Қазақстанда цифрландыру – тренд. Бірақ ол тренд пе, әлде тек тендер ме – осыны ажырату қиындап барады. Цифрлық трансформация деген ұғым күн сайын қайталанады. Бірақ оның нәтижесі ше? Электронды үкіметті елестеткенде – «Қызмет бір рет беріледі, құжат бір сағатта дайын болады» деп уәде еткен жүйені көргің келеді. Ал шындықта не көресің?
Сайт ашылады – істемейді. Портал жүктеледі – күте бер. QR-код көрсетілмейді, қосымша құлап қалады. Ең сорақысы – қағаздан бас тартамыз деп жүріп, екі есе қағаз жинауға мәжбүр болатын жағдайлар бар. Цифрландыру – үміт пен уәденің арасында қалып қойған бастама ма?
Бірінші мәселе – жүйе мен инфрақұрылым арасындағы алшақтық. Қазақстанда 4G бар, бірақ кей ауылда әлі де 2G. Электронды мемлекеттік қызмет көрсету жүйесі енгізілгенімен, шалғай ауылдағы фельдшер әлі де актіні қолмен жазып отыр. Министрліктерде цифрлы стратегиялық жоспар бар, бірақ аудан әкімдіктерінде Excel кестесі – басты құрал. Бұл – жүйенің біркелкі еместігінің көрінісі.
Екінші проблема – маман тапшылығы. Цифрландыру – жай ғана IT-маман алу емес. Ол – ойлау жүйесін цифрға бейімдеу. Бізде портал жасаған программист бар, бірақ оны халыққа түсіндіретін медиасауатты маман жоқ. Цифрлық саясат жасайтын кеңесші бар, бірақ оны өңірге жеткізетін модератор жоқ. Сондықтан жүйе орталықта туады, ал шеткеріде өліп жатады.
Үшінші мәселе – бірізділіктің жоқтығы. Бүгін бір платформа іске қосылады, ертең ол жабылады. Бір министрлік өз платформасын жасайды, екіншісі соған кіре алмайды. Мысалы, eGov бар. Бірақ eLicense, eOtinish, eQoldau – бәрі бөлек. Ал қолданушы үшін ол – бір қызмет. Бірақ әр порталдың өз логині, өз форматы, өз талабы бар. Бұл – цифрландыру емес, цифрлы бытыраңқылық.
Төртінші проблема – цифрлық популизм. «Сандық шешімдер енгіздік» дейді. Бірақ нақты қандай нәтиже берді? Мысалы, eOtinish арқылы өтініш жазуға болады. Бірақ сол өтініштің жауабын беру – бұрынғы жүйемен жүзеге асады. Портал – тек қабылдаушы. Ал шешімді адам қабылдайды. Яғни цифрлы өтініш – қағаз шешімге тәуелді.
Бесінші кедергі – қауіпсіздік мәселесі. Цифрланған сайын шабуыл да көбейеді. Қазақстанда 2023 жылы 2 миллионнан астам кибершабуыл тіркелді. Мемлекеттік порталдардың дерекқорына қол салу әрекеті жиілеп отыр. Ал бізде көп жағдайда азаматтардың деректері дұрыс қорғалмаған. Телефон нөмірі мен ЖСН арқылы кез келген адамның мекенжайын, табысын, несиесін білуге болатын кезеңнен өттік. Бұл – цифрлы қауіпсіздіктің дабылы.
Алтыншы – формализм. Жүйе енгізу үшін емес, есеп үшін жасалады. Жоба дайындалады. Конкурс жарияланады. Мердігер анықталады. Портал ашылады. Бір айдан соң ешкім пайдаланбайды. Неге? Себебі ол өмірге керек емес еді. Бұл – цифрландыру емес, «цифр көрсету».
Жетінші – азаматтық қатысу. Көп жағдайда цифрлық жүйе халыққа емес, әкімшілікке ыңғайлы етіп жасалады. Мысалы, медициналық қосымша дәрігер үшін жақсы. Ал науқасқа ыңғайсыз. Сол сияқты, мұғалімге арналған e-Journal бар. Бірақ ата-ананың оны пайдалану деңгейі төмен. Себебі үйретпеген. Түсіндірмеген. Тек міндеттеген.
Сегізінші – тіл мәселесі. Цифрлы жүйе енгізілгенімен, қазақ тілді интерфейс әлі де кемшін. Көп порталда аударма сапасы нашар. Кейбірінде тіпті қазақша нұсқа мүлде жоқ. Бұл – мемлекеттік тілге жасалған екінші деңгейлі көзқарас. Цифрландыру тілге тәуелсіз болмауы тиіс. Керісінше, ол – тілді дамыту құралы болуы қажет.
Тоғызыншы – қолданушының дайындығы. Жүйе бар, бірақ халық дайын емес. Мысалы, еGov-ты қолдануға болатынын көп адам біледі. Бірақ оның ішкі жүйесін толық игергендер аз. Жаңа қызмет қосылды – бірақ оны түсіндіретін платформа жоқ. Тіпті цифрлық көмекші құралдар – YouTube-тағы нұсқаулық видеолардың өзі жоқтың қасы.
Оныншы – нәтиженің өлшенбеуі. Цифрландырудың басты мақсаты – тиімділік. Бірақ бізде тиімділік емес, тек жоба саны есептеледі. «300 портал іске қосылды» – деген есеп бар. Ал оның 250-і бір жылдан соң жабылған. Бұл – сан мен сапа арасындағы алшақтықтың айғағы.
Қорытынды. Цифрландыру – сән емес, қажеттілік. Бірақ ол қажеттілікті шынайы жүзеге асыру үшін:
Инфрақұрылымды күшейту керек. Ауылға интернетсіз цифр жетпейді.
Маман даярлау керек. Цифрлық ойлау – кадрмен келеді.
Бірізділік орнату керек. Бір қызмет – бір портал.
Нақты нәтиже өлшеу керек. Көрсеткіш – қаралым емес, қолданушы пайдасы.
Қауіпсіздік пен тілді қатар қою керек. Қолданушының дерегі мен тілі – мемлекетке сенімнің кепілі.
Бүгінгі цифрландыру – ертеңгі елдің басқару жүйесі. Оны шоуға емес, шынайылыққа айналдыру қажет. Себебі цифрдың артында адам тұр. Ал адам үшін істелмеген жүйе – есепке ғана жарайды.
Қағаздан құтылдық деп жүріп, тағы бір электронды бюрократия жасап алмасақ игі.
