Ataqty jazýshy, aqyn, qazaq ádebıetiniń qalyptasýyna zor úlesin qosqan Beıimbet Maılınniń týǵanyna bıyl 130 jyl tolady. Onyń shyǵarmashylyq joly jarqyn oqıǵalar, tereń áleýmettik ıdeıalar jáne áli kúnge deıin oqyrmandar men zertteýshilerdi shabyttandyratyn máńgilik shyndyqqa toly.

Jastaıynan jetim qalǵanyna qaramastan, Beıimbet Maılın óz saýatyn ashyp, Troısk jáne Ýfa qalalarynda bilim aldy. Mektepte muǵalim retinde sabaq berip, shyǵarmashylyq jolyn qazaq halqynyń saýatsyzdyqpen kúresine arnady. «Qazaq» gazetinde jáne «Sadaq», «Aıqap» jýrnaldarynda maqala jazýmen aınalysyp, «Eńbekshi qazaq» gazetinde qyzmet etken. 

Beıimbet Maılın ár túrli ádebı janrlardy jetik meńgerip, ózin ámbebap jazýshy retinde kórsetti. Onnan astam óleńderdiń, kóptegen áńgimelerdiń, ocherkterdiń, feletondardyń avtory boldy. Onyń shyǵarmalary ózekti áleýmettik baǵyttylyǵymen jáne tereń psıhologıalyq taldaýymen erekshelendi.

«Beıimbet Maılın áńgimelerinde tereń shynshyldyq bar, adam beınesi, qarym-qatynastary árdaıym nanymdy bolyp shyǵady. Bul shyǵarmalardyń túr úlgisinde dóńgelek kelgen tutastyq aıqyn ańǵarylady» – dep jazǵan Muqtar Áýezov. Jazýshy áńgimelerinde óz zamanynyń shyndyǵyn málimdep, qoǵam tirshiliginiń kórinisin realısik turǵyda kórsetken dara tulǵa. Shyǵarmalary men óleńderiniń keıipkerleri arqyly halyqtyń muńyn, ómirin sýrettep qana qoımaı, óz tereń oılary men ustanymdaryn jetkize alǵan.

Maılın qazaq ádebıetiniń tarıhynda óshpes iz qaldyrdy. Onyń «Shuǵanyń belgisi» povesi, «Azamat Azamatovıch» romany, «Baıdyń qyzy», «Myrqymbaı» poemalary sıaqty shyǵarmalary oqyrmandar men jazýshylardyń jańa býyndaryn qýantyp, shabyttandyryp keledi.

Osydan 130 jyl buryn esimi qazaq ádebıeti tarıhynyń altyn betterinde máńgilik qalatyn jazýshy dúnıege keldi. Beıimbet Maılın – tek jazýshy ǵana emes, ádebıettegi shyndyq, ádildik, adamgershilik úshin kúrestiń sımvoly. Onyń eńbegin urpaqtarymyzǵa danalyq, ónege retinde ulyqtap, qazaq eli úshin jasalǵan qurbanyn baǵalaıyq.

Avtor: Aqbota Qabdolla

Antropogenez (adamzattyń tegin zertteıtin ǵylym) tujyrymy boıynsha, Oral-Altaı tilderi 13-12 myń jyl buryn bólingen. Túrkilik mádenıettiń bastaý basy osy kezeńnen tastalady. Al túrkilik mádenıettiń qalyptasý kezeńi b.z.b. İİİ-İ myń jyldar aralyǵy. B.z.b. İ myń jyldyq pen b.z. İ myń jyldaǵy túrki mádenıetiniń nyǵaıý kezeńi. Kóshpelilerdiń nemese arǵy Sıno-kavkazdyqtardyń kezeńinde alǵash syzý óneri paıda bolǵanyn Mońǵol Altaıdaǵy Hoıt-Senher úńgir sýretinen kóre alamyz. Alǵashqy tańbalar da osy dáýirge tán.

Túrkolog Qarjaýbaı Sartqojaulynyń sońǵy 30 jyl júrgizgen zertteýiniń nátıjesinde kóshpeliler (túrkiler men mońǵoldar) tórt damý kezeńniń bastan keshirgenin anyqtap bergen.

1. Frazogramma – adamzattyń alǵashqy jazýy. Ol beıne sýretten jáne tańbalardan turady. Bul kezeńniń muralary Mońǵolıadaǵy Hoıt-Senher úńgir sýretteri men tańbalary (budan 20-15 myń jyl burynǵy qundylyq), Chandman Har-úzúr, Ishgen-tolǵoı, Kishi-Oıǵyr.
2. Logogrammalyq jazýdyń tili – tańba. Tańba keskinderi jeke-jeke sózdiń mánin beredi. Tujyryp aıtsaq, sóıleý áreketindegi sózdiń jeke-dara semantıkalyq birligi. Bul keskinniń túrkilik derekteri «belgu» (eltańba-gerb, geroldına), «tamγa-möhör-mör» (mór-pechat), «tuγraγ» (tańba, kleımo, metka).
3. Sıllabogrammalyq (býyndyq) jazý. Túrkilerdiń býyndyq jazýynyń ereksheligi: Sózdiń maǵynalyq bólshegin bildiretin eki daýyssyzdardyń qosyndysyn tańbalaıtyn keskinder.

Býyndyq jazýdan keıin ejelgi túrik bitig fonogramlyq sıpatqa kóship, óziniń damý úrdisin alǵa jyljytty. Bul kezeńdegi túrik bitigtiń ereksheligi eshqandaı erejesiz, aǵymdyq túrde árip keskinderin (grafıka) jýan jáne jińishke aıtylymyna qaramaı tizip jazyp kete bergen. Bul úrdis b.z. İİ – b.z. Vİ ǵasyrdyń ortasyna deıin jalǵasty. Ol dáýirdiń tarıhı naqty muralary Súnný jazýlary.

Túrkilik dúnıetanym negizinde túrkilik álipbı júıesin (sıstema) jasaǵan. Eýrazıa qurlyǵyn mekendeýshi túrki etnosy Kók Túrki qaǵanaty ornaǵanǵa deıin óziniń ulttyq Bógú (Táńirilik) dinin qoldanyp kelgen. Basqa dindermen rýhanı bolmysy lastanbaǵan. Osy Bógú (Táńirilik) dinniń dúnıetanymynyń negizinde jasalǵan álipbı júıesi búkil-bútin etnosty bir týdyń astyna jınap, bir ıdeologıaǵa baǵyndyrýǵa ilkimdi qural bolǵan.

Túrikterdiń shyǵysy Sarózennen, batysy Dýnaıǵa deıin 10000 km, ońtústigi Táńirtaýdan soltústigi Sibirge deıin 5000 km aralyqta ár túrli dıalektide sóılegen. Osy alyp Eýrazıa qurlyǵyn meken etken ár túrli dıalektide sóıleıtin túrki halyqtarynyń tildik negizgi sıpatyn, ereksheligin, tildik spesıfıkasyn baıyrǵy túrki álipbıine sińirip bere alǵan.

Baıyrǵy túrik bitig alfavıti túrikterdiń, túrki tektilerdiń bir ǵana jazýy bolǵandyqtan, osy qudretti qarý arqyly búkil túrkilerdiń rýhanı birligin, dúnıetanymdyq birligin qalyptastyrýdy murat tutyp, árbir keskinderinen bastap bir júıege keltirgen.

Jantegin QARJAÝBAIULY, túrkolog

L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń (EUÝ) arheolog-ǵalymdary Eýrazıa dalasynda kezdespeıtin qola dáýiriniń iri kólemdegi dala pıramıdasyn tapty. Bul týraly Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi habarlaıdy.

Qazba jumystary Abaı oblysynda júrgizilýde. 2014 jyldan bastap EUÝ tarıh fakúlteti arheologıa jáne etnologıa kafedrasynyń ǵalymdary Abaı oblysy, Abaı aýdany Toqtamys eldi mekeniniń janyndaǵy Qyryqúńgir keshendi eskertkishinde arheologıalyq qazba jumystaryn júrgizip keledi. Oǵan ýnıversıtet stýdentteri men magıstranttary atsalysady. Júrgizilgen zertteý jumystarynyń nátıjesinde Eýrazıa dalasynda kezdespeıtin bizdiń dáýirimizge deıingi ekinshi myńjyldyqtyń basy, ıaǵnı osydan tórt myń jyl burynǵy qola dáýiriniń iri kólemdegi dala pıramıdasy tabyldy, - delingen mınıstrlik aqparatynda.

Tarıhshy ǵalym, EUÝ arheologıa jáne etnologıa kafedrasynyń meńgerýshisi Ulan Úmitqalıevtiń aıtýynsha, tabylǵan pıramıdanyń qabyrǵalarynda janýarlar beınelengen.

Dala pıramıdasy óte dáldikpen salynǵan, alty qyrly. Árbir qyrynyń arasy on úsh metr jáne segiz qatar taspen qalanǵan. Ortasynda birneshe sheńberi bar. Bul – óte kúrdeli keshendi qurylys. Sol keshendegi qurylystyń syrtyndaǵy qabyrǵalarynda ártúrli janýarlardyń, ásirese jylqynyń sýretteri basym beınelengen. Sonymen birge túıeniń de beıneleri bar. Qazbadan tabylǵan málimetter, qysh ydystar, áıel adamnyń altyn syrǵasy jáne taǵy basqa áshekeı buıymdar osy qola dáýiriniń úlken kóne dáýirde mádenıeti, oshaǵy bolǵandyǵyn kórsetedi. Bul, ıaǵnı, sol kezeńniń ózinde jylqy kúltiniń óte joǵary bolǵandyǵyn sol tas qurylystyń aınalasynda jylqy súıekteriniń tabylýy dáleldep otyr, - deıdi Ulan Úmitqalıev.

Málim etilgendeı, qazirgi ýaqytta zertteýler sheteldik ǵalymdarmen birlesip júrgizilip jatyr.