1998 جىلدان بەرى 31 ناۋرىز كۇنى ءازىربايجاندارعا قارسى جاسالعان گەنوسيد كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. بۇنىڭ تاريحى تەرەڭدە... وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ياعني 1918 جىلدىڭ 31 ناۋرىزى كۇنى ارمياندار باكۋدەن باستاپ، شاماحى، گۋبا، كۇردەمىر، ساليان جانە لەنكەران قالالارىندا ءىرى گەنوسيت جاسادى.
ءبىر كۇننىڭ ىشىندە باكۋدە 12 مىڭ ءازىربايجاندىق ءولتىرىلدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل سان ءتىپتى 25 مىڭعا جۋىقتايدى. تەك قانا شاماحى قالاسىندا قۇربان ەتىلگەندەر سان 7 مىڭعا جەتكەن. ناۋرىز ايىندا باستالعان بۇل قاندى قاساپ قىركۇيەك ايىنا دەيىن سوزىلدى. ماسەلەگە نۋري پاشا باسقاراتىن كاۆكاز يسلام جاساعى ارالاسقانعا دەيىن جاۋىزدىق جالعاستى. بۇل قاندى قىرعىن بارىسىندا بارلىعى 50 مىڭ ءازىربايجان ءولتىرىلدى.
XVIII عاسىردىڭ باسىنان باستاپ XIX عاسىردا كاۆكازدى وتارلاۋعا كىرىسكەن پاتشالىق رەسەيدىڭ باستى ماقساتى — ءازىربايجان جەرىن قولعا ءتۇسىرۋ ەدى. ارمياندار بولسا، ورىستاردىڭ يمپەريالىق پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋدا قۇرال رەتىندە پايدالانىلدى. ولاردىڭ دا ارمانى ورىستاردىڭ كاۆكاز ايماعىن باسىپ الۋىن پايدالانىپ ءوز «ۇلكەن ارمەنياسىن» قۇرۋ ارەكەتىن ىسكە اسىرۋ بولدى.
گرۋزين تەكتى تسيتسيانوۆ كاۆكازدى باسىپ الۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا اتالعان ايماقتاعى ارميانداردان ۇلكەن قولداۋ تاپتى. وسىلايشا، ءازىربايجان جەرلەرىن وتارلاۋ باستالدى. ال 1804-1805 جىلدارى باكۋ مەن ناحچىۆاندى باسىپ العان رەسەي يمپەرياسى شەكاراسىن كاسپيي تەڭىزىنەن قارا تەڭىزگە دەيىن سوزدى.
XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىر بويى پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وداعى قاراماعىندا بولعان ءازىربايجاندار ۇنەمى ءوز جەرلەرىندە سۇرگىنگە سالىنىپ، ءوز جەرلەرىندە قۇرىلعان ارميان مەملەكەتى كەسىرىنەن جەرلەرىنەن ايىرىلۋ جانە ەتنيكالىق قىرعىنعا ۇشىراۋ پروبلەمالارىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىردى. شامامەن 2 ميلليون ءازىربايجان ءولتىرىلدى جانە تۋعان توپىراعىنان قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. XIX عاسىردىڭ باسىندا پاتشالىق رەسەي ءداۋىرى اياقتالعانىمەن ولاردى توڭكەرىپ، بيلىككە كەلگەن بولشيەۆيكتەر تاشناكسۋسيان جەتەكشىلەرىمەن اۋىز جالاستى.
ارميانداردىڭ وسمان مەملەكەتى ىشىندە الاۋىزدىق تۋدىرىپ، جاۋلاپ الۋشى ورىستارمەن ارىپتەستىك ورناتۋى ولاردىڭ وسمان مەملەكەتى شەكارالارىنان شىعارىلۋىنا تۇرتكى بولدى. ولار ۇلىبريتانيا جانە رەسەي مەملەكەتتەرى كومەگىمەن ەڭ قۇيقالى جەر باتىس ءازىربايجانعا ورنالاسۋدى (قازىرگى ارمەنيا) تاڭدادى، جانە ءازىربايجاندارعا قاتىستى ءتۇرلى ايلا-شارعى جاساۋعا كىرىستى. 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورىس جانە اعىلشىن اسكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ۇرميە، نوي، سالماس جانە ماكۋ قالالارىنان قىرعىندى باستاپ، مىڭداعان وڭتۇستىك ءازىربايجاندىقتاردى ءولتىرىپ، «ۇلكەن ارمەنيانى» قۇرعىلارى كەلدى. بۇل رەتتە، ايماقتاعى كۇرد تايپالارىمەن ارىپتەستىكتى ارتتىردى. الايدا، ارميانداردىڭ باسشىسى مارشيموندى يسمايل اعا ولتىرگەن سوڭ ولار وڭتۇستىك ءازىربايجان جەرىنەن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىراق، كەيىن گەنوسيد رەسەي قولداۋىمەن سولتۇستىك ءازىربايجاندا جالعاستى.
اعىلشىن جازۋشىسى پەتەر حوپكريك «بىتپەيتىن ويىن» اتتى كىتابىندا بىلاي جازادى: «اعىلشىندار، نەمىستەر مەن تۇرىكتەردىڭ ءۇندىستانعا باراتىن جولىن كەسكىسى كەلەتىن، ارمياندار ءازىربايجاننىڭ شىعىسى مەن باتىسىن باسىپ قالعىسى كەلەتىن، ال ورىستار بولسا، باكۋدىڭ باي مۇنايىن يەمدەنگىسى كەلەتىن. ناۋرىز وقيعالارى تۇرىكتەرگە قارسى كۇللى ارميانداردىڭ بىرىككەنىن كورسەتتى».
1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا باكۋدە جاسالعان قىرعىن ءازىربايجان حالقى تاريحىندا ەڭ ۇلكەن گەنوسيت بولىپ قالدى. بۇل قاندا قاساپ، سۇرگىن ساياساتى ءانۋار پاشانىڭ باۋىرى نۋري پاشا باستاعان كاۆكاز يسلام جاساعى اتالعان وسمان اسكەرىنىڭ 1918 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءازىربايجانعا كەلۋى ارقىلى عانا توقتاتىلدى. ءتورت ايعا سوزىلعان اسكەري ءىس-قيمىل ارقىلى جاۋىزدىق اياقتالدى. كاۆكاز يسلام جاساعى 1100 اسكەرى مەن 30 وفيسەرىنەن ايرىلدى. ءقازىر ءازىربايجاننىڭ ءار جەرىندە اتالعان باتىرلارعا ارنالعان بەلگىلەر ورناتىلعان.
Dr. ابيل يبراحيموۆ
