Бір аптаның ішінде екі бірдей мемлекеттік сапарға барудың протокол тарихында сирек кездесетін құбылыс. Қазақстан басшысы мұның бәрін бекер істеп жүрген жок. Өткен айдың соңында Қасым-Жомарт Токаев Президент ретінде Моңғолияға тұңғыш рет мемлекеттік сапармен барды.16 жыл бойы Моңғолия Қазақстан Президентін қарсы алмаған болатын. Қазакстан алдағы уақытта Монғолияда вакцина өндірісін ашпақ. Бұл қазақтың ветеринарлық вирусология саласындағы үлкен жеңісі. Сонымен бірге Моңғолияның қазба байлықтарына есік ашылды. Біздің көздеп отырғанымыз боксит еді. Енді отандық инвесторларға Моңғолияда жұмыс істеу жеңілдемек- деп жазды журналист.
Сәби сүю арманға айналғандай...
Ата-бабаларымыз: «Адамның бір қызығы бала деген...», «Балалы үй - базар» деп дүниеге ұрпақ әкелуді, үрім-бұтағын жалғастыруды ең үлкен бақытына балаған. Кезінде ұрпақсыздықтың кесірін көп тартпаған ұлтымыз бүгінде бұл індеттің шырмауына шындап шырмалғандай. Бұны жаһандану дәуірінің басты індеттерінің бірі десек те қателеспейміз. Алайда мамандар бедеуліктің белең алуы бізде ғана емес, күллі дүние жүзіндегі тенденция деген тұжырым жасауда. Қалай десек те, бедеулік пен белсіздік демографиялық ахуалымызды ақсатқан үлкен кеселге айналды. Бүгінде әйелдердің 45 пайызы бедеулікке ұшыраса, ер азаматтар арасындағы белсіздік 40 пайызға жақындаған. Бұл әрине алаңдатарлық, әрі көңілге қорқыныш ұялататын жәйт. Гинеколог мамандардың пікірінше, егер әйел мен еркек үйленіп, бір жыл бойы тұрақты қарым-қатынаста болып жүктілік пайда болмаса, бұл бедеуліктің нышаны болуы мүмкін дейді. Мұндай жағдайда дереу мамандардың қабылдауына жазылуды ескертеді.
Әлемде өршіп тұрған кесел
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДСҰ) осыдан 5 жыл бұрын әлемде қанша жұп бедеулікке шалдыққаны туралы мәлімет жариялаған. Осы дерекке жүгінсек, 50 миллионға жуық адам осы кеселге ұшырапты. Ал содан бері бұл санның сөз жоқ, өсе түскені анық. Бірақ аталған ұйым бүгінде бедеуліктің санымен емес, оның себеп-салдарымен күресіп әлек. Әлемнің белгілі сарапшы-ғалымдары да бедеулік мәселесінің дәл қазіргі заманда неліктен өршіп кеткені туралы әртүрлі болжамдарды алға тартуда. Ғаламтордағы мәліметтерге зер салсақ, бедеулік пен белсіздіктің белең алуына тамақтану үрдісінің өзгеруі мен экологиялық факторлар өз зардабын тигізуде. Қазір күнделікті тұтынып жүрген тағамдарымыздың табиғи құрамы мен сапасы көңіл көншітерліктей емес. Оған мән беріп жатқан ешкім жоқ. Күнделікті ас мәзіріміздегі ас-суымызда небір бояғыштар, дәм күшейткіштер, химиялық қоспалар көбейді. Сонымен қатар тұрмыстық қолданысымыздағы, яғни адамзаттың бөлінбес бөлшегіне айналған микротолқынды пеш, компьютер, ұялы телефон секілді тұрмыстық заттар да бедеулікті асқындыруда деп дабыл қағуда мамандар. Сол себепті ғалымдар ұялы телефонды қалтаға жақын ұстамауға, қуат көзі 5 пайыздан төмендегенде оны қолданбауға кеңес береді. Ал микротолқынды пештерді жиі қолданбаған абзал дейді.
Нәзік жандылардың отбасылық құндылықтан гөрі материалдық құндылықты, мансапты жоғары қойып, ер азаматтармен иық теңестіре еңбек етулері де жеке өмірлеріне әсер етпей жатқан жоқ. Сондықтан бала көтеру жасындағы әйелдер мансапты емес, ана болып, сәби сүюді бірінші кезекке шығарғандары жөн. Осы мәселе төңірегіне жан-жақты зерттеу жасаған Кембридж университетінің оқытушылары мен профессорлары: «Соңғы кездердегі әйелдердің арасында бедеуліктің жиілеуі олардың аналық емес, материалдық, мансаптық құндылықтарды жоғары қоюынан болып отыр. Себебі әйелдердің қан айналымы жатырға емес, миға кетіп жатыр» дейді.
Сонымен қатар, қимыл-қозғалыстың аздығы да бедеуліктің көбеюіне себеп болып отыр.
Статистика не дейді?
Қазақстанда әрбір алтыншы жұп сәби сүюге қабілетсіз. Бірақ бұл да нақты мәлімет емес. Өйткені, тізімге тек дәрігерге қаралып, медициналық кеңеске жүгінгендер ғана енген. Денсаулық сақтау саласы мамандарының 2021 жылғы келтірген деректеріне жүгінсек, әйелдердің 20 мыңға жуығы, ал 2 мыңдай ер азаматтардың осы кеселге шалдыққаны анықталған. Бұл ретте дәрігердердің өздері бөріктілердің арасындағы белсіздіктің жыл өткен сайын өршіп бара жатқандығын жасырмайды. Аталған деректер «Қазақстандық отбасы - 2022» ұлттық баяндамасынан алып келтіріліп отыр. Одан бергі бір жарым жылдың ішінде бұл сан артпаса, кемімегені анық.
Мамандардың айтуынша, қазақстандық ер азаматтар стереотиппен өмір сүреді. Еш жерлері ауырмайтындықтан, әрі жұбайлық міндеттерін ойдағыдай атқаратындықтан олар үшін белсіздік - соншалықты қауіпті дерт емес. Сондықтан да олар өз тарапынан ешқандай кемшілік бар деп ойламайды. Ал жылдары мен күндері босқа өтіп, ана болу бақытына зар болып жүрген әйелдердің арасында ерлерін үгіттеп, андрологтың қабылдауына апара алмай жүретіндері қаншама.
«Менің қабылдауыма неше түрлі адамдар келеді, солардың арасында екі-үш рет үйленіп, бірақ әке болу бақытын иелене алмаған бір еркек болды. Ол бәріне бұрынғы әйелдерін кінәлаумен болатын. Сайып келгенде бәріне өзі кінәлі екен, тексеріс нәтижесінде өзі белсіздік дертіне шалдыққан болып шықты. Егер ер азаматтар уақытылы дәрігерге көрініп, талдау жасатып, тексерістен өтіп тұрса, жағдай жақсы жағына қарай өзгерер еді» - дейді уролог, андролог Анастасия Оспанова.
Сондықтан, бұл мәселеде тек әйелдерге ғана кінә артудың қажеті жоқ. Осыған орай қазірде гинеколог-репродуктор мамандар пациенттерді жеке-жеке емес, жұптарымен қабылдауға тырысады. Олардың тұжырымынша, бедеу әйел, белсіз еркек деген ұғым жоқ, қойылар диагноз біреу-ақ - бедеулік неке.
ДСҰ-ның келтірген мәліметтеріне жүгінсек, әлем бойынша белсіздік өзектілігі жағынан жүрек-қан тамырлары сырқаты мен онкологиядан кейін үшінші орында тұр.
«Аңсаған сәби» бағдарламасы
Мүмкіндік қашан да бар, жүзден, тіпті мыңнан бірі болса да, кез келген жұп, бірінші, екінші немесе үшінші әрекеттен соң шаңырақта сәбидің күлкісін есту бақытына ие болады. Бұл ретте ЭКО-ны (экстракорпоралды ұрықтандыруды) сөз етіп отырмыз. Елімізде бүгінде «Аңсаған сәби» бағдарламасы жұмыс істеуде, осының нәтижесінде кейінгі оншақты жылдың бедерінде 5,5 мың сәби дүниеге келді. ЭКО процедурасы алғаш рет елімізде осыдан 27 жыл бұрын жасалған болатын. Осы жылдар аралығында экстракорпоралды ұрықтандырудың нәтижесінде 30 мыңға жуық сәби дүние есігін ашты. Бір жылдың өзінде 2500 отбасы балалы болу бақытын иеленді. Сондай-ақ 1998 жылдан ресми түрде рұқсат етілген суррогат аналықтың арқасында да сәби сүйіп, бақытқа бөленіп отырғандар да бар. Бірақ бұл тәсіл әлі кең таралмаған, бір айта кетерлігі, жалдамалы аналарды таңдаумен клиникалар емес, арнайы заңгерлік агенттіктер айналысады.
Бедеуліктің алдын алу
Жаһандық проблемаға айналып отырған бедеулікті факторын медико-социалдық мәселе деп қарастырады. Дерттің негізгі себебі - гинекологиялық сырқаттардың кең таралуы, қабыну процестері, суық тию, жыныстық жолмен берілетін инфекциялардың кең таралуы. Сонымен қоса, кең таралған эндометриоз деген дерт бар. Бұл да бедеулікке алып келетін фактор. Ал, ер адамдардың шәуетінің төмендеуіне экологиялық фактор, өмір сүру салтының дұрыс болмауы, физикалық қозғалыстың аз болуы, тіпті, тамақтану жүйесі де кері әсер етеді дейді мамандар. Тіпті қазірде белсіздік пен бедеуліктің түпкі мағынасын түсінбей жүргендер де көп екен. Жалпы, статистика бойынша, бедеуліктің 40 пайызы - ерлер жағынан, 40 пайызы - әйелдер жағынан, тағы 20-30 пайыздайы - екіжақты фактордан болуы мүмкін.
Сөзіміздің соңында, белсіздікке апаратын бес себепті айта кеткенді жөн санадық. Олар - сыра, ұялы телефон немесе виброқұрылғылар, ноутбук, инфекция және стресс. Мамандар осылардың ішіндегі сақтанатындарынан сақтанып, күлделікті қолданыстағы заттарды шектеп қолдануға кеңес береді.
