قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسى ەنەرگەتيكالىق سەكتوردى دامىتۋداعى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى. بۇل ەلدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىمەن جانە كومىرتەگى قالدىقتارىن ازايتۋ قاجەتتىلىگىمەن بايلانىستى. وسى باعىتتا ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرىپ، حالىق سانى مەن ونەركاسىپتىك ءوندىرىستى تۇراقتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى ماڭىزدى قادام بولىپ سانالادى.
قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى بىرنەشە جىلدان بەرى تالقىلانىپ، وتكەن جىلى ساراپشىلار ەلىمىزدە ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ تۇتىنۋدان ارتتا قالا باستاعانىن مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى Azattyq Rýhy ينتەرنەت-باسىلىمى.
- بولاشاقتا ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدى ۇلعايتۋ كوزدەلەدى. سوندىقتان ونى كوبىرەك ءوندىرۋ قاجەت. وسى جەردە مىنا سۇراق تۋىندايدى: ءبىز ونى نە ءۇشىن وندىرەمىز؟! كۇن جانە جەل ستانسيالارى تۇراقتى جۇمىس ىستەمەيدى. كومىر ستانسيالارىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلادى. قازاقستاندا گاز ءىس جۇزىندە جوق. سوندىقتان بىزگە اتوم ستانسيالارى قاجەت. ولار قۋاتتى، سەنىمدى، تۇراقتى جانە ولار بازالىق گەنەراسيانى قامتاماسىز ەتەدى، – دەدى تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت، الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەنەرگەتيكا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى اندرەي كيبارين Azattyq Rýhy تىلشىسىنە.
سوڭعى جىلدارى قازاقستان ەنەرگەتيكا سالاسىنا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى، ونىڭ ىشىندە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدى جانە ءداستۇرلى ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋدە. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن وزىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى.
قازاقستاندا ۋراننىڭ ەداۋىر قورى بار. ول اتوم ەنەرگەتيكاسىن الەمدىك نارىقتا تانىمال ەتىپ، ەلگە ءوزىنىڭ اتوم ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. يننوۆاسيا، سونىمەن قاتار، يكەمدى جانە ءقاۋىپسىز ەنەرگيا وندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن شاعىن قۋاتتى رەاكتورلار سياقتى زاماناۋي، قاۋىپسىزدىگى جاقسارتىلعان رەاكتورلاردى پايدالانۋدى قامتيدى.
اتوم ەنەرگەتيكاسى جاھاندىق سالا رەتىندە دامۋىن جالعاستىرۋدا جانە الەمدىك ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالادى. زاماناۋي يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ تيىمدىلىگىن، قاۋىپسىزدىگىن جانە قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزبەۋىنە كومەكتەسىپ، ولاردى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە قارسى باسەكەگە قابىلەتتى ەتەدى.
بۇگىنگى تاڭدا نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى ءتورتىنشى بۋىن رەاكتورلارىن ازىرلەۋ. بۇل قوندىرعىلار اپاتقا توزىمدىلىگى جوعارى جانە يادرولىق وتىندى الدەقايدا ءتيىمدى پايدالانا الادى. وعان مىسال، ناتريي جانە قورعاسىن-ۆيسمۋت رەاكتورلارىندا چەرنوبىل اەس (كسرو) نەمەسە فۋكۋسيما (جاپونيا) سياقتى اۋىر اپاتتاردىڭ ىقتيمالدىعىن تومەندەتەتىن ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەسى بار.
تاعى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىق – شاعىن مودۋلدىك رەاكتورلاردى (سمر) دامىتۋ. بۇل رەاكتورلار ىقشام قوندىرعىلار. ولاردى تەز ورناتۋعا جانە جەرگىلىكتى ەلەكتر جۇيەلەرىنە بىرىكتىرۋگە بولادى. اسىرەسە، ءداستۇرلى قۋات كوزدەرى قولجەتىمسىز نەمەسە جەتكىلىكسىز بولاتىن شالعاي ايماقتارعا ءتيىمدى.
سونىمەن قاتار، يادرولىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە پايداعا جاراتۋ تەحنولوگيالارى بەلسەندى دامىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى قالدىقتاردىڭ كولەمىن جانە ولاردىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن ازايتۋ ارقىلى ەنەرگيا ءوندىرۋ سيكلىندە راديواكتيۆتى ماتەريالداردى قايتا پايدالانۋ ادىستەرى زەرتتەلۋدە. جابىق يادرولىق وتىن سيكلى، مىسالى، پايدالانىلعان وتىندى رەاكتورلاردا ودان ءارى پايدالانۋ ءۇشىن قايتا وڭدەۋدى قامتيدى.
جاساندى ينتەللەكتتى سيفرلاندىرۋ جانە قولدانۋ اتوم ەنەرگەتيكاسىندا دا ماڭىزدى ءرول اتقارا باستادى. ساندىق رەاكتور، بولجامدى اناليتيكالىق جۇيەلەر جانە اۆتوماتتاندىرىلعان باسقارۋ پروسەسستەرى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ سەنىمدىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋعا، ادام فاكتورىنىڭ ءقاۋپىن ازايتۋعا كومەكتەسەدى. ۇلكەن دەرەكتەردى تالداۋ جانە ماشينالىق وقىتۋ – ەنەرگيانى تۇتىنۋدى تيىمدىرەك بولجاۋعا، جۇمىس پروسەستەرىن وڭتايلاندىرۋعا جانە جابدىقتىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك، قالدىقتار مەن ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ماسەلەلەرىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن شەشە وتىرىپ، جاھاندىق ەنەرگيا كەشەنىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن ۇيلەسەتىن يادرولىق تەحنولوگيا تۇراقتى جانە تازا ەنەرگەتيكالىق بولاشاققا كوشۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى.
ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس، قازاقستاندا جوسپارلانعان اتوم ەلەكتر ستانسياسىندا ماگاتە-نىڭ ەڭ قاتاڭ ستاندارتتارىنا سايكەس كەلەتىن III جانە III+ بۋىن رەاكتورلارى پايدالانىلادى.
قازاقستاندا اەس قۇرىلىسىنىڭ 13 جوباسى قارالىپ، ونىڭ ىشىندە تورتەۋى ىرىكتەلدى. ونىڭ ىشىندە CNNC جۇڭگو ۇلتتىق يادرولىق كورپوراسياسىنىڭ جوباسى (HPR رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 10 رەاكتور)؛ كورەيانىڭ Korea Hydro and Nuclear Power Co.،LDT كومپانياسى (رەاكتور APR1400، قۋاتى 1400 مۆت، 3 رەاكتور)؛ فرانسۋزدىق EDF كومپانياسى (EPR1200 رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 3 رەاكتور)، سونداي-اق رەسەيلىك روساتوم كورپوراسياسى (ۆۆەر-1200 رەاكتورى، قۋاتى 1200 مۆت، 21 رەاكتور) بار.
قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم وسى جىلدىڭ 6 قازانىندا وتەتىن رەفەرەندۋمدا قابىلدانادى. وڭ شەشىم قابىلدانسا، ستانسيانىڭ قۇرىلىسى مەن پايدالانۋعا بەرىلۋى تەحنيكالىق، قۇقىقتىق، ەكولوگيالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق اسپەكتىلەردى قامتيتىن بىرنەشە نەگىزگى كەزەڭدەردەن وتەدى.
شالقار ابىلوۆا، ماڭعىستاۋ وبلىسى
