Ауылдың жыры мен зарын Үкіметке жеткізіп жүрген санаулы мәжіліс депуттарының бірі, Аграрлық мәселелер комитетінің мүшесі Жигули Дайрабаев су тасқыны кезіндегі дихандардың проблемасы, тозығы жеткен елді мекендер жайы, бос жатқан жерлер, Парламенттегі ауыл үніне қатысты Ulys тілшісінің бірқатар сұрағына жауап берді.

Жигули Молдақалықұлы, уақытыңызды бөліп бізге сұхат бергеніңізге редакция атынан зор алғыс білдіремін! Алғашқы сұрағым қазір және болашақта аса маңызды болатын су мәселесіне қатысты. Бәріміз білетіндей сіз осы жылдың басында Үкімет жанынан құрылған Су кеңесінің құрамына кірдіңіз? Осы кеңес жұмысы туралы толық айтып берсеңіз?

Президентіміз су айналасында қордаланған түйіндерді шешу мақсатында Үкіметке тапсырма беріп, жеке министрлік құрған болатын. Бұл тек атқарушы органның бір тармағы ғана. Мұны қанағат тұтып отыра беретін болсақ нәтиже болмайтыны анық. Мысалы, трансшекаралық өзендердің мәселесінде Сыртқы істер министрлігінің ықпалы қажет болса, су жүйелерін цифрландыру бағытында бөлек құрылымдағы ведомствоның көмегіне мұқтаж. Ал судың негізгі тұтынушысы болып есептелетін өндіріс пен ауыл шаруашылығы басқа меморгандардың құзыретінде. Бұдан бөлек жаңа технологияларды жетік білетін сарапшылар қауымдастығы мен ғалымдар бар емес пе? Мінекей, солардың барлығының пікірі мен ұсыныстарын біріктіретін, бір жерде талқылайтын арнайы алқалық орта керек болды. Осы тұрғыдан құрылған Су кеңесінің қазіргі қолға алған жұмыстары жүйелі өзгерістің бір бөлігі ғана деп білемін.

ЖАҢА СУ ҚОЙМАЛАРЫН САЛУ ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ ӨЗЕН СУЫНА ТӘУЕКЕЛДІ АЗАЙТАДЫ

Қазақстан трансшекаралық өзен суына кіріптар. Бұл мәселелер болашақта қалай шешімін табуы мүмкін? Сосын ауыл шаруашылығы жерлерін суарудағы түйіндер туралы не айтасыз?

Соңғы уақытта қуаңшылық проблемасы тек ғана Қазақстанда емес, әлемнің барлық елінде байқалуда. Оның үстіне жер шарындағы халық санының күрт өсуі, азық-түлік дағдарысына әкеліп соқтыратыны тағы бар. Осыны ескерген  мемлекеттер қол қусырып отырмасы анық. Қазақстанға кіретін өзендердің бастауына иелік етіп отырған Қытай да, Орталық Азиядағы көршілеріміз де бұл тәуекелдің алдын алатыны белгілі. Демек олардың әрқайсысы су қорын жинақтайды. Президентіміздің 20-ға жуық су қоймасын жақын уақытта салу керек деген тапсырмасы есіңізде шығар? Бұл су бойынша басқа елдерге деген тәуелділікті азайтудың негізгі амалы. Сондықтан да Үкімет Мемлекет басшысының тапсырмасын тез арада қолға алып, осы бағыттағы жұмыстарды үдетуі тиіс. Және де сыртқы саясатта трансшекаралық өзендер бойынша позициямызды нақты айқындап алып, келісөздерді интенсивті түрде жүргізу қажет.

Ауылдағы шаруашылықты ұлғайту үшін жер керек. Негізгі игерілмей жатқан ауылдық жерлер көп пе?

Әрине, игерілмей жатқан жерлер өте көп! Сол жердің барлығын баяғыдан бері өндіріс айналымына жіберіп, қолға алғанда Қазақстан аграрлы держава елдерінің қатарына енетін еді. Әттең,  бұл бағытта Үкімет ауыз толтырарлық нәтижеге қол жеткізе алмай жүр. Оның үстіне урбанизация проблемасы кадр тапшылығына алып келуде. Егіс алқаптарын игеру және мал шаруашылығын қолға алу үшін жұмысшы керек емес пе? Ал халық жаппай қалаларға көшіп жатқанда мұның арты жақсылыққа апара қоймасы анық. Менің пікірімше,  бұл мәселені шешудің екі шешімі бар. Біріншісі – қолда бар өндірісті интенсивті жүйеге ауыстырып, жаңа технологиялардың арқасында өнімділікті ұлғайту. Екіншісі – өндіріспен айналысамын деген азаматтарға мейлінше жағдай жасау, оларды ынталандыру. Тек сонда ғана бос жатқан жер, халық игілігіне айналатын болады.

ПРЕЗИДЕНТ САЙЛАУЫНА ТҮСІП, ЖЕҢІЛІП ҚАЛҒАНЫМА ӨКІНБЕЙМІН

Сіз 2022 жылы Президент сайлауында негізгі кандидаттардың бірі болып бақ сынадыңыз. Шындығын айту керек, сол кезде сізді көбі «екінші Қосанов» деген пікір айтты?

Мен Президент сайлауына кандидат болып тіркеліп, алғашқы кездесуімді өзімнің туған ауылымнан бастадым. Сол кездесуде менің жақын туыс ағам көп адамның көзінше «Жигули, сен шыныңды айт, сен спектакль қойып, Қосанов сияқты болып жүрген жоқсың ба? Ертең ел-жұртқа күлкі, мазақ болмайық» деп төтесінен айтты. «Аға, мен сатқын немесе біреудің рөлін ойнап жүрген жоқпын. Шамаңыз келсе, мені қолдап дауыс беріңіз!» дедім мен.  Міне, кезінде осындай әңгімелер айтылған. Әрине, мен ешкімнің аузына қақпақ бола алмаймын ғой... «Ит үреді, керуен көшеді». Мен шынымен президент сайлауында жеңіске жеткім келді және бұл ісім үшін еш өкінбеймін. Сосын мен президенттікке кандидат болып, сайлауда жеңіске жетпей қалғаныма өкініп, сары уайымға да түскен жоқпын. Мен саясаткермін... Саясаткерде жеңіс те, жеңіліс те болады. Керсінше мен осы додадан кейін күш алдым. Өз партияластарымды жігерлендіріп, қайта Парламент сайлауына түстім. Өмірдің өзі күрес...

Сіз Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Аграрлық мәселелер комитетінің мүшесіз. Қазір Парламент қабырғасында жүріп аграрлардың жағдайын жақсарту бағытында қандай жұмыстар мен жобаларға бастамашыл болып жүрсіз?

Парламент Мәжілісінде «Ауыл» партиясы фракциясының 8 депутаты бар. Мен солардың бірімін. Әрқайсымыздың алға қойған мақсатымыз бар. Ол– партияның сайлауалды бағдарламасын іске асыру. «Ауылдықтарды» қолдап, дауыс берген саулаушыларды ұмытпайымыз керек. Біздің тірегіміз – сайлаушылар. Сондықтан сайлауалды бағадарламамыздың әр тармағын орындауға міндеттіміз. Маған жүктелген іс –аграрлы мәселелерге қатысты заңнамалық проблемаларды шешу. Негізгі жобамыз Аграрлы банк құру және азық-түлік қауіпсіздігі туралы заң жобасын дайындап, оның қабылдауына күш салу. Сондай-ақ фермерлердің назын тыңдап, оларды Үкіметке жеткізумен айналысамын. Фракциямыздың депутаттары төменгі палатадағы әр комитетте мүше болып отыр. Бірі салық мәселелерімен шұғылданса, енді бірі ауылды елді мекендердің проблемасын шешумен айналысып жүр.

Биылғы көктемгі егін егу науқаны шаруалар үшін қиыншылықтар әкелуде. Бұл бағытта не айтар едіңіз?

Әр көктемгі егіс науқаны – біздер үшін стресс. Жанар-жағармайдың көлемі жете ме? Оларды жеткізу жүйесі қалай болмақ? Бекітілген норматив агротехнологиялық талаптарды орындауға жеткілікті ме? Тұқымның сапасы не болады? Тыңғайтқыштар қымбаттады ма? Тағы басқа осындай сұрақтар әрине маза бермейді. Көктемгі егіс науқыны кезінде тағы бір мәселе - несие мен субсидияның дұрыс бөлінбеуі. Оның үстіне биылғы су тасқыны шаруалардың, ауыл тұрғындарының жағдайларын одан әрі қиындатып отыр. Егетін тұқымы мен малдары су астында қалып зор шығынға ұшырауда. Оның үстіне егін салатын уақытты ешқашанда кешеуілдетуге болмайды. Егер уақыттан сәл кеш қалсаңыз тиісті өнім ала алмай қаласыз. Сондықтан да дәл қазір фермерлерге жан-жақты қолдау қажет. Айта берсек, проблема көп. Жақында ғана Аграрлық мәселелер комитеті осы айтылған өзекті мәселелерді талқыға салып, Ауыл шаруашылығы министрлігіне тиісті талаптарды жолдадық.

ҚАЗАҚСТАНДЫ АГРАРЛЫ ДЕРЖАВАҒА АЙНАЛДЫРАТЫН ЗАҢ ШЫҒАРУ КЕРЕК

Парламенттегі «Ауыл» партиясының жұмысы мен партия атынан дайындалып жатқан заң жобалар туралы айтып берсеңіз?

Ең басты екі жобамыз бар деп айтқан едім жоғарыда. Бірі фермерлердің арзан қаражатқа деген қажеттілігін шешуге бағытталған Агробанк құру болса, екіншісі Қазақстанды аграрлы державаға айналдыруды көздейтін азық-түлік қауіпсіздігі туралы заң шығару. Екі жобамызды қатар алып келеміз. Заңдардың мәтіні мен концепциясы дайын. Дәл осы шақта соларды қауымдастықтармен талқылап жатырмыз. Әзірше беталысымыз жаман емес сияқты.

Соңғы болған Парламент сайлауында «Ауыл» партиясы ықпалды, айтары бар саяси күшке айналғанын көрдік. Сайлаушыларыңыздың мұң-мүддесін, талап-тілегін Үкіметке жеткізуде қандай жұмыстар атқарылуда?

Сайлаушыларымыздың көп бөлігі – өңірлерде тұрады. Олармен тығыз байланыс партиямыздың филиалдары арқылы жүргізіліп жатыр. Мұны қолға алу аса маңызды деп білеміз. «Ауыл» парламенттік партияға айналғалы бері электоратымыздың айтарлықтай сенімі күшейді. Өзімізді мақтағандай болмайын, бірақ ауылдың үні биік мінберден естіле бастады. Сонымен қатар Үкіметке көптеген мәселелер бойынша депутаттық сауалдар жолданып, тұщымды ұсыныстар енгізілді. Ең негізгі жұмысымыз – заң жобаларын қабылдау барысында ауыл мен агроөнеркәсіп кешенінің мүддесін қорғау. Осы бағытта бірқатар заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Бізді іздеп келген азаматтарға да есігімізді айқара ашып, қабылдаудамыз. Алдағы шілде мен тамыз айларында өңірлерге іс-сапарға барғанда осы жайлы толық ақпарат береміз деп отырмыз.

«Ауыл» партиясының жұмысы сайлаудан кейін қалай өзгерді?

Өз-өзімізге баға бергеннен аулақпын. Мұндайда сайлаушылар сөйлегені дұрыс. Айтатыным - өзгеріс бар. Бірқатар жоба нақты іске аса бастады. Олармен жақын танысу үшін орталық аппаратымызға арнайы қонаққа шақырамыз. Келіңіздер.

 «КЕПІІЛДІККЕ МҮЛІК ӘКЕЛІП, НЕСИЕ АЛ ДА ЖҰМЫС ІСТЕ» ДЕГЕН ҚАҒИДА ЖАРАМАЙДЫ

Ауылдың жайын сізден жақсы білетін адам жоқ. Қазір тозған ауылдар көп? Қайтсек ауыл-аймақты дамыта аламыз? Сіздің жеке пікіріңіз?

Ауыл мен ауыл шаруашылығы егіз ұғым. Мен бұл қағиданы үнемі айтып келемін. Агроөнеркәсіп дамымай жүйелі жұмыс болмайды. Адамзатты алға жетелейтін тек еңбек қана. Қолға кетпен-күрек аламын дейтін азаматтарға тиісті жағдай жасалуы тиіс. «Кепілдікке мүлік әкеліп, несие ал да жұмыс істе» деп отыра беру жарамайды. Үкімет бұл принциптен кетуі тиіс. Сондай-ақ инвестициялық жобаларды мейлінше ауылға қарай бұру керек. Сонда ғана ауыл дамиды.

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, «Ауыл» партиясының мүшесі Қарақат Әбден «Ulys kz» тілшісіне эксклюзивті сұхбат берді.

 Президенттік сайлауға қатыстыңыз. Шындығын айту керек осы кезден бастап халық арасында кең таныла бастадыңыз. Жалпы Президенттік сайлауда кандидат болып, үлкен додаға қатысу сізге не берді?

Мен Президенттік сайлауға қатысқан кезде өзім үшін 3 нәрсені дәлелдегім келді. Бірінші, мен өзімнің қоғамдық жұмыстарымдағы идеяларымды жоғары мінберден айтқым келді. Мысалы, мен үнемі көтеріп жүрген ұлттық тәрбие құндылықтарының маңыздылығы және бірқатар әлеуметтік мәселелердің ауқымдылығын көрсетуге тырыстым. Екіншіден, біздің қоғамда барлық адам үшін жол ашық екенін дәлелдегім келді. Әйелсің бе, ерсің бе, қандай отбасыдан шықтың, қандай тап өкілісің бәріне тең құқық пен жағдай жасалған. Бізде әділдік жоқ, әйелдер сайлауға қатыса алмайды деген сыңаржақ пікірлер бар. Осы пікірді жоққа шығарсам дедім. Үшіншіден, мен өзімнің жеке жолымды салғым келді. Мен өте қарапайым отбасынан шыққанмын. Әке-шешем қарапайым зейнеткерлер. Мен осы деңгейге өзімнің білімім мен еңбегімнің арқасында жеттім. Егер менде қандай да бір сәтсіздіктер болса, оған тек өзім ғана кінәлімін. Сондықтан адам қаласа өмірде бәрі болады. Мен Президенттік сайлауға қатысу арқылы қазақ әйелдері де ешкімнен кем еместігін дәлелдедім, көрсеттім. Мен емес менен кейінгі әйелдерге жаңа жол аштым деп білем. Президент сайлауына түсу және онда жеңіске жету әрине қиын. Бірақ мен осы жолды таңдадым, бұл менің жолым.  Келесі сайлауда барынша мықты, барынша өзіне сенімді әйелдер сайлауға қатысатындығына сенімдімін. Мен оларға жаңа жол аша білдім деп есептеймін.

 Парламенттегі мінбердегі бір сөзіңізде басшылық қызметтегі әйелдер санын 50 пайызға жеткізу керек деген болатынсыз. Егер әйелдердің көпшілігі басшы болып, қоғамдық жұмысты арқасына іліп алып жүргенде, отбасындағы бала-шағасының тәбиесін ақсатып алмайды ма?

Президентіміз биліктегі әйелдердің үлесін 30 пайызға жеткізу керек деген тапсырмасы бар.  Әзірге биліктегі әйелдер үлесі аталған межеге жетпей отыр. Әрине оны ешқандай нәрсемен реттей алмаймыз. Жалпы біздің бағытымыз әйелдердің саяси белсенділігін арттыру болып қала береді. Меніңше, әйелдер саясатта көп болған сайын біздің әлеуметтік жағдайымыз дұрысталады. Себебі әйел қоғамға не керек екенін біледі. Ол өзін ғана ойламайды, үйдегі баласын, отбасын, барлық жағдайды жан-жақты қарастыра алады. Сондықтан да билік жүйесінде әйелдердің көбірек болғаны дұрыс. Тұрғындардың 51 пайызы әйелдер. Пропорция барлық жерде болу керек. Бірақ біздегі биліктегі әйелдердің үлес салмағы өте төмен. Мәселен, Астанада әкімнің 5 орынбасары бар. Оның бірде-біреуі әйел емес. Астана 7 аудан бар. Сол әкімдердің ішінде бірде-бір әйел жоқ. Тек бірең-сараң әкімнің әйел орынбасарлары бар.

Ал саясатта, қоғамдық жұмыстарда жүрген әйелдер отбасындағы негізгі жұмысын ақсатып алмайды ма деген сұраққа менің өзімнің айтарым бар. Қазақ әуелден «әйелдің қырық жаны бар» деп тегін айтпаған. Әйел бәріне үлгереді... Әйел әрқашан білімді, сауатты болуы тиіс. Жетістікке жеткен ананың баласы да жетістікке жетеді. Жақсылыққа, жаңашылдыққа, білімге талпынған әйелі бар қоғам алға жылжиды. Негізгі бағыт сондай болу керек. Әрине, таңдау болады... Бірақ білімсіз әйелден білімсіз бала туады, одан білімсіз қоғам пайда болады.

Әйелдердің мәселесіне қатысты бұдан басқа да депутаттық сауалдар жолдап жүрсіз. Соны тарқатып айтсаңыз?

Депуаттық мандатымды алғаннан бері осы бағытта 9 депуттық сауал жолдадым. Сауалдарымның ішінде әйелдердің басшылық қызметі ғана емес ауылдағы тұрғындар мәселесін де көтеріп жүрмін. Еліміздегі бүкіл әйелді алатын болсақ, сол әйелдердің 42 пайызы ауылды жерлерде тұрады. Осы ауылда тұратын әйелдер жұмыс істеп, бизнеске араласқылары келеді. Оларға жеке бағдарлама керек. Соңғы депуаттық сауалым осы бағытта болды. Ауыл әйелдерінің кәсіпкерлігі үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс және оған ерекше көңіл бөлінуі қажет. Ауыл әйелдеріне арналған жеке шағын гранттар болды, алайда ол мардымсыз. Сонымен қатар олардың бизнесті дамытуға банктен несие алуға мүмкіндіктері аз. Оның үстіне ауылдағы әйелдердің банктерге кепілге қоятын мүліктері жоқ. Бір сөзбен айтқанда біз ауылдағы әйелдер кәсібін дөңгелетуге толық мүмкіндік бермей отырмыз.

 «Ауыл» партиясының Парламенттегі фракция жұмысы туралы не айтуға болады? Партия Аграбанк құру және Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытында үлкен бағдарлама әзірлеп жатыр. Сіз айтып отырған әйелдер кәсіпкерлігі бастамасы осы аталған жобаларда бар ма?

Қазір Аграбанк жобасы жақсы көтеріліп жүр. Бұл «Ауыл» партиясының сайлауалды бағдарламасында бар жоба. Егер біз аталған банкті құрсақ азық-түлік қауіпсіздігін және мен айтып отырған ауылдағы әйелдер кәсіпкерлігінің көш ілгері болуына мүмкіндік ашамыз. Себебі аталған шаруалардың бәрі қаржымен реттеледі. Қашан ауыл тұрғындары, ауыл әйелдері жеңілдікпен несие алады, сол кезде бастап олардың жұмыстары жүретін болады. Біз Агробанк құрудың кірісі мен шығысын есептедік. Банк құрылса одан тек біз ұтамыз. Тек ауылды қаржыландыратын банк құру жобасын көпшілік қолдайды.  Қазір жан-жақты талқылаулар жүріп жатыр. Үлкен жоба болғандықтан оған уақыт, жанжақты пысықтаулар қажет. Осы бағытта да жұмыстар жүргізілуде. Азық-түлікпен қамтамасыз ету де негізгі бағыт болу керек. Қазір ел бюджетін жер қойнауынан алған мұнай мен газ толтырып тұр. Ертең-ақ мұнай қоры таусылса не боламыз?! Егер біз осыған сеніп отыра берсек, оның арты жақсылыққа апармайды.  Азық-түлік бағдарламасы - ол біздің экономикамызды құтқарушы. Ауылда шіріп жатқан тері мен жүн, таза экологиялық сүт, ет өнімдеріміз, бидайымызды бағалап, оларды өңдеу өнеркәсібін дамытсақ ғана біз азық-түлік қауіпсіздігін жасай аламыз және ол экономиканың негізгі драйвері болады.

«ҚАРЖЫ МӘСЕЛЕСІ МӘЗ ЕМЕС»

Сіз Мәжілістің Қаржы және бюджет комитетінің мүшесісіз. Комитетте қазір қандай маңызды заң жобалары қаралуда?

Мемлекеттің ішкі және сыртқы қарызы критикалық жағдайда тұр... Мысалы, сіз банктен қарызды алған кезде, сізде бір белгілі бағдарлама болады. Алған қарызды мында жұмсаймын, одан сондай пайда түседі дегендей. Оның бір бөлігін алған қарызымды қайтаруға жұмсаймын деген сияқты. Ал бізде қазір осы схема бұзылған. Себебі бізде өндіріс жоқ, өнім шығармаймыз. Біздің экономика мемлекеттік қарызды қайтарып үлгермей жатыр. Сондықтан бұған біз шындап кірісуіміз керек. Әлі де кеш емес деп ойлаймын. Жоғарыда мен айтып отырған азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін қолға алып, тиісті өндірістерді іске қосуға жан-жақтан қолдау жасайтын болсақ, экономика оңалады. Әрине, ол бірден құйылып келетін табыс болмайды, бірақ оның нәтижесі мен пайдасын ұзақ уақыт көретін боламыз.

 Бюджет тапшылығы қаншалықты сезілуде?

Бюджет тапшылығы қатты сезілуде. Себебі өзіңіз білетіндей, биылғы жыл су тасқыны бізді көп әбігерге салды. Қаншама үй, жол табиғат апатынан бұзылды. Көптеген мас басы қырылды. Оның бәрін қалпына келтіру керекпіз. Осы бағытта бюджеттен миллиондаған қаражат бөлініп, көмек жасалып жатыр. Бұл да бюджет тапшылығына өзінің әсерін тигізіп отыр.

Жуырда уәкілетті органдар Салық кодексінің жаңа тұжырымдамасын таныстырды. Өздеріңіз білетіндей, Мемлекет басшысының сынынан кейін, жаңа Салық кодексін жазу тұжырымдамасы мен тәсілдері өзгертілді. Бұл өте дұрыс қадам болды. Біздің  Комитетке азаматтардың, бизнестің және мемлекеттің мүддесі таразы басына түскен үлкен жауапкершілік жүктеліп отыр, бұл жерде тиімді жолды табу маңызды. Біздің болжамымыз бойынша, жаңа Салық кодексінің жобасы Парламент Мәжілісіне жақын арада келіп түседі. Яғни, жыл соңына дейін ауқымды жауапты жұмыс күтіп тұр. Негізгі Салық кодексінің жаңа жобасы өткен жылдың желтоқсан айында кіруі керек. Біз жаңа салық кодексінде кәсіпкерлерге қатты салмақ түсіріп жібердік. Бұдан басқа көптеген салықтық преференциялар, салықтық жеңілдіктерді бере бергенбіз. Ол керек пе, керек емес пе оған ешкім бас қатырмаған. Ешқандай оның тұжырымдамасы болмаған. Мысалы,  еркін экономикалық аймақтағы кәсіпорындар не жерге, не корпоратив салық не қосымша құн салығын төлемейді. Олар табыс тауып жатып, бір күні жабылып қалды. Ол жерден біз не таптық? Бұл бір ғана мысал, осы типтегі жағдайлар өте көп. Әрине, біз бизнесті ойлауымыз керек. Бірақ бюджет ненің арқасында толады. Салық жүйесі дұрыс болғанда ғана бюджет толады. Біз Қаржы және бюджет комитеті осы мәсенің заңнамалық негіздерін қамтамасыз етеді. Бұрынғы Салық кодексінің жобасы туралы мен ешқандай пікір білдірген жоқпын. Себебі оның олқылықтары өте көп. Ал бұл жолғы жобада бюджет кірісін арттыру бағыттарында көптеген қызықты  әрі маңызды ұсыныстар бар. Кейбір жерлерде салық жеңілдіктері алып тастау, кей жерінде салықтарды біріктіру бағыттары қарастырылған.  Бюджет кірістілігін көтеру дегеніміз не? Ол біздің әлеуметтік жағдайымыызды көтеру деген сөз.

Біз салықты көбейтеміз деп кәсіпкерлеріміздің жағдайын нашарлатып алмаймыз ба?

Жоқ, осы жолғы Салық кодексіндегі өзгерістер мен толықтырулар жан-жақты қарастырылған. Салық түзетулері алдағы айларда шамамен тамыз айында Парламенттің қарауына ұсынылады. Бұл аса маңызды жобалардың бірі болғандықтан жан-жақты талқылаулар жүргізіледі. Оған «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының өкілдері шақырылады. Олар кәсіпкерлеріміздің мүддесін қорғайды. Осы жерде айта кетейін, біз мемлекеттен бәрін тегін ала беремін деген түсінікті қоюымыз керек. Егер кәсіпкер табыс тауып отыр ма, онда оған салық төлеуі тиіс. Салық ашықтығы болуы қажет. Өзіңіз білесіз, Астанада орташадан жоғары тұратын адамдардың көпшілігінің қосымша жалға беретін пәтерлері бар.  Олар ол үшін салық төлемейді, бірақ үлкен табыс тауып отыр. Осы сияқты мәселелер бақылауға алынып, салықтың жаңа нормалары көлеңкелі экономикаға тосқауыл жасауы тиіс. Мен бұл жерде саяжайда өсірген жеміс-жидегін көшеде сатып күнін көріп отырған адамдар туралы емес, жалпы үлкен көлеңкелі экономика жайында айтып отырмын. Сондықтан осы мәселелердің бәрін заң аясында шешуіміз керек. Әрине, бюджетті тек салықты көтеру арқылы шешу дұрыс емес. Экономиканы сауықтыру керек. Өнім өндіру саласын дамытуымыз керек. Біздің партияның негізгі бастамасы болып санатын Агробанк, Азық-түлік қауіпсіздігі сияқты мәселелерді нақты қолға алған дұрыс. Біз әлемді мойындата алатын таза, экологиялық өнімдер шығаруға мүмкіндігіміз де әлеуетіміз де жетеді. Ештемені жаңадан ойлап табудың қажеті жоқ. Білім мен ғылымды да дамытуымыз керек. Бюджеттің біраз бөлігін білім-ғылымға жұмсап жатырмыз. Біз Болашақ бағдарламасы арқылы немесе Назарбаев университеттеріне өте көп қаражат бөлеміз. Алайда өкінішке орай, біз оның нәтижесін көріп отырған жоқпыз. Мысалы, кішкентай ғана Сингапур мемлекетін алайық, ешқандай қазба байлығы жоқ ел. Алайда олар ақпараттық технологиялары арқылы әлемді аузына қаратып, содан қомақты табыс табуда. Олардың фишкасы ақпараттық технологиялар. Ал біздің фишкамыз ауылдық өнімдері болуы керек. Әрине басқа бағыттарды да дамыту қажет деп білем.

«ХАЛЫҚТЫҢ МӘСЕЛЕСІНДЕ ДОС, ТАНЫС, ТУЫС БОЛМАУЫ КЕРЕК»

Депутаттық сауалдарыңыз, аймақтарды аралаған кездегі тұрғындардың арыз-шағымдарының Мәжілісте қаралуы туралы айтып берсеңіз?

Біздің басты мақсатымыз сапалы заң шығару. Заң сапалы болу үшін біз халықтың ішін аралаймыз, жағдайды өз көзімізбен көреміз. Сондықтан сайлаушымен үнемі кездесуге тиіспіз. Менің жетекшілігімде өзім жақсы білетін Қорғалжын ауданы мен Ұлытау өңірі. Ұзақ ауылдарға ерінбей барып, жағдайды өз көзіммен көргенді жақсы көрем. Шешілген де және шешілмеген де мәселе болады. Жалпы менде мынадай тактика. Бірінші, проблема туындаған жерге барып сайлаушылармен кездесемін. Сосын сол жерде сол өңірдің әкімімен сөйлесіп, мәселенің бетін ашып алам. Егер мәселе олай шешілмесе онда ол бойынша Үкіметке депутаттық сауал жолдаймын. Халықтың мәселесінде дос, құрбы, таныс, туыс деген болмауы керек. Себебі біздің артымызда халық тұр. Халықтың бізден басқа сенім артары жоқ. Бір мысал айтайын, Баршын деген ауылға бардым. Қорғалжыннан шыққаннан кейін Шұбаркөлге дейін 500 шақырым жер. Осы аралықта қанша елді мекенде адамдар тұрады. Бірақ ол жақта жанармай құятын бекет жоқ. Онда тұратын халық көліктеріне жанармай құю үшін 100-деген шақырымды артқа тастап, жанармай тасиды. Бұрын болған жанармай бекеті жабылып қалған. Мен облыс әкіміне өтініш айттым. Әкім  мәселені шешеміз деп шығарып салды. Сосын мәселе шешілмеген соң мен бұл бойынша Үкіметке депутаттық сауал жолдауға мәжбүр болдым. Мәселе шешемін тапты. Қанша халық маған алғысын айтып жатыр. Мұндай фактілер көп. Қарағанды облысына қарайтын Құланөтпес деген ауыл бар. Сол ауылда су жоқ. Жаңа су құбырына қаржы бөлінген. Бірақ оны орындайтын мердігер компания ақшаны алып, жұмысты істемей кетіп қалған. Мен өзім бұл істің басында жүрдім. Қазірге дейін мәселе шешілген жоқ. Мұны да өз бақылауыма алып отырмын.  Сондықтан мен қолымнан келгенше басталған істі аяқтауға, өзімнің сайлаушыларыма берген уәдімді орындауға тырысатын болам...

«ТАҢҒЫ САҒАТ 5-ТЕН ТҰРАМ»

Сіз көпбалалы анасыз. Осы жұмыстардың  барлығына қалай үлгересіз?

Адам болған соң бәріне үлгеру керексің. Мен депутат болсам да менің үйдегі ана, әйел рөлімді ешкім алмастыра алмайды. Мен негізі үлкен әулеттің үлкен келінімін. Бәрі маған қарап тұр. Менің келіндік міндетімді де ешкім атқармайды. Мен негізі бәріне үлгеремін. Менде тайм-менеджмент деген жақсы жолға қойылған. Мен үнемі таңғысағат  5-те тұрам. Әйел болған соң өзіңе қарау керексің оған да уақыт керек. Менің 4 балам бар. Ешқандай мейрамхана, ешқандай аспаз балаңа немесе күйеуіңе өзің сияқты тамақ жасап бере алмайды. Себебі олар сенің күйеуіңнің және балаларыңның қандай тағамдарды жақсы жейтінін сенен басқа ешкім білмейді. Бірақ қазіргі көмекші техникалық құралдар біздің өмірімізді айтарлықтай жеңілдетіп отыр деп айта алам. Әйелдің жауапкершілігі көп, сондықтан бәріне үлгеруге міндеттісің. Бұл менің қолымнан келіп жатқан сияқты.

 «Мейірім құшағы» комиссиясының жұмысы туралы айтсаңыз?

Ауыл партиясының ішінен «Мейірім құшағы» атты комиссияны аштық. Бұл менің идеям болды... Қазір әр өңірде партия жанынан комиссия жұмыс жасауда. Ауылдағы әйелдер кез келген мәселе бойынша осы комиссияға жүгіне алады. Онда барлық мәселе бойынша ақпараттық, консультативтік, қамқорлық бағыттарында жұмыстар жүргізіп жатыр. Ендігі кезекте алыс ауылдарға бармақпыз. Жақында мен өзім оның орталық жиынын өткіздім. Қаладағы әйелдердің көздері ашық, түрі бағдарламалар бар. Негізі ауылды жерлерде әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық өте көп кездеседі. Ол кезде олар қайда барарын білмей жатады. Біздің комиссия осы бағыттағы жұмыстарды да қамтиды. 

Мазмұнды әңгімеңізге рахмет!

 «Өнеге» Отбасы, Денсаулық және Бақыт Орталығы» ЖШС-ның директоры, медицина ғылымдарының кандидаты, әлеуметтік жұмыстар PHD докторы Жазира Тұрсынбековамен сұхбат

Әлеуметтік жұмыс жүйесін дамыту

- Жазира Жұмабекқызы, өзіңіз басқарған «Өнеге» қауымдастығы еліміздегі әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін жетілдіру мақсатында әлеуметтік жұмыспен айналысатын 30 мыңнан астам мамандардың басын біріктіре отырып, министрліктің қолдауымен 3 мыңдай маманды оқытты. Осы туралы айта кетсеңіз?

- Осыдан бірнеше жыл бұрын еліміздегі білікті психологтар, балалардың құқығын қорғау мекеме қызметкерлері, әлеуметтік қызметтерге қатысы бар көптеген өкіметтік емес ұйымдардың басшыларынан құрылған сарапшылармен бас қосып, сонда түрлі қиындықтарға тап болып жататын отбасын қалай қорғап қолдаймыз, қиын жағдайлардан қалай алып шығамыз деген сауалдар төңірегінде мәселе көтеріп талқыладық. Сол басқосуда еліміздегі әлеуметтік қызметтерді дамыту және сол әлеуметтік қызмет көрсететін жүйеде жұмыс істейтін әріптестеріміздің біліктілігін жоғарылату керектігін түсініп, жаңа қауымдастықтың негізін қаладық. Елімізде әлеуметтік жұмыспен айналысатын 30 мыңнан астам маман бар. Оларға денсаулық сақтау саласының мамандары, мейірбикелердің кейбір категориялары, әлеуметтік қызметкерлер, халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және халықты жұмыспен қамту орталығының мамандары, әкімшіліктегі әлеуметтік қамтамасыз ету бөлімі, білім саласы мамандары, мектептегі әлеуметтік педагогтар және құқық қорғау орталықтарындағы учаскелік полиция қызметкерлері, жасөспірімдер жұмыстары бойынша инспекторлар т.б. көптеген мамандар жатқызылады. Қарап отырсақ, аталмыш маман иелері әр түрлі салада қызмет етіп жатқандарымен, негізгі мақсаттары бір. Олар әр салада өз міндеттерін барынша жақсы атқарып жатқандарымен, еліміздегі халықтың әлеуметтік жағдайы еш өзгеріссіз, қордаланып келе жатқан мәселелер әлі күнге дейін шешімін таппай, баяғы жартас сол жартас күйінде қалуда. Осылардың бәріне зер сала отырып, шет елдік тәжірибелерге сүйене келе, бізге әлеуметтік жұмыстармен айналысатын қауымдастықтың керек екеніне көз жеткіздік. Негізгі мақсатымыз – әлеуметтік қызмет атқаратын әр саладағы мамандардың бастарын біріктіріп, бір шаңырақтың астына жинай отырып, жүйелі түрде бірлесе жұмыстар атқарып, халыққа қызмет көрсету ісін жетілдіру. Құрылғаннан бері министрліктердің қолдауымен республика бойынша 3 мыңға жуық мамандарды оқыттық.

 «Елімізге білікті кейс-менеджерлер өте қажет»

  - Көптеген дамыған өркениетті елдерде өндірістік тәжірибеден өткен мамансыз, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымсыз. Сізді қай елдің «әлеуметтік жұмыс» жүйесі қайран қалдырды?

- Біздің қоғамда «әлеуметтік жұмыс» дегенде мүлдем басқаша түсінік қалыптасқан. Әлеуметтік жұмыстары кеңінен дамыған, адамға қызмет көрсету сапасы жақсы қалыптасқан мемлекеттердің бәрінде «әлеуметтік жұмыс» жүйесі жақсы дамыған. Мысалы, Скандинавия - сондай елдердің қатарында. Ондай мемлекеттерде әлеуметтік қызметкердің мәртебесі - қалалық прокурордыкімен бірдей. Мәселен, әлеуметтік қызметкер мына үй кешенінің маңайына жаңа құрылым салуға рұқсат етпеймін десе, онымен әкімшілік санасады. Әрине, осындай дәрежеде болу үшін маман – отбасының қажеттіліктерін білетін, оны анықтай алатын, білікті болуы қажет. Біздің елге де осындай білікті мамандар керек.

- Білікті әлеуметтік қызметкерлердің қызмет жүйесі қандай болмақ?

- Олар 2019 жылы министрлік әзірлеген әр азаматтың әлеуметтік жағдайын саралап беретін «Әлеуметтік картадан» ЖНН енгізу арқылы көптеген мағлұматтар алғаннан соң, отбасына барып, көзбе-көз тілдесіп анықтайды. Отбасы мүшелерімен әңгімелесу арқылы мағлұматтарды толықтыра түседі. Ересектер болса, оларды әріптестерінен, көрші-қолаңнан сұрап дегендей жан-жақты зерттейді. Ал балалар болса, олардың әл-ауқатын анықтаудың да өзіндік жеке инструменттері бар. Баланың біліктілігі, денсаулығы, белсенділігі, өзгелермен қарым-қатынасы, тәрбиелілігі, мәдениеті – бәрі-бәрін тексереді. Біз шет елдерде көптен бері жұмыс істеп келе жатқан осы жүйе негізінде мамандарды оқыттық. Осындай әлеуметтік мамандарды кейс-менеджер деп атайды. Елімізге білікті кейс-менеджерлер өте қажет.

- Біздің мемлекет халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға барынша қолдау көрсететін елдердің қатарына жата ма?

- Әрине, біздің өкімет халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға ешқашан қаражат аямаған елдердің бірі. Қарап отырсаңыз, елімізде халықтың денсаулығы, білімі, әлеуметтік жағдайын көтеру сынды мақсаттарға жылына қаншама триллион ақшалар бөлінуде. Германияның өзінде мұндай салаларға осыншама көп қаражат бөлінбейді. Өкініштісі, біздің бұл салалар соған қарамастан әлі күнге дейін жақсы көрсеткіштерге ие бола алмай келеді. Осыған қарап отырып, өкіметке де көмектің керектігін байқайсыз. Қауымдастықты құрғанда сол мақсатты да негізге алғанбыз.  

 «Тиран» азаматтарымыз неге көбейіп кетті?

- Үстіміздегі жылдың 16-маусымында күшіне енген отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы Заң әлі күнге дейін ел арасында қызу талқылануда. Осы заң қабылданғаннан бері әлеуметтік желілерден отбасында зорлық-зомбылық көріп келген әйелдердің көп екеніне көз жеткізудеміз. Неге мұндай «тиран» ер азаматтарымыз көбейіп кетті?

-   Сарапшылар біздер өзара осы заңды талқылау барысында оған  өзгерістер енгізу керек деген ойға келдік. Әрине, бес жылдан бері талқыланып келген Заңға жақсы өзгерістер енгізіліп, қабылданғаны дұрыс болды. Отбасылық зорлық-зомбылыққа төзіп келген көптеген әйелдердің көзін ашып, оятты. Құрбан болып жүрген әйелдер мен балаларға жәрдем болды. Бірақ, оның теріс жақтарын ескермей қалғанымыз  өкінішті. Сол жағынан Заңға механизмдер енгізуіміз керек. Шынайы статистикаға сүйенер болсақ, қазір мына Заңға қарап қорытынды жасасақ, біздің елдегі отбасылық зорлық-зомбылық 90 пайызды құрап отырғанын көреміз.

Сондай-ақ, Қылмыстық Кодекс «Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру» деген жаңа баппен толықты. Ондай қылмысқа барғандар 200АЕК дейін айыппұл төлейді, немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, не 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тартылады. Оларға келіспесе, 50 тәулікке қамалады. Ал «Ұрып-соғу» бабы бойынша, яғни «тән ауруына ұшыратқан, бірақ денсаулыққа жеңіл зиян келтіруге алып келмеген ұрып-соғу немесе өзге де зорлық-зомбылық әрекеттерін жасау» сынды жағдай орын алса да жаза қолданылады. Ондайдың жазасы 80 АЕК дейін айыппұл не сол мөлшерде түзеу жұмыстары, не 80 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту, не 25 тәулікке дейін қамауға алынады. Байқасаңыз, Заң қатал. Ескеретін жайт, бұл жерде көптеген жазықсыз адамдар да қамалып кетуі мүмкін. Біз сол жағын ойламадық. Мысалы, құқық қорғау органдарының сарапшыларын тыңдасаңыз, қазіргі таңда бір құқық қорғау бөлімшесіне күніне 20-40 қоңырау келіп түсуде. 30-40 жыл отасқан азаматтарының атына да арыз түсіріп жатқан әйелдер қаншама. Зорлық-зомбылықты зерттейтін ғалымдардың айтуынша, мұндай жағдайда психикалық зорлық-зомбылық көрсетушілер көбіне ескерілмей қалады.       

- Нақты мысалдармен түсіндіре кетсеңіз...

- Біз бірде әріптестерімізбен бірге Шымкенттегі «Қызыл-ай» қоғамы қоғамдық бірлестігінің отбасылық зорлық-зомбылыққа душар болған әйелдерді орналастыратын орталығындағы 650 әйелге сауалнама жүргіздік. Онда тек қана Шымкент облысының ғана емес, Қызылорда, Жамбыл, Атырау, Ақтау, Ақтөбе өңірлерінен келген қыз-келіншектер де болды. Араларында теріс діни ағымдарының құрбандары да бар. Сарапшылар жүргізген сауалнаманың қорытындысын шығару барысында, өкінішке қарай, әйелдердің 70-75 пайызы өздерінің жолдастарына психикалық зорлық-зомбылық көрсетіп келгендерін білмейтінін анықтады. Шынайы зорлық-зомбылықтың құрбандары 10 пайыздан аспады. Және басқа да дамыған елдердің тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты статистикасына үңілер болсақ, шынайы 100 жағдайдың 10 пайызы ғана нағыз абьюзерлікті көрсетеді. Ол дегеніміз психикалық ауытқуы бар, өз-өзіне жауап бере алмайтын, қатігездікпен айуандыққа баратын азаматтардың іс-әрекеттері. Қаншама елдердегі зерттеулер қорытындысы осы 10 пайыздан аспай келеді.

Сонда қалай, бізде қалайша абьюзерлік оқиғалар күн санап көбейіп тіркеліп жатыр деген сауал туындайды? Осы жерде біз ойлануымыз керек. Бәлкім, біздегі жағдайлар отбасындағы зорлық-зомбылық емес, отбасындағы ұрыс-керіс болар. Отбасы болғаннан соң «ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды». Әр отбасындағы ұрыс-керісте жаппай ер азаматтың қолын қайырып ұстатып қамата беруге бола ма? Болмайды. Бұл мәселеде де бізге білікті әлеуметтік қызметкерлер керек. Қоңырау түскен бойда учаскелік полиция  қызметкерлері оқиға болған орынға барып, жәбірленушінің арызын алады. Сол негізде жолдасын қамауға алады. Егер арызын қайтарып алатын болса, айыппұл төлейді. Учаскелік полиция қызметкері жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізбейді, анкеталық сауалдар қоймайды. Ал әлеуметтік қызметкер өзі заңгер, өзі педагог, өзі дәрігер, өзі адвокат, өзі психолог болған соң алдымен протокол жасайды. Екі тарапқа да түрлі сауалдар қоя отырып, анкета алады. Басқа да мамандар керек болса, шақыртады. Егер де білімдері жеткіліксіз, заңдардан хабары жоқ жас отбасылар болса, оларға заңдарды түсіндіреді. Осылай жан-жақты көмек қолын созады. Өзара дұрыс диалогқа келе алмай жүрген ерлі-зайыптыларға бір-біріне өздерінің талаптарын дипломатиялық түрде жеткізу керектігін айтып ескертеді. Бірінші протоколды осылай толтырып, екіншіде арнайы комиссиямен келіп толтыратындарын айтып түсіндіреді. Кейін бір айдан үш айға дейін бақылау жұмыстарын жасайды. Осы аралықта кімнің физикалық абьюзер, кімнің психикалық абьюзер екендігі белгілі болады. Физикалық абьюзерлердің іс-әрекеті бірден көзге көрініп қалады. Ал психикалық абьюзерлердікі көріне бермейді. Бәлкім әйелі ер азаматын кемсітіп, сөзбен намысына тиетін шығар. Бәлкім, әйелдік міндетін атқармайтын шығар. Осылардың бәріне диагностика жасау арқылы анықтап алуымыз керек. Тек бір учаскелік полиция қызметкерінің мойнына бәрін іліп қоймай, мамандандырылған көзқараспен диагностика жасалынып, шынайы зорлық-зомбылық па, әлде отбасылық ұрыс-керіс пе екені анықталуы керек. Содан кейін ғана шешім шығарылса, дұрыс болмақ.   

 Биыл үйленген әрбір екінші жұп ажырасуда

- Егер жаңа Заңға өзгертулер енгізбесек, оның тигізер зардабы қандай болмақ?

- Егер Заң осы қалпымен кете беретін болса, ажырасатындардың саны көбейеді. Мәселен, былтырғы жылмен салыстырғанда биылғы жыл ажырасқандардың саны екі-үш есеге көбейіп кетті. Өткен жылы үйленген әрбір үшінші жұп ажырасса, биыл үйленген әрбір екінші жұп ажырасуда. Ең қорқыныштысы, некелесу саны екі есе төмендеген. Ол төмендесе не болатынын білесіз бе? Туу көрсеткіші төмендейді. Біз Еуропаның халық санына күліп келдік, он жылдан соң біздің олардың аяғын құшып қалмауымызға кім кепіл?! Шынайы олардың статистикасы бойынша халқының 35 пайыздан астамы 70-тен асқан қарттар. Өзіңіз ойлап көріңізші, әрбір үшінші адам қарт кісі. Ойласаңыз, қандай қорқынышты. Ал біздікі 11 пайыз деп кеудемізді ұрдық, ал туу көрсеткіші төмен болса он жылдан соң не болмақпыз? Ол мемлекетке салмақ болады. Оларды кім асырап бағады? Зейнетақыларын кім төлейді? Кім? Ал қазір Еуропаны құтқарып жатқан Палестина, Иран, Ирактан келіп жатқан босқындар... Бұл бірінші жағдай.

Екіншіден, ер азаматтарымызды жаппай қамата берсек не болмақ? Бас бостандығынан айырылған азаматтардың саны көбейеді. Олардың көбеюі – мемлекетке үлкен салмақ. Оларды асырап, бағу керек. Оларды түрмеден шыққаннан соң, қайтадан әлеуметтендіру керек. Жұмысқа орналастыру қажет. Олар өз отбасыларына қайта барып қосыла ала ма, жоқ па? Өш алу, кек алу сынды жағдайлар да орын алуы мүмкін. Статистика бойынша сондай болжамдар болады. Сондықтан да біздің, яғни әлеуметтанушылардың  көзқарасы бойынша бұл заңға механизмдер енгізу керек. Бұлай тисе терекке, тимесе бұтаққа деп заң қабылдауға болмайды.

- Сұхбатыңызға рахмет!

Авторы: Мара КЕЛЕС