ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    525.5
  • EUR -

    541
  • RUB -

    5.25
اەس تەحنولوگياسى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىمەن قالاي كۇرەسەدى؟
25 قىركۇيەك 2024
اەس تەحنولوگياسى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىمەن قالاي كۇرەسەدى؟

قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسى ەنەرگەتيكالىق سەكتوردى دامىتۋداعى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى. بۇل ەلدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىمەن جانە كومىرتەگى قالدىقتارىن ازايتۋ قاجەتتىلىگىمەن بايلانىستى. وسى باعىتتا ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرىپ، حالىق سانى مەن ونەركاسىپتىك ءوندىرىستى تۇراقتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى ماڭىزدى قادام بولىپ سانالادى.

قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى بىرنەشە جىلدان بەرى تالقىلانىپ، وتكەن جىلى ساراپشىلار ەلىمىزدە ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ تۇتىنۋدان ارتتا قالا باستاعانىن مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى Azattyq Rýhy ينتەرنەت-باسىلىمى.

- بولاشاقتا ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى ۇلعايتۋ كوزدەلەدى. سوندىقتان ونى كوبىرەك ءوندىرۋ قاجەت. وسى جەردە مىنا سۇراق تۋىندايدى: ءبىز ونى نە ءۇشىن وندىرەمىز؟! كۇن جانە جەل ستانسيالارى تۇراقتى جۇمىس ىستەمەيدى. كومىر ستانسيالارىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلادى. قازاقستاندا گاز ءىس جۇزىندە جوق. سوندىقتان بىزگە اتوم ستانسيالارى قاجەت. ولار قۋاتتى، سەنىمدى، تۇراقتى جانە ولار بازالىق گەنەراسيانى قامتاماسىز ەتەدى، – دەدى تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت، الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەنەرگەتيكا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى اندرەي كيبارين Azattyq Rýhy تىلشىسىنە.

سوڭعى جىلدارى قازاقستان ەنەرگەتيكا سالاسىنا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى، ونىڭ ىشىندە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدى جانە ءداستۇرلى ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋدە. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن وزىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى.

قازاقستاندا ۋراننىڭ ەداۋىر قورى بار. ول اتوم ەنەرگەتيكاسىن الەمدىك نارىقتا تانىمال ەتىپ، ەلگە ءوزىنىڭ اتوم ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. يننوۆاسيا، سونىمەن قاتار، يكەمدى جانە ءقاۋىپسىز ەنەرگيا وندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن شاعىن قۋاتتى رەاكتورلار سياقتى زاماناۋي، قاۋىپسىزدىگى جاقسارتىلعان رەاكتورلاردى پايدالانۋدى قامتيدى.

اتوم ەنەرگەتيكاسى جاھاندىق سالا رەتىندە دامۋىن جالعاستىرۋدا جانە الەمدىك ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالادى. زاماناۋي يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ تيىمدىلىگىن، قاۋىپسىزدىگىن جانە قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزبەۋىنە كومەكتەسىپ، ولاردى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە قارسى باسەكەگە قابىلەتتى ەتەدى.

بۇگىنگى تاڭدا نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى ءتورتىنشى بۋىن رەاكتورلارىن ازىرلەۋ. بۇل قوندىرعىلار اپاتقا توزىمدىلىگى جوعارى جانە يادرولىق وتىندى الدەقايدا ءتيىمدى پايدالانا الادى. وعان مىسال، ناتريي جانە قورعاسىن-ۆيسمۋت رەاكتورلارىندا چەرنوبىل اەس (كسرو) نەمەسە فۋكۋسيما (جاپونيا) سياقتى اۋىر اپاتتاردىڭ ىقتيمالدىعىن تومەندەتەتىن ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەسى بار.

تاعى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىق – شاعىن مودۋلدىك رەاكتورلاردى (سمر) دامىتۋ. بۇل رەاكتورلار ىقشام قوندىرعىلار. ولاردى تەز ورناتۋعا جانە جەرگىلىكتى ەلەكتر جۇيەلەرىنە بىرىكتىرۋگە بولادى. اسىرەسە، ءداستۇرلى قۋات كوزدەرى قولجەتىمسىز نەمەسە جەتكىلىكسىز بولاتىن شالعاي ايماقتارعا ءتيىمدى.

سونىمەن قاتار، يادرولىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە پايداعا جاراتۋ تەحنولوگيالارى بەلسەندى دامىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى قالدىقتاردىڭ كولەمىن جانە ولاردىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن ازايتۋ ارقىلى ەنەرگيا ءوندىرۋ سيكلىندە راديواكتيۆتى ماتەريالداردى قايتا پايدالانۋ ادىستەرى زەرتتەلۋدە. جابىق يادرولىق وتىن سيكلى، مىسالى، پايدالانىلعان وتىندى رەاكتورلاردا ودان ءارى پايدالانۋ ءۇشىن قايتا وڭدەۋدى قامتيدى.

جاساندى ينتەللەكتتى سيفرلاندىرۋ جانە قولدانۋ اتوم ەنەرگەتيكاسىندا دا ماڭىزدى ءرول اتقارا باستادى. ساندىق رەاكتور، بولجامدى اناليتيكالىق جۇيەلەر جانە اۆتوماتتاندىرىلعان باسقارۋ پروسەسستەرى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ سەنىمدىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋعا، ادام فاكتورىنىڭ ءقاۋپىن ازايتۋعا كومەكتەسەدى. ۇلكەن دەرەكتەردى تالداۋ جانە ماشينالىق وقىتۋ – ەنەرگيانى تۇتىنۋدى تيىمدىرەك بولجاۋعا، جۇمىس پروسەستەرىن وڭتايلاندىرۋعا جانە جابدىقتىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك، قالدىقتار مەن ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ماسەلەلەرىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن شەشە وتىرىپ، جاھاندىق ەنەرگيا كەشەنىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن ۇيلەسەتىن يادرولىق تەحنولوگيا تۇراقتى جانە تازا ەنەرگەتيكالىق بولاشاققا كوشۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى.

ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس، قازاقستاندا جوسپارلانعان اتوم ەلەكتر ستانسياسىندا ماگاتە-نىڭ ەڭ قاتاڭ ستاندارتتارىنا سايكەس كەلەتىن III جانە III+ بۋىن رەاكتورلارى پايدالانىلادى.

قازاقستاندا اەس قۇرىلىسىنىڭ 13 جوباسى قارالىپ، ونىڭ ىشىندە تورتەۋى ىرىكتەلدى. ونىڭ ىشىندە CNNC جۇڭگو ۇلتتىق يادرولىق كورپوراسياسىنىڭ جوباسى (HPR رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 10 رەاكتور)؛ كورەيانىڭ Korea Hydro and Nuclear Power Co.،LDT كومپانياسى (رەاكتور APR1400، قۋاتى 1400 مۆت، 3 رەاكتور)؛ فرانسۋزدىق EDF كومپانياسى (EPR1200 رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 3 رەاكتور)، سونداي-اق رەسەيلىك روساتوم كورپوراسياسى (ۆۆەر-1200 رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 21 رەاكتور) بار.

قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم وسى جىلدىڭ 6 قازانىندا وتەتىن رەفەرەندۋمدا قابىلدانادى. وڭ شەشىم قابىلدانسا، ستانسيانىڭ قۇرىلىسى مەن پايدالانۋعا بەرىلۋى تەحنيكالىق، قۇقىقتىق، ەكولوگيالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق اسپەكتىلەردى قامتيتىن بىرنەشە نەگىزگى كەزەڭدەردەن وتەدى.

 

شالقار ابىلوۆا، ماڭعىستاۋ وبلىسى

RELATED NEWS
كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز - دامير اسپان
29 قىركۇيەك 2024
كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز - دامير اسپان
فرانسيادا 56 اەس بار. بۇل تۋرالى بلوگەر دامير اسپان جەلىدەگى پاراقشاسىندا جازدى، دەپ حابارلايدى Ulys.
"استاناداعى قىزىلوردا وبلىسى ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى قىزىپ تۇر-اۋ. ساپالى ونىمدەرى دە، الار جۇرت تا، اقىلداساتىن دۇنيە دە كوپ ەكەن. مىسالى، سىر ءوڭىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى بايقالادى. ايماقتا تۇرعىن ۇيلەر، الەۋمەتتىك جانە ونەركاسىپتىك نىسانداردىڭ كوپتەپ اشىلۋىمەن بايلانىستى ارينە. ءبىراق، جەلىدەگى توك قۋاتىنىڭ شامامەن 20% تومەندەۋىنە اكەلگەنى دە بار. قولدانىستاعى جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىمەن (تەس) سالىستىرعاندا الدەقايدا ارتىق بولاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى ماسەلەنى شەشە الار ەدى. ءبىراق، ءبىراز جۇرت ايقىن پىكىردى قابىلداعىسى كەلمەيدى عوي، مويىنداماي. اەس-تەن باس تارتقان گەرمانيانى العا تارتىپ جاعادان الادى)) وك، جاقسى دەلىك، ال باسقا ەلدەر شە؟ ءدال ءقازىر الەمنىڭ 40 ەلىندە 200-دەن استام اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەنەرگيانى ۋراننان الاتىن اقش، فرانسيا، جۇڭگو، شۆەيساريا، بەلگيا اقىماق ەمەس شىعار؟ فرانسيا دەمەكشى، "جەرىمىز بايتاق، ءبىزدىڭ ەلگە 5 فرانسيا سىيادى" دەپ جايشىلىقتا كەۋدە سوعاتىندار دا وسى وزدەرىڭ ەمەس پە؟! تاعى ءبىر مىسال، وسكەمەن، تەمىرتاۋ قالالارىندا بولدىڭىزدار ما وسى؟ ۇيرەنىسكەن حالقى بولماسا، سىرتتان كەلگەن ادامعا اۋاسىمەن تىنىستاۋدىڭ ءوزى قيىن. ەلىمىزدە وسىنداي 10-عا جۋىق قالانىڭ اۋاسى لاس ەكەن، بۇل جاقتارداعى زاۋىت-فابريكالاردان شىعىپ جاتقان كۇكىرت وكسيدىنىڭ كونسەنتراسياسى وتە جوعارى. سونىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى جۇرت ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىرايدى. اتىراۋدا دا وسى جاعداي بايقالادى. جاس انالار شە، كەلەر ۇرپاققا بۇدان كەلەر ءقاۋىپ جوق دەپ ويلايسىز با؟ اەس ءالى سالىنبادى، وندا بۇل ماسەلەلەر قايدان كەلىپ جاتىر، كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز؟ بۇل جاعىن قاراستىردىڭىزدار ما؟ قىسقاسى، رەفەرەندۋمعا بارىپ دۇرىس تاڭداۋ جاساڭىز، ول 6 قازان كۇنى، ال وعان دەيىن كۇرىش الۋعا جارمەڭكەگە كەلىڭىز"، - دەيدى دامير اسپان.
جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى قانداي
08 ءساۋىر 2024
جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى قانداي

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جالپى قۋاتى 1 409 مۆت بولاتىن 59 جەل ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە، اتاپ ايتقاندا الماتى، اقمولا، جامبىل، تۇركىستان، قوستاناي، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. جەل ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ءدال وسى وبلىستاردا ورنالاسۋى اتالعان ايماقتارداعى جەلدىڭ ۇلكەن الەۋەتىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز.

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دەپارتامەنتىنىڭ باس ساراپشىسى نۇرجان دجاكانوۆ رەسپۋبليكا اۋماعىندا سالىناتىن ءبىر جەل ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇنى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگىن ايتادى.

«جەس قۇرىلىسىنىڭ قۇنى ورنالاساتىن جەرى، ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىك، توپوگرافيا جانە گەولوگيا، لوگيستيكا سىندى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنەر بولساق، قۋاتتىلىعى 1 مۆت بولاتىن ستانسانىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 1 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق جەل ەلەكتر ستانسياسى 3 824،99 ملن كۆت-ساع ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. قازاقستانداعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ جىل سايىنعى ءوسىمىن كورسەتىپ وتىر. جالپى، وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسىنە ەلىمىزدە وندىرىلگەن بارلىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 6 پايىزى تيەسىلى بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى»، - دەدى ول.

مينيسترلىك باس ساراپشىسىنىڭ دەرەگىنشە، 2018 جىلدان باستاپ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جوبالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىرىكتەۋ اۋكسيوندىق تەتىك بويىنشا وتەدى. سونىڭ ارقاسىندا جەك جوبالارىن ىرىكتەۋ پروسەسى اشىق ءارى تۇسىنىكتى بولا ءتۇستى. سونداي-اق سوڭعى تۇتىنۋشىلارعا تاريفتەردىڭ اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا 2023 جىلعى ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسىندا جەك جوبالارى بويىنشا ەڭ تومەنگى باعا بەلگىلەندى. ياعني، 1 كۆت/ساعات ءۇشىن  10،38 تەڭگەنى قۇرادى.

«2027 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءبىرىڭعاي ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان شارتتارعا سايكەس، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرىندە قۋاتى 470 مۆت بولاتىن 12 جەل ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلاعان. بۇدان باسقا، وتكەن جىلعى اۋكسيوندىق ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسى بويىنشا جالپى قۋاتى 410 مۆت بولاتىن تاعى 7 جەس جوباسى ىرىكتەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قۋاتتىلىعى 1 گۆت بولاتىن ءىرى جوبالاردىڭ ءبىرىن جەتىسۋ وبلىسىندا، جوڭعار قاقپاسىندا سالۋ كوزدەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ستانسياسى سالىناتىن الاڭىندا جەل ولشەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ باستالۋى 2025 جىلعا، ال 1-كەزەڭدى ىسكە قوسۋ 2029 جىلعا جوسپارلانعان. تولىق پايدالانۋعا بەرۋ مەرزىمى - 2030 جىل»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.

سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنا قاتىستى مالىمەتتەرمەن دە ءبولىستى.

«قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جالپى قۋاتى 269،605 مۆت بولاتىن 39 شاعىن ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزىنەن الماتى، تۇركىستان وبلىستارىندا جانە جەتىسۋ وبلىسىندا ورنالاسقان. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتالعان گيدروەلەكتروستانسيالار 993،87 ملن كۆت/ساعات ءوندىردى»، - دەدى باس ساراپشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قۋاتتىلىعى 257 مۆت بولاتىن 26 گەس ىرىكتەلىپ الىندى. بۇل ستانسيالار 2028-2029 جىلدارى پايدالانۋعا بەرىلمەك. جالپى، ەلىمىزدە گيدروەلەكتروستانسيالار ءۇشىن شەكتى اۋكسيوندىق باعا 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 41،23 تەڭگەنى قۇرايدى.

«جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ، جالپى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ ءبىرقاتار ارتىقشىلىعى بار. ونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تا. ماسەلەن، جەك نەگىزىندەگى ەلەكتر ستانسيالارى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن نەمەسە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋمەن بايلانىستى باسقا لاستاۋشى زاتتاردى شىعارمايدى. بۇل ايتارلىقتاي ەكولوگيالىق اسەر بەرەدى. سونىمەن قاتار، قۇرىلىس پەن ورناتۋدان كەيىن ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ وپەراسيالىق شىعىندارى تومەن بولادى. جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇنان بولەك، ور ورنالاسقان ايماقتارعا ينۆەستيسيا دا تارتادى»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.

فوتو: yandex.kz

ەلدە قۋات كوزى تۇگەل بولۋى ءتيىس – وزبەكستاندىق ساراپشى
26 قىركۇيەك 2024
ەلدە قۋات كوزى تۇگەل بولۋى ءتيىس – وزبەكستاندىق ساراپشى

وزبەكستان وڭىردەگى العاشقى از قۋاتتى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋعا كىرىستى. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرىلىس الاڭى دايىندالىپ، جوبالاۋ جۇمىستارى باستالدى. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى بەلگىلى وزبەكستاندىق فيزيك-يادروشى، تاشكەنتتەگى ۇلتتىق يادرولىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ وقىتۋشىسى شوحميرزو ۋماروۆتان سۇحبات الىپ، اەس-كە قاتىستى كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ كوردى.

- شوحميرزو باحرام ۇلى، وسى كەزگە دەيىن وزبەكستاندا اەس سالۋ يدەياسى تالقىلاۋ دەڭگەيىندە بولىپ كەلدى. بيىل مامىردا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداندى، ونىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟ 

- وزبەكستان اۋماعىندا اەس سالۋ يدەياسى 1970 جىلداردان باستاپ تالقىلانىپ كەلدى. دەگەنمەن ءتۇرلى جوبالار كەلىسسوز دەڭگەيىندە قالىپ وتىردى. اقش، جۇڭگو، فرانسيا جانە وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردىڭ ۇسىنىستارى زەرتتەلدى، ءبىراق تۇپكىلىكتى كەلىسىم «روساتوممەن» جاسالدى.

بيىل 27 مامىردا وزبەكستاندا از قۋاتتى اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، ياعني ەلىمىزدە ءارقايسىسىنىڭ قۋاتى 55 مۆت بولاتىن (جالپى قۋاتى 330 مۆت) 6 ەنەرگوبلوك بوي كوتەرمەك. 10 قىركۇيەكتە وسى جۇمىستاردى باستاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى. وعان ساي، جوبالىق قۇجاتتاردى دايىنداۋ ءىسى قولعا الىندى.

اەس سالۋ شەشىمىن قابىلداۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ءبىز سيفرلىق ەكونوميكاعا ويىسىپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن «سيفرلىق وزبەكستان» ستراتەگياسى قابىلداندى. وعان ساي، بارلىق سالانى سيفرلاندىرۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر.

سونىمەن قاتار، وزبەكستان اگرارلىق-ونەركاسىپتىك ەلدەن ونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالۋعا نيەتتى. سوندىقتان بۇلاردىڭ بارلىعى ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەتەدى. تيىسىنشە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەنەرگوبالانسىندا بارلىق ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزدەرى بولۋى ءتيىس: كۇن، جەل، سۋ ەلەكتر ستانسيالارى جانە اەس.

- دجيزاك وبلىسىندا سالىناتىن از قۋاتتى اەس وسى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قانداي سەرپىن بەرەدى؟

- دجيزاك وبلىسىندا ءىرى ەنەرگەتيكالىق نىسان بوي كوتەرەدى. سايكەسىنشە، وعان قاجەتتى ينفروقۇرىلىم قالىپتاسادى، اتاپ ايتقاندا جول، اۋرۋحانا، مەكتەپ. مۇنىڭ بارلىعى دجيزاك وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەرى انىق.

وزبەكستان
فوتو: ءاليحان اسقار/Kazinform

- اەس-تى سالۋمەن قاتار، وعان قاجەتتى مامانداردى دايارلاۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەردى وزبەكستان قالاي شەشىپ جاتىر؟

- وزبەكستان اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ماماندار دايارلاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى، تيىسىنشە ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن جاساقتاپ، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بازاسىندا كافەدرالار اشتى.

ماسەلەن، تاشكەنتتە ماسكەۋ فيزيكا-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيليالى اشىلدى. ول - وسى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن دايارلايتىن ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. بيىل ونى ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ ەكىنشى لەگى ءتامامداپ، جاستار ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قىزمەتتەرىنە كىرىستى. اتالعان ينستيتۋتقا تەك وقۋدى وزات اياقتاعان وقۋشىلار قابىلدانادى.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ وزىمىزدەگى تاشكەنت مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە سامارقاند ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە اتوم ەنەگرەتيكاسى كافەدرالارىن اشتىق.

بۇعان قوسا، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى كادرلاردى دايارلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى، وندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى، تاجىريبەلىك ساباقتار وتەدى.

شەتەلدە ءبىلىم الۋعا نيەتتى جاستار ءۇشىن دە جاعداي جاسالعان. كورەيا، جۇڭگو، اقش جانە رەسەيدە وقىپ جۇرگەن وزبەكستاندىقتار از ەمەس. سونىمەن قوسا، ماماندارىمىز شەتەلدەرگە تاجىريبە الماسۋعا بارىپ تۇرادى.

كەيبىر ماماندار «روساتوم» سالىپ جاتقان اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قۇرىلىس بارىسىنا قاتىسادى. وزبەكستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ ستراتەگياسى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ جوعارى باعاسىن الىپ ۇلگەردى.

وزبەكستان
فوتو: ءاليحان اسقار/Kazinform

- ءقازىر الەم ەلدەرىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان اەس-تەردىڭ رەاكتورلارى بارلىعى دەرلىك سۋمەن سالقىنداتىلادى. وسى ورايدا كوپشىلىك اەس تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىنا اكەلە مە دەپ الاڭداۋلى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- كوپشىلىگى اەس كوپ سۋ تۇتىنادى دەپ ويلايدى. دەگەنمەن بۇل جاڭساق پىكىر. ەگەر قۋاتى بىردەي بولسا، وندا اەس تە جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىمەن (جەس) ءبىر مولشەردە سۋ تۇتىنادى. ويتكەنى، ەكەۋىندە دە تەرموديناميكالىق سيكل جۇرەدى، ياعني سۋ بۋعا اينالادى، كەيىن ول تۋربينانى ىسكە قوسادى دا ءارى قاراي ول بۋ كوندەنسات كۇيىندە تۇنادى.

بۇل سيكل اەس-تە دە، جەس-تە دە بىردەي. ءبىز الداعى ۋاقىتتا وڭىردە سۋ تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، رەاكتورلاردى «قۇرعاق» سالقىنداتۋ جۇيەسىن قولدانۋعا نيەتتىمىز. ول تۇتىناتىن سۋدىڭ شىعىنىن شامامەن 10 ەسە ازايتادى.

- تۇرعىنداردى الاڭداتاتىن سۇراقتىڭ ءبىرى – اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگى جايلى. ستانسيانىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە بولىكتەرى ءبىزدىڭ وڭىرگە ءتان جەر سىلكىنىسى، سەل، داۋىل جانە وزگە دە توتەنشە جاعادايلارعا قانشالىقتى توتەپ بەرە الادى؟

- بولۋى مۇمكىن ءتۇرلى توتەنشە جاعدايلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن اەس-تى جوسپارلاۋ كەزىندە بارلىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلەدى. ول سالىناتىن جەردى زەرتتەۋدەن باستالادى. سەيسمولوگيالىق تۇراقتىلىعى، توپىراقتىڭ ساپاسى جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى زەردەلەنەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى جوسپارلاۋ كەزەڭىندە ەسەپكە الىنادى.

مىسالى، اەس ارمەنيا ەلىندەگىدەي سەيسميكالىق بەلسەندى ايماققا سالىنسا، وندا رەاكتورلار سول جاعدايلارعا بەيىمدەپ قۇرىلادى. اتالعان نىسان 1988 جىلى بولعان 9 بالدىق سپيتاك جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرە الدى، ونىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە قابىرعالارىنا زاقىم كەلگەن جوق. بۇل اەس-تى جوبالاۋ كەزىندە ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانعانىن راستايدى.

مۇنىمەن بىرگە زاماناۋي اەس-تەر «پوست-فۋكۋسيمالىق» تالاپپەن سالىنادى. وندا ەڭ ەكسترەمالدى سەنارييلەر ەسكەرىلگەن. ماسەلەن، اەس سۋنامي ءقاۋپى وتە تومەن، شولەيتتى ايماقتا سالىنسا دا، ول سۋناميگە توتەپ بەرە الاتىنداي تالاپپەن قۇرىلادى. اپاتتىق كەزەڭدە ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ديزەلدىك گەنەراتورلار قاراستىرىلادى. بۇل شارالار كەز كەلگەن توتەنشە جاعداي ساتىندە اەس-تىڭ ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.