنىپ، ولارعا كادۋىلگىدەي قورعان بولۋ كەرەك.

 - «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەگەندەي، قانداي ۇزدىك شاكىرتتەرىڭىزدىڭ ونەرىنە، تالانتىنا ءتانتى بولىپ وتىراسىز؟   

- قۇدايعا شۇكىر، مەنىڭ تالانتتى شاكىرتتەرىم وتە كوپ. بيىل عانا ءبىتىرىپ كەتكەن شاكىرتىم نۇرايىم ەرتالاپ سەگىز داستاندى، قانشاما تەرمە-تولعاۋلاردى جانە ماقامداردى جاتقا بىلەدى. وعان ءبىراز دۇنيە ۇيرەتتىم. مەن ءاربىر شاكىرتىمە ايتىپ وتىرعان جىر-تەرمەسىندەگى ادامي قۇندىلىقتاردىڭ بويلارىنان دا تابىلۋىن قاداعالاپ ايتامىن. ايتپەسە، كوپ ادامدار جاتتاندى تۇردە اۋىزى كول، ىستەگەن ءىسى ءشول بولىپ جۇرەدى. جىراۋ ءوزى جىراۋ بولعاننان كەيىن سول جىرشى، تەرمەشى دەگەن اتقا لايىقتى بولۋى كەرەك. اۋزىنان شىققان ءسوزى، ىستەگەن ءىسى، كيگەن كيىمىنە دەيىن ۇيلەسىمدىلىكتە، سۇيكىمدى، سىپايى، جىگەرلى، اقىلدى، ۇلگى الاتىنداي دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. ەلدى سوڭىنان ەرتە الاتىنداي بولۋعا تاربيەلەيمىن. نۇرايىمىم بيىل استانا فيلارمونياسىنا قىزمەتكە ورنالاستى. سونىمەن قاتار، مەنىڭ ءاليحان دۇيسەنباي ەسىمدى ونەرلى شاكىرتىم «قازاق كونسەرتتە» جۇمىس جاساۋدا. ايتا بەرسەم، تالانتتى شاكىرتتەرىم كوپ. سولاردىڭ ىشىندەگى ەلۆيرا ەسنازاروۆا، باعداۋلات، ارايلىم ومىربەكوۆا، قاسەمحان كىشكەنەيەۆ، ابىلايحان بەكتاسوۆ جانە اينۇر قونىسبايەۆا سىندى شاكىرتتەرىمنىڭ جەتىستىكتەرىمەن قۋانىپ جۇرەمىن. جوعارى وقۋ ورنىندا دا تالانتتى شاكىرتتەرىم ءوسىپ كەلەدى. اللاعا شۇكىر، بابانىڭ مۇراسىن امانات ەتىپ الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرىمنىڭ بارىنا قۋانامىن.   

- سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

 اۆتورى: مارا كەلەس

 

 

 

 

 

 

«ءتىل – حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپى، مادەنيەتى، مىنەزى مەن مەنتاليتەتى»
24 قىركۇيەك 2024
«ءتىل – حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپى، مادەنيەتى، مىنەزى مەن مەنتاليتەتى»

 

 

«وقۋلىق – ۇستازدىڭ دا، وقۋشىنىڭ دا اقىلشىسى»

 

ا.بايتۇرسىن ۇلى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» عىلىمي جۋرنالىنىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، عالىم-ۇستاز گۇلباھرام قۇلنازاروۆامەن سۇحبات

 

-  گۇلباھرام سۇلتان قىزى، بۇگىندە ءسىز تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا تۇرىپ جاتقان عالىمسىز. ءوزىڭىز باسشىلىق ەتەتىن «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعى جىلدا تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ ماقساتىندا ەكى ەلدىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن، سەمينارلار مەن دارىستەرىن ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. وسى تۋرالى تولىقتاي ايتا كەتسەڭىز؟

- بۇگىندە قازاقستان ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا كوپتەگەن الەم ەلدەرىمەن قاتىناستار ورناتقان. ونىڭ ىشىندە اقش، ەۋروپا، ورتا ازيا ەلدەرى مەن ەاەو-نىڭ وزىق وقۋ وردالارى بار.

ابىلاي حان اتامىز: «بىلەككە سەنەر زاماندا ەشكىمگە دەس بەرمەدىك. بىلىككە سەنەر زاماندا قاپى قالىپ جۇرمەلىك!» دەگەندەي، بۇگىنگى ءبىلىم مەن عىلىم زامانىندا الەمنىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ۇيرەنىپ-مەڭگەرمەسەك، ءومىر دەگەن ۇلى كوشتە ءوز سىباعامىزدان ايىرىلىپ قالارىمىز ءسوزسىز. قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە وقشاۋلانۋ قيىن، ءارى بۇل قاجەت تە ەمەس. ەۋروپانىڭ جانە ءوزىمىزدىڭ تامىرلاس، باۋىرلاس تۇركيا ەلىنىڭ عىلىمي-تەحنيكا سالاسى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە ەكەندىگى تالاس تۋدىرمايتىن اقيقات. مۇنداي وزىق تاجىريبەدەن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتتىگى مەن تيىمدىلىگى ەشقانداي قارسىلىق تۋعىزبايدى، كەرىسىنشە باۋىرلاستىعىمىزدى بەكەمدەپ، ىقپالداستىعىمىزدى نىعايتا تۇسەدى. وسى ماقساتتا اشىلعان «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىمىز تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى، ياعني عىلىم مەن ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، ەكى ەلدىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن، سەمينارلار مەن دارىستەرىن (قازاق - تۇرىك  تىلىندە)  جىل سايىن تۇركيانىڭ ءار قالاسىندا ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا 2022 جىلدىڭ 14-26 اقپانىندا «وقىتۋدىڭ زاماناۋي فورمالارى مەن ادىستەرى: ىزدەنىستەر مەن شەشىمدەر» اتتى حالىقارالىق سەمينار، 9-10 ساۋىرىندە «قازاقستان مەن تۇركيانىڭ جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى مەن تاجىريبەلەرى» اتتى حالىقارالىق ءعىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، ەلەكتروندى جيناعى شىعارىلدى. قاتىسۋشىلارعا تۇركيا مەملەكەتىنىڭ بەدەلدى، تاجىريبەلى پروفەسسورلار تاراپىنان حالىقارالىق سەرتيفيكاتتار تابىس ەتىلدى.

ورتالىعىمىز تۇركيادان قازىرگى قوعامنىڭ، جاستاردىڭ ءبىلىم الۋداعى ماقسات-مۇراتىنىڭ وزگەرگەنىنە وراي، جاڭا تەحنولوگيامەن قازاقستاندىق وقىتۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ وتىنىشتەرىنە، تالاپتارىنا ساي اعىلشىن تىلىندە ەلەكتروندى كىتاپتاردى شىعارىپ جاتىر.

- «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىنىڭ الدا قانداي جوسپارلارى بار؟

- جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، قازاقستان مەن تۇركيا ەلىنىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارى، سەمينارلار مەن دارىستەرى، سيمپوزيۋم مەن كونفەرەنسيالارى قازاق جانە تۇرىك تىلىندە عانا وتەدى، ءوز اۋدارماشىلارىمىز بار. ءبىزدىڭ ەلدە قازاق، تۇرىك ءتىلىن قاتار مەڭگەرگەن عالىمدار، وقىتۋشىلار، ۇستازدار قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك. كوپتىلدىلىك – ادامدى ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس داعدىلارىنا، سەرىكتەستىك ىنتىماقتاستىققا، ەڭبەك نارىعىنداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. سونداي-اق كوپتىلدى مەڭگەرۋ ادامنىڭ ءومىر جولىنا، قارىم-قاتىناسىنىڭ كەڭەيۋىنە، مادەنيەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە، ءارتۇرلى حالىقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىمەن تانىسۋىنا دا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. وسى تۇرعىدان ورتالىعىمىزعا تۇرىك عالىمدارى تارابىنان «قازاق ادەبي ءتىلىن ۇيرەنۋگە» دەگەن ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر. بولاشاقتا سونى قولعا الساق دەگەن ويدامىز. ارينە، ءتىل ۇيرەنۋ وڭاي ەمەس، دەسە دە ءبىر ءتىلدى بىلگەن ادامعا ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىلدى ۇيرەنۋ وڭايعا تۇسەدى. ادام شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ بارىسىندا، جاڭا ءبىر الەمنىڭ، وركەنيەتتىڭ ىشىنە كىرىپ، تانىسا باستايدى، ياعني ادامنىڭ اقپاراتتىق، مادەني جانە ەكونوميكالىق ويى كەڭەيىپ، تانىم-تۇيسىگى ارتا تۇسەدى، ەڭ باستىسى مىنانداي مۇمكىندىكتەرگە:

1.باسقا مەملەكەتتىڭ (حالىقتىڭ) وكىلىمەن ەشقانداي اۋدارماشىسىز تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساپ، سويلەسىپ، وي ءبولىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى؛

 2.سول تىلدەردە بەرىلگەن اقپاراتتى، عىلىمي ماعلۇماتتاردى تولىق يگەرۋگە، ءتۇپنۇسقادا وقۋعا مۇمكىندىگى كوپ بولادى؛

3.حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدەرگە قاتىسىپ، باسقالارمەن تىلدەسۋ  مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

- جالپى ەكى ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى قانداي ەرەكشەلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردى  اتاپ وتەر ەدىڭىز؟ 

- قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ليسسابون كونۆەنسياسىنا، باتىس ەۋروپانىڭ سوربون دەكلاراسياسىنا، 2010 جىلى ەۋروپانىڭ 30-عا جۋىق ەلدەرىمەن بىرگە بولون دەكلاراسياسىنا كىردى. بولون دەكلاراسياسىنا تۇركى حالىقتار اراسىنان قازاقستاننان باسقا تۇركيا مەن ازەربايجان ەلى دە بار. بۇل پروسەستىڭ جاستاردى، وقىتۋشىلاردى باسقا ەلدەرگە جىبەرۋ، ءبىلىم تاجىريبە الماستىرۋ اسپەكتىسى وتە دۇرىس ويلاستىرىلعان دەپ ەسەپتەيمىن.

تۇركيا 2012 جىلى بولون دەكلاراسياسىنا كىرىپ،  سول جىلدىڭ 1-ناۋرىزىنان باستاپ ءبىلىم بەرۋدىڭ 4+4+4 (12 جىلدىق) مودەلىمەن جۇمىس جاساسا، ءبىزدىڭ ەلىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ 4+5+2 (11 جىلدىق) مودەلىمەن جۇمىس ىستەپ كەلەدى. كەيبىر ارناۋلى مەكتەپتەر بولماسا، نەگىزىنەن جاپپاي 12 جىلدىق (4+6+2) ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە تولىق كوشە الماي كەلە جاتىرمىز.   تۇركيانىڭ 4+4+4 مودەلى: 

·       باستاۋىش  – ( Ilkokul)  4 جىل -1، 4 سىنىپتار

·       ورتا مەكتەپ – ( Ortaokul) 4 جىل – 5، 6، 7، 8 سىنىپتار

يمام-حاتيب ورتا مەكتەبى دە بار، ياعني وندا 5، 6، 7، 8 سىنىپ وقۋشىلىرى قۇران كارىم، پايعامباردىڭ ءومىرىن، اقيدا، فيھق ساباقتارىن وقيدى.

·       ليسەي (Lıse) مەن  كوللەدج  4 جىل  – 9، 10، 11، 12 سىنىپتار. ليسەي مەن كوللەدجدەر بالالاردى جوعارى ءبىلىم الۋعا، كاسىپكە، ولاردىڭ ومىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى مەن داعدىلارىن ىسكەرلىك قابىلەتتەرىنە سايكەس دايىنداۋعا باعىتتالعان.  ليسەي مەن كوللەدج  نەگىزىنەن بىرنەشە باعىتتا، اتاپ ايتساق: شەت تىلدەرى، قوعامدىق عىلىمدار (تاريح، گەوگرافيا ت.ب.)، تەحنيكالىق ليسەي، ونەر كوللەدجى سياقتى ءتۇرلى ماماندىققا  دايىندايدى. ا.ەينشتەين: «ءبىلىم بەرۋ جاتتاتۋ ەمەس، اقىلدى ويلاۋعا ۇيرەتۋ» دەپ ايتقانداي،  ليسەي مەن كوللەدجدى بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ ءبىرى العان بىلىمدەرىن ارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن جوو تۇسسە، كەيبىرەۋلەرى سول ماماندىعىمەن جۇمىسقا تۇرىپ، جاستايىنان ەڭبەك ەتەدى. 

مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك باستاۋىش، ورتا، يمام-حاتيب مەكتەپتەرى، ليسەي مەن كوللەدجدەر ءارتۇرلى عيماراتتا وقىتىلادى. مىسالى، بىزدە 11 جىلدى ءبىر مەكتەپتە (ءبىر عيماراتتا) وقىسا، تۇركيادا 4+4+4 مودەلى بولەك – بولەك مەكتەپتە (ءارتۇرلى عيماراتتا) وقيدى. وسىلاي وقىتقان مۇعالىمگە دە، وقۋشىعا دا ءتيىمدى. جانە دە ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە كەزدەسەتىن «الىمجەتتىك ارەكەتتەر» بولماس ەدى.

تۇركيانىڭ جالپى مەكتەپتەرىندە 4-سىنىپقا دەيىن شەت ءتىلى وقىتىلمايدى، تەك 4 سىنىپتا – 2 ساعات، 5-6 سىنىپتاردا – 3 ساعات، 7-8 سىنىپتاردا – 4 ساعات وتەدى. بالا ەڭ الدىمەن انا تىلىندە تاربيەلەنىپ، وقىپ، ءبىلىم الىپ، ونى تولىق مەڭگەرگەننەن كەيىن عانا ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىلدى ۇيرەتۋگە بولادى دەگەن قاعيدانى قاتتى ۇستايدى. بالاعا جاستايىنان ءتىل ۇيرەتۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى دا كوپ، دەسەك تە،  انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەن بالا، باسقا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ كەتە المايدى. سەبەبى، ءتىل تەك قارىم-قاتىناس جاساۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، وندا سول حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتى، مىنەزى مەن مەنتاليتەتى دە كىرەدى. ونسىز ءتىلدى تولىققاندى مەڭگەرۋ مۇمكىن ەمەس. كەيبىر ارىپتەستەرىمىزدىڭ بالا اقپاراتتىق رەسۋرستارمەن جۇمىس جاساپ، ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ءۇش ءتىلدى ءبىلۋ كەرەك دەگەن قاتە پىكىرىن بۇگىندە ءتىلى ءالى شىقپاعان بالالار دالەلدەپ ءجۇر. 1 جاسقا تولماعان بالالار ينتەرنەت، كومپيۋتەردى شەت ءتىلىن بىلمەي-اق قوسىپ، قاراپ ءجۇر. سوندىقتان، ءتىلى ءالى تولىق شىقپاعان بالاعا بىرنەشە ءتىلدى ۇيرەتىپ، ودان بولاشاقتا كوپتىلدى تۇلعا قالىپتاستىرۋ دەگەن ۇعىم مۇلدەم دۇرىس ەمەس.

-  ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە، جالپى تۇركىتانۋ سالاسىندا الاتىن ورنىن انىقتايتىن ۇعىمدار مەن تەرميندەر جانە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمدار جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 1998 جىلى شىعارعان «قازاق ءتىلى» ەنسيكلوپەدياسىنا ەنگەنىنەن حاباردارمىز. وسى سالاداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىڭىز جايلى بىلسەك؟

- بۇگىندە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءتول تاريحىن، ءتىلى مەن ادەبيەتىن تاريحي تۇرعىدان قايتا، جاڭاشا تۇرعىدا زەرتتەۋ كەرەك. بۇل – زامان تالابى. ويتكەنى، ءبىز تاريحىمىزدى، ءتىلىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس، اعىلشىن، نەمىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ زەرتتەدىك، زەردەلەدىك. ەندى مۇنداي قاتەلىككە بوي الدىرماۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىندەگى بولىپ جاتقان ۇلكەندى-كىشىلى تاريحي وزگەرىستەردى، ونداعى  حالىقتىڭ ءتىلى مەن تاريحىن، ادەبيەتىن سول حالىقتىڭ وزىنەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق.   

مەن اراب ءبولىمىن 1987 جىلى ءبىتىردىم. 1991-1993 جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى (بۇرىنعى س.م.كيروۆ اتىنداعى) قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستاجەر-ىزدەنۋشىسى، 1993-1997 جىلدارى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتۋراسىن اياقتاپ، 1997 جىلى دوكتور، پروفەسسور، تەولوگ، تۇركولوگ ب.ساعىندىقوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 10.02.06 - تۇركى تىلدەرى ماماندىعى بويىنشا «ءحى-حىى عاسىر ادەبي ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب ەلەمەنتتەرى (قازاق تىلىندەگى ورتاق ەلەمەنتتەرمەن سالىستىرىپ تالداۋ)» - دەگەن تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاسيامدى ق ر بجعم ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءا.قايداروۆتىڭ توراعالىعىمەن قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الدىم.

مەنى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە، جالپى تۇركىتانۋ سالاسىندا الاتىن ورنىن انىقتايتىن ۇعىمدار مەن تەرميندەر جانە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمدار جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 1998 جىلى شىعارعان «قازاق ءتىلى» ەنسيكلوپەدياسىنا ق ر بجعم ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءا.قايداروۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ەنگىزىپتى. مەن ونى كەيىن ءبىلدىم. دەسەك دە، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمداردىڭ قاتارىندا ديسسەرتاسيانى 1 جىل بۇرىن عانا قورعاعان مەنىڭ بولۋىم، ارينە مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە بولدى.

قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى: ءحى-حىى عاسىر ەسكەرتكىشتەر تىلىندەگى اراب سوزدەرىنىڭ مورفولوگيالىق جانە لەكسيكو-سەمانتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى؛ ءحى-حىى ع. ادەبي ەسكەرتكىشتەرى مەن قازىرگى قازاق تىلىنە ورتاق اراب سوزدەرىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرى؛ «قۇتادعۋ بىلىك» پەن «ھيباتۋل حاققايىق» ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب سوزدەرىنىڭ تۇركى سوزدەرىمەن تىركەسۋ قابىلەتى؛ ءحى-حىى عاسىر ادەبي ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب ەلەمەنتتەرى (قازاق تىلىندەگى ورتاق ەلەمەنتتەرمەن سالىستىرىپ تالداۋ)؛ «دۇنيە»، «اقىل»، «حالىق» سوزدەرى  تىلىمىزدە قاشاننان بار؟؛ ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋى؛ مىسىر ديالەكتىسىنە ەنگەن قىپشاق (قازاق) سوزدەرى؛ قولجازبالاردىڭ زەرتتەلۋى: ىزدەنىستەر مەن جاڭا مۇمكىندىكتەر، پروبلەمالار؛  تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋدىڭ قازىرگى كەزدەگى وزەكتىلىگى؛ ورتاعاسىرلىق قىپشاق – وسمان – اراب (مىسىر ديالەكتىسى) مادەني-تىلدىك بايلانىستار؛ Kazak Dili ve Kültürünün Dünya Düzeyindeki Rolü سياقتى ءار ەلدە شىققان 100 اسا ماقالالارىم بار. سونداي-اق ورىسشا-قازاقشا–ارابشا لينگۆيستيكالىق سوزدىگى مەن «قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسى» اتتى مەتوديكالىق قۇرالىم شىقتى.

عاسىرلار بويى بىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولماعان تۇركى حالىقتارى بۇگىندە جاقىنداي ءتۇستى. وسى تۇستا تۇركى تىلدەرىن (تاريحى مەن قازىرگى ءتىلىن) زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىر سۇزگىدەن وتكىزىپ، ءبىر ىزگە سالاتىن (حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قولعا السا) ۋاقىت كەلگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، تۋىستاس تۇركى تىلدەرىنىڭ تىلدىك ەلەمەنتتەرىن (اسىرەسە، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان مۇرالارىن) ءار حالىق ءبولىپ جارماي، ورتاق ماسەلە رەتىندە قاراپ، زەرتتەگەن الدەقايدا ماردىمدى ءارى ساپالى بولار ەدى. تۇركى تىلدەرىن بىر-بىرىمەن، باسقا تىلدەرمەن (قازىرگى قازاق ءتىلىن كونە قىپشاق، وسمان، تۇرىك، اراب تىلدەرىمەن) سالىستىرا وتىرىپ، وعان جان-جاقتى تاريحي-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ بۇگىندە  تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ باسقا تۇركى حالىقتارىمەن بايلانىسىن نىعايتۋدا ايرىقشا ءرول اتقارادى.

- حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالىنىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەلىگىنە وتكەن جالعىز قازاق عالىمى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. رەداكسيانىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە قاي جىلى ءوتىپ ەدىڭىز؟ 

- حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالى رەداكسيانىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە كەز كەلگەن ادامدى المايتىنىن بىلەمىز. الايدا، اللا ءساتىن سالسا، ادام ويلاماعان نارسەنىڭ بولاتىنى راس. حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىمەن العاش 2019 جىلدىڭ كۇزىندە تۇركيانىڭ انتاليا قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا كەزدەستىم. وتە قاراپايىم، ءبىلىمدى امەريكاندىق عالىم مەنىڭ قازاقستاننان كەلگەنىمدى، ءوزى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان كونفەرەنسياعا وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندىقتاردان ەشكىم قاتىسپاعانىن، قازاق حالقىنىڭ وكىلىن العاش كورىپ وتىرعانىن دا جاسىرمادى. 2020 جىلى COVID-19 پاندەميا  باستالىپ، كونفەرەنسيا ونلاين تۇردە ءوتتى، سول قيىن-قىستاۋ كەزىندە كونفەرەنسيانىڭ ماقالالار جيناعىن شىعارۋعا كومەكتەستىم. وسى ەڭبەگىمدى ەسكەرىپ، 2021 جىلى جۋرنالدىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەلىگىنە قابىلدادى (سەرتيفيكاتىن جىبەرىپ). قازاقستاننان عانا ەمەس، جالپى تمد ەلدەرى اتىنان قابىلداپ، ۇلكەن سەنىم ارتتى. وتە جاۋاپتى ءىس.

 Scopus جانە Web of Science مالىمەتتەر بازاسىنا ەنگىزىلگەن حالىقارالىق رەسەنزيالانعان (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» عىلىمي جۋرنال سونداي-اق عىلىمي كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرادى، تەحنولوگيا، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنىڭ وزىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مەن وزىق تاجىريبەلەرىن (ماقالالارىن) شىعارىپ، تاراتۋعا ىقپال ەتەدى.

-  شەت ءتىلدى اۋديتوريادا ۇلكەن تاجىريبەسى بار عالىم رەتىندە بولاشاقتا ءوزىڭىزدىڭ قالىپتاسقان اۆتورلىق ءادىسىڭىزدى جەتىلدىرە وتىرىپ، وقۋلىق شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز. بۇل ءسىزدىڭ قازىرگى شەت ءتىلىن ۇيرەتۋگە ارنالعان وقۋلىقتارعا كوڭىلىڭىزدىڭ تولماعانىنا با، الدە...

- تىلگە بايلانىستى سۇراق تۋىنداعاندا، مەن: «بالاڭىزدى بولاشاقتا كوپ ءتىل بىلەتىن «پوليگلوت» ەتىپ وسىرگىڭىز كەلسە، وندا بالاڭىزدى مىندەتتى تۇردە قازاق مەكتەبىنە بەرىپ، قازاق تىلىندە وقىتىڭىز» دەيمىن. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار: قازاق ءتىلىن، ونداعى ءتول 9 (ءا، ق، ع، ڭ، ءو، ھ، ۇ، ءۇ، ءى) دىبىستى ەركىن ءارى دۇرىس ايتا بىلەتىن بالا باسقا شەت تىلدەرىن دە وڭاي ءارى تەز مەڭگەرەدى. 9 (ءا، ق، ع، ڭ، ءو، ھ، ۇ، ءۇ، ءى) ءتول دىبىسىمىز الەمنىڭ بارلىق تىلىندە كەزدەسەدى. قازاق ءتىلىن وتە جاقسى بىلەتىن جاستارىمىز شەت ءتىلىن جىلدام ءارى تازا مەڭگەرەدى. مۇنى ءوز ءتاجىريبەمىزدەن دە، ءتىل ۇيرەتىپ جۇرگەن باسقا ەلدىڭ ۇستازدارى دا مويىنداپ، ايتىپ جۇرگەندەرىنەن دە بىلەمىز. مىسالى، تىلىمىزدەگى «ق»، «ءا»، «ھ» دىبىستارى اراب ءتىلىنىڭ ەڭ قيىن، كوپشىلىگى ايتا المايتىن دىبىسى بولسا، ءبىز ءۇشىن ول ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. سونداي-اق تىلىمىزدەگى «ع»، «ءو»، «ڭ» دىبىستارى فرانسۋز تىلىندە، ال «ۇ» مەن «ءۇ» دىبىستارى تۇرىك تىلىندە وتە ءجيى قولدانىلادى. قازاق جاستارىنىڭ كوپتىلدى مەڭگەرۋىنە دىبىستاردىڭ دۇرىس ايتىلۋى، اۋىز قۋىسىنىڭ تۋعاننان سول دىبىستارعا بەيىمدەلۋى، ارتيكۋلياسياسى، ياعني سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ دىبىس شىعارۋداعى اتقاراتىن  قىزمەتى، ۇندەستىگى ت.ب. ۇلكەن اسەر ەتەدى. كەرىسىنشە، قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن شەتەلدىكتەرگە ءبىزدىڭ ءتول دىبىستارىمىز كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدىرادى، ويتكەنى ول تىلدەردە مۇنداي دىبىستار جوق. مىسالى، جوعارىدا ءسوز ەتكەن، ارابتار ءبىزدىڭ «ق»، «ھ» دىبىستارىمىزدى جاقسى ايتقانىمەن، «ۇ»، «ءۇ»، «ڭ» ت.ب. دىبىستارىنا كەلگەندە كادىمگىدەي قاتتى قينالادى. ويتكەنى، ولاردىڭ اۋىز قۋىسى ول دىبىستاردى شىعارا المايدى، ياعني تىلدەگى دىبىستاردى بۇزىپ سويلەۋ (اكسەنت) سودان پايدا بولادى.

قازاق، اراب تىلدەرىنەن ءدارىس بەرىپ كەلە جاتقانىما 35 جىلدان استى. بۇگىندە قازاقستاندىق شاكىرتتەرىمنىڭ الدى دوكتور، پروفەسسور، رەكتور، دەپۋتات.  ال، قازاق ءتىلىن وقىپ، ۇيرەنگەن شەتەلدىك شاكىرتتەرىمنىڭ اراسىنان ەرەكشە ەستە قالعانى جاپوندىق «جاپونشا – قازاقشا سوزدىكتىڭ» اۆتورى وكاۆا حيروشي مەن ماسۋدجيما جانە ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن جاتقا بىلەتىن مىسىرلىق ومار.  وكاۆا حيروشي بۇگىندە توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تۇركولوگ، ال ماسۋدجيما جاپونيا تەليەۆيدەنياسىندا ديماشتىڭ تىكەلەي اۋدارماشىسى بولدى.

بولاشاقتا ءوزىمنىڭ قولدانعان، قالىپتاسقان اۆتورلىق ءادىسىمدى نەگىزگە الىپ، وقۋلىق شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. بۇل وقۋلىقتارعا كوڭىلىمنىڭ تولماعانىنان ەمەس، كەرىسىنشە وقۋلىق نەعۇرلىم كوپ بولسا، وزىنە ۇنايتىن وقۋلىقتى تاڭداۋعا مۇمكىندىگى دە سونداي كوپ بولادى.  وقۋلىق – ۇستازدىڭ دا، وقۋشىنىڭ دا اقىلشىسى، سوندىقتان ونىڭ بەرىلەتىن ءبىلىمىنىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا دا جاڭا تالاپتار قويىلىپ وتىر.

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە، اسىرەسە جاڭا فورماتتاعى وقۋلىقتارعا  جاسالىنىپ جاتقان رەفورمالار ەركىندىككە ەتى ۇيرەنگەن، بولاشاققا جاسار قادامى نىق، وزىنە سەنىمدى، دارىندى ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانىمەن قۇندى. 

- ۋاقىت تاۋىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

 

اۆتورى: مارا كەلەس

 

 

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.