Дәурен Қуат: Мереке Әбдешұлы, өзіңіз білесіз, елдің тұтастығы, бірлігі дегеніміз – бүгін айтып ертең ұмытатын сөз емес. Елдің ішкі береке бірлігін, ұлттың тұтастығын біз әрқашан ойымыздан шығармай, берік ұстауға тиіспіз. Ал халықтың ынтымағы зиялы қауымның ауызбірлігінен табылады деп түсінемін. Сіз қалай ойлайсыз?
Мереке Құлкенов: Өте дұрыс айтасың! Ауызбірлік болмай, кіші үлкенді сыйламай, үлкен кішіні құрметтемей – болашағымыз бұлдыр болуы мүмкін. Биыл біз жаңа жылды екі үлкен сұхбатпен қарсы алдық. Президенттің сұхбатынан басқа, әлеуметтік желілерде екі жазушының сұхбаты жарық көрді. Біріншісі, Мұхтар Мағауиннің сұхбаты. Жақсы сұхбат. Мұхаңның сұхбатында көпке ой тастаған сөздер жетерлік. М. Мағауиннің маңдайымызға басқан тұлғалардың бірі екенін мойындауымыз керек. Мен жазушыны қазақ прозасына, қазақ әдебиетінің тарихына, жалпы қазақ тарихына көп еңбек сіңірген адам деп есептеймін. Дәл осылай тарих пен әдебиетке қатар еңбек сіңірген адамдар бізде саусақпен санарлық. М. Мағауиннің жөні қазақ үшін бөлек. Оның аузынан шыққан әрбір сөзін жұрт қағып алып, ақыл-кеңес сияқты қабылдайды.
Сол сияқты екінші ағамыз Дулат Исабековтың да еңбегі ұшан-теңіз. Әсіресе, проза, драматургия жанрында. Әлемге қазақтың драматургиясын танытуға Дулаттай еңбек сіңірген қаламгер кемде кем. Кешегі «Бөртесінің» өзі қандай керемет дүние болып қабылданып жатыр!
Сөйте тұра, осы екі ағамыздың сұхбатында мен ғана емес, жалпы зиялы қауым қабылдамайтын тұстары бар деп ойлаймын. Дүниеден өткен кісілерге, сонымен қатар, біздің үлкен тұлғаларымызға кір жағып, айып таққысы келіп тұратын мінездері, екеуінің бірін-бірі мойындағысы келмейтіні ұнамайды. Мысалы, «қазақтың ең үлкен, ең зиялы он жазушысы кім?» десек, екеуі де сол ондыққа кіріп тұрған қаламгер. Екеуі де бірінен-бірі кем емес.
Мұхтар Мағауиннің соңғы кезде жазған еңбектері – төрт томдық Шыңғыс хан туралы шығармалары, Алтын Орда туралы шығармалары. Өзі осы шығармаларды шаршап-шалдығып бітіріп, енді сәл кідіріс жасап демалтындығын айтып отыр. Бұл қазақтың тарихына, біздің әдебиетімізге, мәдениетімізге қосылған үлкен үлес қой.
Сондай ағалардың аузынан пендешілік әңгімелердің шыққанын мен жаратпаймын. Сондықтан соңынан келе жатқан інілері ретінде екеуміздің пікір білдіргеніміз жөн шығар. Біріншіден, Тұрар Рысқұлов – қазақтың қайраткер ұлы, қазақ үшін көп еңбек сіңірген тұлға. Әрине, кемшілігі болған шығар. Архивте Рысқұловқа қатысты біраз дүниелер бар деп естиміз. Бірақ ол да Сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болды ғой. Тек сол үшін де оның кейбір қателіктерін кешіруге болмай ма?!. Рысқұловты бір жақты күстәналай бергеннен не ұтамыз? Біздің өмірімізді, әдебиетімізді, тарихымызды білмейтін жастарға Мұхаңның айтқан сөзінің бәрі ғибыратты сөз болып қабылданады. Жастар Мұхаңның сөзіне еріп, айтқанымен кете беруі мүмкін. Мысалы, Шерхан Мұртаза кімнен кем еді?! Шерағаң тәу етер тәуелсіздігіміздің туын қасқайып тұрып көтерген ерлердің бірі. Тіліміздің конституциялық мәртебесіне лайық болуын биліктен талап етіп қалай сөйледі? Қандай өрелі сөздер айтты?!. Ал оны біздің бұрынғы Президентімізді қолдап айтқан бір жылы сөзі үшін жоққа шығарып, бұл өмірден сызып тастаймыз ба?
Сол сияқты Мұхтар Шаханов. Ол да қазақтың үлкен тұлғасы, қабырғалы ақыны. «Танакөз» деген поэмасынан бастап, әндеріне жазған мәтіндері, Махамбет туралы балладаларын айтар болсақ, оның бәрін қалай жоққа шығарасың?..
Бір естелік айтайын. «Жалын» журналының редакциясы көк базардың түбінде, Алматы Энергия мекемесінің ғимаратында тұратынбыз. Мен жұмыстан шығып келе жатқанда, Мұхтар Мағауин ағамыз базар жақтан келе жатыр екен. Маған: «Әй, Мереке, отыр ғой әне, ағаларың. Желтоқсан туралы біреуі бірдеңе дей алмады. Біз қазақ осымыз, ештеңе айта алмаймыз. Үйде ғана міңгірлеп бірдеңе айтқан боламыз», – деп еді. Ертесіне таңертең Мұхтар Шахановтың Желтоқсан туралы мәлімдемесі жарқ ете қалды. Мұндай адамның еңбегін, ерлігін қалай ғана сызып тастаймыз?
М. Шахановтың көркем шығармалары мен оның ел қамын жеп үлкен істерге үлес қосқан еңбегін жоққа шығарсақ, біздің заманымыздың мазмұнында кемдік болар еді.
Сол сияқты Дулат ағамыздың да шығармалары өз биігінде қалады. Оған кәміл сенемін. Сөйте тұра мүйізі қарағайдай екі ағамыз ұсақ-түйек нәрселерді бүкіл халықтың назарына, құлағына жеткізуге тырысып болмайтын сөзге барады. Меніңше, М. Мағауин де, Д. Исабеков те дуалы ауыз болып, қазақтың болашағы, әдебиеті, тарихы туралы жақсы әңгімелер айтып, ешкімнің намысына тимей, ешкімнің өткеніне «үкім жүргізбей», халыққа керек абыздардың сөзін айтар уақыты болды деп ойлаймын.
Қазақта Мұхтар ағамыздың досы, күні кеше ғана дүниеден өткен Әбіш Кекілбаев деген жазушы болды. Ол бала кезінен, мектепте жүргеннен әдеби сынмен шұғылданды. Көптеген жазушылардың шығармаларын сын садағына алды. Бірақ, ол есейе келе соның бәрін тоқтатты. Ешкімнің кемшілігін айтқан емес. «Сен мынаны істемедің», – деп біреудің көзіне шұқыған емес. Қабағын түйіп, басын шайқап, ары қарай үндемей отырып қалатын. Бұл да болса үлкен көрегенділік деп білемін.
Сөздің қысқасы, екі ағамыздың жаңа жылды осылай бір текетірес сұхбатпен бастағаны маған онша ұнамады. Әрине, қазір Мұхаң алыста жүр. Бірақ, қазіргі жаһандану заманында қайда жүрсең де өзіңнің еліңді ұмытпайсың. Қайда жүрсең де еліңе қызмет жасайсың. Ол кісінің еңбегі ұшан-теңіз. Мысалы, «Алтын Орда» атты екі томдық шығармасы – бүкіл қазақ тарихында бұрын-соңды болмаған үлкен жаңалық болуы мүмкін. Мен солай деп қабылдаймын. Өйткені ол кісі солай жазады.
Дәурен Қуат: Мағауиннің тарихты жаңаша жазуы баба тарихымызды оқытудың соны тәсілі болды деп ойлаймын. Кәсіби тарихшылар бар. Бірақ олардың жазған еңбектері жұрттың бәріне бірдей ұғынықты, түсінікті деп айта алмас едік. Кейде тарихшылармен әңгімелесе қалсаң, «ой, жазушылар жаза береді ғой», – дейді. Бірақ сол тарихшыларымыздың тарих деп жазып жүргендері жазушылардың қаламынан шыққан тарихи көркем шығармалар сияқты оқыла бермейді. Жалпы біздің қазіргі тарихшыларда ізденіс бар, бірақ деректануда, тұлғатану мәселесінде оларда анық позиция жоқ па деп қаламын.
Мұхаңның «Қазақ тарихының әліппесі» деген шығармасы тоқсаныншы жылдары қолдан-қолға өткен өте құнды еңбек болды. Қазақ хандығының құрылуы, хандардың миссиясы туралы түсінікті, деректі, өте анық, ұғынықты жазылған дүние – «Қазақ тарихының әліппесі». Оқу ағарту министрлігі «Қазақ тарихының әліппесін» білім беру бағдарламасына енгізіп, мектеп оқушыларынан бастап, жоғары оқу орындарының студенттеріне дейін оқытса, абзал болар еді.
Мереке Құлкенов: Иә, дұрыс айтасың. «Қазақ тарихының әліппесі» еңкейген қарттан еңбектеген балаға дейін ұғынықты құнды еңбек қой.
Дәурен Қуат: Енді былай, біздің кешегі алашордашыл ғазиз ағаларымыз, коммунисшіл болса да, ұлтын сүйген ағаларымыз осы заманда өмір сүріп жатса деп қиялданып көрейікші. Солар бүгінгі аға буын қаламгерлер сияқты бір-бірінің еңбегін жоққа шығарып, мансұқтар ма еді?
Мереке Құлкенов: Өте жақсы сұрақ қойып отырсың! Олар, рас, бір бірін жоққа шығарып, бірінің жағасынан бірі алмас еді. Өйткені алашордашылар 1928 жылдан басталып ұсталып, тергеліп, қамалып жатты ғой. Қайсыбірі қапастан аман есен қайтып келді. А. Байтұрсыновтар осында керзі етікпен, үстінде шинел – жұмыс таба алмай жүрген. Сонда ешкім-ешкімнің көзін шұқыған жоқ. Жұмысқа алғыза алмаған шығар. Бірақ, бәрі бірін-бірі түсінді, жақындасты. Міне, ұлттың мүддесін ойлаған ұлылардың болмысы.
Қазір бізде Дулат Исабеков пен Мұхтар Мағауиннен басқа кейінгі ұрпаққа ақыл айтатын кім қалды? Әрине, бар ғой біраз ағаларымыз.
Дәурен Қуат: Әрине, бар. Ал енді осы біздің ағаларымыздың бойында бір міндетсіну бар сияқты. Өздерінің шығармаларын, өздерінің осындай биікке көтерілгендерін міндетсініп жүретін мінездері әркез көрініп қалады. Қайта айналып жаңағы сұраққа келсек. Егер алашордашылар болса ше? Олар міндетсінер ме еді халыққа?
Мереке Құлкенов: Міндетсінбейді ғой. Тек қазақ деген ұлттың мүддесін ғана ойлады олар. Олар және алған беттерінен қайтқан жоқ. Ешкімді менсінбейтін тәкәппарлық болған жоқ оларда. Мысалы, Әуезовті, Аймауытовты, Мағжанды қара, «хан баласында қазақтың хақысы бар еді, тірі болсам қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген Әлиханның сөзі қандай! Саяси көзқарастар тұрғысынан бірімен-бірі айтысып қалған кездері әрине, болады. Бірақ ұлтының алдында олар пендешілікке салынып, ешқашан бір-бірінің жағасынан ұстап, көзінен шұқыған жоқ деп ойлаймын.
Дәурен Қуат: Оларды Сәдуақасовшылар, Рысқұловшылар дегеннің ар жағында сол кездегі саясат тұрған жоқ па? Тұлғаларды бір-біріне қарсы қойып, айдап салуды көздеген жымысқылар болған жоқ па? Қалай ойлайсыз?
Мереке Құлкенов: Саясат тұр. Ар жағында коммунистік партияның идеясы мен ойлары тұр. Сталин және оның айналасындағы сұрқиялар қазақтың ардагер ұлдарын, ұлтын сүйген ерлерді құртып жіберуге тырысты және оны жасады да. Қайта біздің бағымызға М. Әуезов, Қ. Сәтпаев, А. Жұбанов, Ә. Ермеков сынды тұлғалар аман қалды. Бірақ негізін жоқ қылып жіберді ғой. Елдің басынан өткен сондай сұрқия, зұлмат заманның қасыретін біле тұра ағаларымыздың артық сөздерге барып жатқаны өте ыңғайсыз жағдай. Екеуі де бірінен бірі өткен талантты адамдар.
Дәурен Қуат: Екеуі бірін-бірі толықтырып тұрған, қазақ әдебиетін қалыптастырған тұлғалар ғой. Д. Исабековтың «Сүйекші» шығармасы қандай. Қолдан-қолға алып оқыдық кезінде.
Мереке Құлкенов: Ия, әрине, М.Мағауинсіз қазақ әдебиеті мен тарихын елестету мүмкін емес. Дулат та сол сияқты қазақ драматургиясының көшбасшысы деп айтуға болады. Повестері, әңгімелері қандай! М. Мағауин аталған сұхбатында «Көкмұнардағы» кейіпкер «менің өзім» депті. Ол шынында да сондай. Бұл шығарма шыққан кезде біздер жас жігіттерміз ғой. Өре-түрегелді қазақтар. Түсінген жоқ ол кезде «Көкмұнарды» ешкім. Сынаушылар көп болды. Бірақ ол керемет шығарма еді. Біздің жаңа арнаға бұрылған әдебиетіміздің бастауында осы «Көкмұнар» тұр.
Дәурен Қуат: «Сталиннің заманы» деген алмағайып, аласапыранға толы сұмдық заман болды. Адам түсініп болмайтын, қараңғы түнек сияқты заман ол. Сондықтан біз ол заманға басқаша призмада қарауымыз керек сияқты. Яғни, бізде деректану, тұлғатану деген бірінші орынға шығуы тиіс. Әркім қолына тиген деректі ала салып, «ол былай жасаған», «ол сатқын», «ол халықты торғайдай тоздырған» деп айта беретін болсақ, елдің ішін алатайдай бүлдіре түсеміз бе деп ойлаймын.
Мереке Құлкенов: Сенің де есіңде бар шығар. Н. Нзарбаевтың алдында Ш. Мұртазаның айтқан сөзі қазір жұрттың ауызында жүр. Сенбесеңдер әлеуметтік желілерден оңай тауып алуға болады. Сол жерде қалай керемет айтқан. Сонда Назарбаев жанында отыр. Одан артық қалай айтуға болады?
Дәурен Қуат: «Араны ашылған қыран не аңды алады, не аңшының өзін алады» деген еді Шерағаң. Ал сондай Шерағаңды біз «сатқын болды», «биліктің алдында төмендеді» деп айта аламыз ба?! Ол кісі кешегі «Лениншіл жас», мына бүгінгі «Қазақ әдебиетінде» батырлық мінез танытқан бас редактор бола білді. «Қазақ әдебиетінің» бүгінгі, соңғы санында жарияланған, өзіңіз біліп отырған боларсыз, Қайым-Мұнар Тәбеевтің «Картада жоқ қала» деген мақаласын. Сол кезде Кремльдің шешімімен Балқаштың оң жағалауына жасырын түрде АЭС салынбақ болған. Сол құпия қала туралы жас журналист Тәбеев жазып, соны Шерағаң «Қазақ әдебиетінде» жариялап, сұмдық сенсация жасаған ғой. Шерағаңның желкесінде ол заманда қылышын қайрап қызыл цензура тұр, бірақ ол қорықпады, тайсалмады, әлгі мақаланы шығарды. Өз басым Шерхан «билікке сатылып кетіпті», «халқына қарсы сөйледі» деген айыптауларды қабылдай алмаймын.
Мереке Құлкенов: Шерағаңды, Ә. Кекілбаевты, М. Мағауинді, Д. Исабековты әр өңірдің тумасы деп бөле жара қарауға болмайды. Бұлар біздің ұлттық брендіміз, ұлттық табысымыз, маңдайымызға басқан ағаларымыз.
Кейде ойлаймын, Дулат Исабеков: «Алтын Орда туралы жазыпсың, Мұхтар. Бүкіл тарихшылар жазбаған дүниені жаздың, рахмет саған!» – деген бірауыз сөз айтса, Мұхаң Дулатқа: «Сен «Бөртені» керемет жаздың, азаматсың!» – десе екеуі де марқайып қалар еді-ау. Әдебиет осылай жасалады. Ұлттың ішкі бірлігі тұлғалардың бір бірін танып, мойындауы арқылы ұйыса түседі. Оларға осыдан басқа не керек, ештеңе керек емес. Осылайша кейінгі ұрпақты тәрбиелейміз. Бірін-бірі сыйлауды, бір-бірінен кішірейіп тұруды үйренетін уақыт келді ғой деп ойлаймын қазаққа.
Дәурен Қуат
Abai.kz
