Kerch buǵazy – Kerch, Taman túbekteri aralyǵyndaǵy buǵaz. Qara jáne Azov teńizderin jalǵastyrady. Uzyndyǵy 41 km, eni 4-15 km. Batys jaǵasynda iri Kerch porty ornalasqan. Osy port pen Kavkaz arasynda keme jáne taýar júk paromdary qatynaıdy.
Tarıhqa júginetin bolsaq, kezinde HVIII-XIX ǵasyrlarda Osman ımperıasy men Reseı ımperıasy arasynda bolǵan strategıalyq terıtorıalarǵa baılanysty soǵystar halyqaralyq qatynastar tarıhshylary eki jaqty qatynastardy retteýge baılanysty ustanymdary «Shyǵys máselesi» degen atpen tanymal bolatyn. Sol kezeńderde, Reseı ımperıasy óziniń yjdahattyq ustanymyn bildire otyryp, Qara teńiz arqyly Jerorta teńizine shyǵý joly retindegi pýnktin sol Kerch buǵazyn jaýlap alý arqyly áskerı-strategıalyq maqsattaryn júzege asyrǵan bolatyn.
Qaqtyǵystyń ózine keletin bolsaq, osy jyldyń qarasha aıynyń sońynda Reseıdiń shekaralyq qyzmetkerleri Kerch buǵazy mańynda Ýkraınanyń áskerı kemelerine oq jaýdyrǵan. Atys kezinde ýkraınalyq 6 sarbaz jaralanyp, kemeniń qozǵaltqyshy isten shyqqan. Ýkraına teńiz áskerı qyzmeti atalǵan urysta kemelerdi Reseı áskerıleri kúshpen basyp alǵandyǵyn aıtýda.
2018 jyldyń 25-qarashasy kúni ýkraınalyq úsh áskerı keme Odessadan Marıýpolge qaraı baǵyt alǵan. Alaıda Kerch buǵazyn basyp ótýge ruqsat bermegen Reseı áskerıleri, birden oq jaýdyrǵan. Basyn daýdan ala qashqan Reseı Federasıasy atalǵan kemelerdiń ótýi úshin arnaıy ruqsat qaǵazy bolmaǵandyǵyn alǵa tartty. Biraq, birneshe ret ótinish jibergenin eskertken ýkraınalyqtar, muny qıturqy áreket bolýy ábden múmkin degen sheshimge kelip otyr.
Al Qazaqstan Ýkraına men Reseı arasyndaǵy daýdy dıplomatıalyq jolmen sheshýge keńes berdi. BUU Qaýipsizdik keńesiniń músheleri Nú-Iorkte shuǵyl jınalyp, Kerch buǵazynda bolǵan oqıǵany talqylady. Sol otyrysqa qatysqan bizdiń delegattar Qazaqstannyń da ustanymyn jetkizdi. «Qazaqstan Qaýipsizdik keńesiniń múshesi retinde ashyq dıalogqa jáne halyqaralyq shıelenistiń aldyn alý úshin pikirtalas ótkizýge daıyn ekendigin bildirgen bolatyn. Bizdiń delegasıa Ýkraınanyń da, Reseıdiń de usynysyn qoldaıdy. Sebebi eki el de Qazaqstan úshin strategıalyq mańyzdy aımaqtyq aktorlar. Tarıhymyz ortaq. Sondyqtan taraptardy oq atýdy toqtatýǵa shaqyramyz», – dedi Qazaqstannyń BUU janyndaǵy Qaýipsizdik keńesi turaqty ókiliniń orynbasary Qanat Tumysh.
Qaýipsizdik Keńesiniń músheleri tótenshe otyrysqa Ýkraınanyń ótinishimen jınaldy. Negizi, Reseı «memlekettik shekaranyń buzylýyna qatysty» keńes ótkizýdi suraǵan. Biraq qatysýshylar bul usynysty qoldamady. Reseı shekarashylary Qara teńizde Ýkraına áskerı-teńiz kúshteriniń «Berdánsk», «Nıkopol» jáne «Iany Kapý» kemelerin tutqyndaǵan bolatyn. Kreml ýkraınalyq kemeler Reseıdiń teńizdegi terıtorıasyn zańsyz kesip ótti dep otyr.
Azov teńizindegi tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty Petr Poroshenko soǵys jaǵdaıyn jarıalady. Ol 26 jeltoqsanǵa deıin jalǵasady. Al ustalǵan ýkraınalyq teńizshilerdi Reseıdiń qaýipsizdik qyzmeti tergeýde.
Vladımır Pýtın bolsa, bul jaǵdaıdy Ýkraınada kóktemde bolatyn prezıdent saılaýy aldynda Petr Poroshenkonyń ádeıi uıymdastyrǵan shýy dep baǵalap otyr.
Atap ótetin jaıt, Reseı prezıdentiniń BAQ ókilderine bergen suhbattaryna kontent-saraptama jasaıtyn bolsaq, Vladımır Pýtın oryn alǵan qaqtyǵysta Qara Teńizde bolǵan oqıǵa dep sıpattaıtyndyǵyn baıqaımyz. Iaǵnı, Reseı Federasıasy prezıdenti jaǵdaıdy jalpylama túrde sıpattap, Reseıdiń Qara Teńizde strategıalyq mańyzǵa ıe aımaqtyq bedeldi aktor ekendigin kórsetkisi kelip jáne basqa da aımaqtyq derjavalarǵa mańyzdy sabaq bolsyn degen is-áreketpen jarıalap otyrǵandyǵyn baıqaý asa qıyn emes.
Osy rette, «Qazaqstan dıplomatıasy qandaı sabaq alý kerek?» – degen zańdy suraq týyndaıdy. Táýelsizdiktiń nyshany men shekaranyń myzǵymastyǵy atalyp ótken Qazaqstan Respýblıkasynyń kópvektorly syrtqy saıasaty óziniń jemisin berip keledi. Bul Qazaqstan Respýblıkasynyń 2014-2020 jyldarǵa arnalǵan syrtqy saıasat tujyrymdamasy aıasynda iske asyrylyp keledi. Osy tujyrymdamaǵa sáıkes, halyqaralyq qatynastarda jańadan paıda bolǵan syn-qaterlerge tótep berý maqsatynda, elimizdiń shekaralyq qyzmetin odan ári bekitýge baılanysty is-sharalar ótkizýin jáne qoǵamdy nazarda ustaýdy qajet etedi.
Sáken MUQANULY, halyqaralyq qatynastar PhD doktory
Taqyryp avtory: Álimjan SABYRJANULY
