Валюта бағамы
  • USD -

    517.5
  • EUR -

    545
  • RUB -

    5.21
Қазақстандағы АЭС: Нормативтік-құқықтық база дайын ба?
Фото: ашық көзден 01 қазан 2024
Қазақстандағы АЭС: Нормативтік-құқықтық база дайын ба?

Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы елдің энергетикалық кешенін әртараптандыру және энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ерекше стратегиялық маңызға ие. Халықтың энергия тұтыну көлемінің өсуі және тұрақты даму қажеттілігі атом энергетикасын таңдаудың айқын басымдығын аңғартты. Стратегиялық нысанды салу және іске қосу процесі ішкі заңнамалық және халықаралық міндеттемелерді қамтитын нормативтік-құқықтық реттеу тұрғысынан мұқият дайындықты және пысықтауды қажет етеді.

Қазақстанда атом электр станциясының құрылысын нормативтік-құқықтық реттеу бірнеше негізгі аспектілерге сүйенеді. Қазақстан ядролық қаруды таратпау туралы шартты (ЯҚТШ) қоса алғанда, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды реттейтін халықаралық келісімдердің қатысушысы, сондай-ақ атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (АЭХА) мүшесі екенін ескерген жөн. Бұл елімізге ядролық қауіпсіздік, радиациялық қорғаныс стандарттарын сақтау және ядролық технологиялар таралуының алдын алу бойынша міндеттемелер жүктейді.

Қазақстанда атом энергетикасы саласындағы қолданыстағы заңнамалық база жеткілікті дамыған, алайда АЭС салу жоспары бұл базаны өзектендіру және толықтыру қажеттілігін қайта көтерді. Атап айтқанда, АЭС-ті лицензиялау, жобалау, салу және пайдалану процесін реттейтін арнайы заңдар мен заңға тәуелді актілерді әзірлеу маңызды элементке айналды. Сондай-ақ, заңнама мазмұнында қоршаған ортаны қорғау және радиациялық қауіпсіздік жөніндегі талаптарды белгілеу мәселесі өзектілігін жоймай келеді.

Қазақстанда атом энергиясын пайдалану саласындағы реттеуге жауапты орган — Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Атом және энергетикалық қадағалау және бақылау комитеті. Ол атом қуатын қажетке жарату саласында мемлекеттік реттеу функцияларын орындайды, соның ішінде лицензия беру және қауіпсіздік талаптарының сақталуына бақылау жүргізеді. Ядролық қауіпсіздік мәселелерінде халықаралық қадағалау мен қолдауды қамтамасыз ететін МАГАТЭ-мен ынтымақтастық та маңызды рөл атқарады.

АЭС салу және пайдалану үшін нормативтік- құқықтық базаны дайындау мәселесін «Ядролық технологиялар қауіпсіздігі» ғылыми-техникалық орталығының бас директоры Ирина Тәжібаева Алматы энергетика және байланыс университетінде өткен семинар барысында түсіндірген еді.

​- Реттеуші база бар, бірақ ол жетілдіруді қажет етеді. Мысалы, қазіргі уақытта атом энергиясын пайдалану саласындағы нормативтік-құқықтық актілердің жалпы тізбесі жоқ. Атом қуатын пайдаланудың әрбір нысаны үшін жеке тәсіл қолданылады. Бұл көптеген құжаттардың Кеңес Одағында немесе Ресей Федерациясында әзірленгеніне және бекітілгеніне және олардың қолданысын нақты орнату үшін Қазақстанға таратылғанына байланысты туындап отырған мәселе. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің атомдық және энергетикалық қадағалау және бақылау комитеті реттеуші орган ретінде тізбені келіседі және әрбір қондырғы/объект үшін НҚА қолдануға жеке-жеке рұқсат береді. Құрылысқа жоспарланған АЭС үшін реакторлық технологияларды әлеуетті жеткізушілердің (вендорлардың) реттеуші құжаттарын ішінара келіскен жөн, - деп атап өтті Orda.kz басылымы.  

Сарапшылар нормативтік база аясын айтарлықтай кеңейтуге тура келетінін айтады. Олардың пікірінше, АЭС құрылысы кезінде пайдаланылатын нормативтік-құқықтық актілердің толық тізбесіне МАГАТЭ құжаттары міндетті түрде енгізілуі тиіс. Сондай-ақ конвенциялар мен келісімдердің ережелерін сәтті жүзеге асыру үшін кейбір актілерді енгізу маңызды, сонымен қоса құжаттардың қажетті тізбесі АЭС салу жөніндегі үкіметаралық келісімді дайындау кезеңінде жасалуы, ал құжаттар ҚР Үкіметінің Қаулысымен бекітілуі тиіс.

Қазақстанда ел Президенті атом электр станциясын салу үшін қоғамдық пікірді ескеру қажет деп тапты, өйткені мұндай көлемдегі жобалар қоғамда пікірталас тудырады. Осыған байланысты өңірлерде қоғамдық тыңдаулар өткізілді. Кездесулер барысында АЭС құрылысының ықтимал тәуекелдері мен пайдасы талқыланды. Тыңдаулардан кейін жалпыұлттық референдум өтеді, оның барысында Қазақстанның әрбір азаматына 6 қазан күні өтетін референдумда таңдау жасау мүмкіндігі беріледі.

- Референдум өткізу атом энергетикасын дамыту және елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде салиқалы шешім қабылдауға көмектеседі. Бүгін біз тарихи оқиғаның қарсаңында тұрмыз. Тұрақты, экологиялық таза және үнемді электрмен жабдықтаусыз біз тарих көшінің соңында қалу қаупін тудырамыз. Біз, қазақстандықтар, еліміз үшін маңызды шешім қабылдауымыз керек. Бұл — б болашағымызды айқындайтын шешім, - деп есептейді ҚР Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев.

АЭС салу бойынша оң шешім қабылданған жағдайда, жобаны іске асыру алдында мемлекет инфрақұрылымдық дайындық мәселелерін, соның ішінде атом электр станцияларын елдің жалпы энергия жүйесіне интеграциялау үшін көлік және энергетикалық желіні құруды шешуі керек. Мұндай жобаларға қойылатын техникалық талаптар өте жоғары және оларды жүзеге асыру үшін атом станцияларын салу және пайдалану тәжірибесі бар халықаралық серіктестерді тарту қажет болады.

Сарапшылар кадрларды даярлау мәселесіне ерекше назар аудару қажеттігін айтады. АЭС-тің табысты жұмыс істеуі үшін атом энергетикасы саласында инженерлерді, операторларды және ядролық қауіпсіздік жөніндегі мамандарды қоса алғанда, жоғары білікті мамандар болуы қажет. Осыған байланысты білім беру бағдарламаларын дамыту және мамандардың біліктілігін арттыру маңызды қадам болып табылады.

АЭС құрылысын қаржыландыру пысықтауды талап етеді. Бұл үдеріс мемлекеттік қаржыландыруды да, жеке капиталды тартуды да, шетелдік серіктестермен үкіметаралық келісімдер жасасуды да қамтуы мүмкін. Бұл тұрғыда атом энергетикасы саласындағы жетекші әлемдік компаниялармен бірлескен жобалар қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар технологиялар мен ноу-хаудың енгізілуіне де ықпал етуі мүмкін.

Қазақстанда АЭС салу халықаралық міндеттемелерден бастап ядролық қауіпсіздікті, экологиялық қорғауды және әлеуметтік жауапкершілікті қамтамасыз етуге бағытталған ішкі нормативтік-құқықтық базаны реттеуге қатысты кешенді көзқарасты талап етеді. Атом энергетикасын дамыту елдің тұрақты энергетикалық болашағын қамтамасыз ету және экологиялық тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі стратегиялық мақсаттарға сәйкес келуі маңызды.

 

RELATED NEWS
Кеселдің көбі көмірден келіп жатқанын қашан түсініп, мойындаймыз - Дамир Аспан
29 қыркүйек 2024
Кеселдің көбі көмірден келіп жатқанын қашан түсініп, мойындаймыз - Дамир Аспан
Францияда 56 АЭС бар. Бұл туралы блогер Дамир Аспан желідегі парақшасында жазды, деп хабарлайды Ulys.
"Астанадағы Қызылорда облысы өнімдерінің жәрмеңкесі қызып тұр-ау. Сапалы өнімдері де, алар жұрт та, ақылдасатын дүние де көп екен. Мысалы, Сыр өңірінің соңғы жылдары электр энергиясын тұтынудың өсуі байқалады. Аймақта тұрғын үйлер, әлеуметтік және өнеркәсіптік нысандардың көптеп ашылуымен байланысты әрине. Бірақ, желідегі ток қуатының шамамен 20% төмендеуіне әкелгені де бар. Қолданыстағы жылу-электр орталықтарымен (тэц) салыстырғанда әлдеқайда артық болатын атом электр станциясы мәселені шеше алар еді. Бірақ, біраз жұрт айқын пікірді қабылдағысы келмейді ғой, мойындамай. АЭС-тен бас тартқан Германияны алға тартып жағадан алады)) Ок, жақсы делік, ал басқа елдер ше? Дәл қазір әлемнің 40 елінде 200-ден астам атом реакторы жұмыс істеп тұр. Энергияны ураннан алатын АҚШ, Франция, Қытай, Швейцария, Бельгия ақымақ емес шығар? Франция демекші, "жеріміз байтақ, біздің елге 5 Франция сыяды" деп жайшылықта кеуде соғатындар да осы өздерің емес пе?! Тағы бір мысал, Өскемен, Теміртау қалаларында болдыңыздар ма осы? Үйреніскен халқы болмаса, сырттан келген адамға ауасымен тыныстаудың өзі қиын. Елімізде осындай 10-ға жуық қаланың ауасы лас екен, бұл жақтардағы зауыт-фабрикалардан шығып жатқан күкірт оксидінің концентрациясы өте жоғары. Соның кесірінен жергілікті жұрт түрлі ауруларға ұшырайды. Атырауда да осы жағдай байқалады. Жас аналар ше, келер ұрпаққа бұдан келер қауіп жоқ деп ойлайсыз ба? АЭС әлі салынбады, онда бұл мәселелер қайдан келіп жатыр, кеселдің көбі көмірден келіп жатқанын қашан түсініп, мойындаймыз? Бұл жағын қарастырдыңыздар ма? Қысқасы, референдумға барып дұрыс таңдау жасаңыз, ол 6 қазан күні, ал оған дейін күріш алуға жәрмеңкеге келіңіз", - дейді Дамир Аспан.
Жел және су электр стансаларының экономикалық және экологиялық тиімділігі қандай
08 сәуір 2024
Жел және су электр стансаларының экономикалық және экологиялық тиімділігі қандай

Бүгінде еліміздің аумағында жалпы қуаты 1 409 МВт болатын 59 жел электр станциясы жұмыс істейді. Олар еліміздің түрлі өңірлерінде, атап айтқанда Алматы, Ақмола, Жамбыл, Түркістан, Қостанай, Ақтөбе, Маңғыстау және Жетісу облыстарында орналасқан. Жел электр станцияларының дәл осы облыстарда орналасуы аталған аймақтардағы желдің үлкен әлеуетінің болуымен байланысты екендігі сөзсіз.

Энергетика министрлігі Жаңартылатын энергия көздері департаментінің бас сарапшысы Нұржан Джаканов республика аумағында салынатын бір жел электр станциясының құны көптеген факторға байланысты екендігін айтады.

«ЖЭС құрылысының құны орналасатын жері, инфрақұрылымға қолжетімділік, топография және геология, логистика сынды көптеген факторға байланысты екендігі түсінікті. Дегенмен, әлемдік тәжірибеге сүйенер болсақ, қуаттылығы 1 МВт болатын стансаның құны орташа есеппен 1 миллион АҚШ долларын құрайды. 2023 жылдың қорытындысында еліміздегі барлық жел электр станциясы 3 824,99 млн кВт-сағ электр энергиясын өндірді. Қазақстандағы жаңартылатын энергетика секторы электр энергиясын өндірудің жыл сайынғы өсімін көрсетіп отыр. Жалпы, өткен жылдың қорытындысында жаңартылатын энергетиканың үлесіне елімізде өндірілген барлық электр энергиясының шамамен 6 пайызы тиесілі болғанын атап өтуге болады», - деді ол.

Министрлік бас сарапшысының дерегінше, 2018 жылдан бастап жаңартылатын энергия көздері жобаларын іске асыру үшін іріктеу аукциондық тетік бойынша өтеді. Соның арқасында ЖЭК жобаларын іріктеу процесі ашық әрі түсінікті бола түсті. Сондай-ақ соңғы тұтынушыларға тарифтердің әсерін барынша азайтуға мүмкіндік берді. Осылайша 2023 жылғы сауда-саттық қорытындысында ЖЭК жобалары бойынша ең төменгі баға белгіленді. Яғни, 1 кВт/сағат үшін  10,38 теңгені құрады.

«2027 жылға дейін электр энергиясын бірыңғай сатып алушымен жасалған шарттарға сәйкес, еліміздің түрлі өңірінде қуаты 470 МВт болатын 12 жел электр станциясын іске қосу жоспарлаған. Бұдан басқа, өткен жылғы аукциондық сауда-саттық қорытындысы бойынша жалпы қуаты 410 МВт болатын тағы 7 ЖЭС жобасы іріктелді. Олардың ішінде қуаттылығы 1 ГВт болатын ірі жобалардың бірін Жетісу облысында, Жоңғар қақпасында салу көзделген. Қазіргі уақытта электр станциясы салынатын алаңында жел өлшеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Құрылыстың басталуы 2025 жылға, ал 1-кезеңді іске қосу 2029 жылға жоспарланған. Толық пайдалануға беру мерзімі - 2030 жыл», - деді Нұржан Джаканов.

Сонымен қатар ол еліміздің аумағында жұмыс істеп тұрған су электр станцияларына қатысты мәліметтермен де бөлісті.

«Қазіргі уақытта елімізде жалпы қуаты 269,605 МВт болатын 39 шағын электр станциясы жұмыс істейді. Олар негізінен Алматы, Түркістан облыстарында және Жетісу облысында орналасқан. 2023 жылдың қорытындысы бойынша аталған гидроэлектростанциялар 993,87 млн кВт/сағат өндірді», - деді бас сарапшы.

Оның айтуынша, 2023 жылдың қорытындысында қуаттылығы 257 МВт болатын 26 ГЭС іріктеліп алынды. Бұл станциялар 2028-2029 жылдары пайдалануға берілмек. Жалпы, елімізде гидроэлектростанциялар үшін шекті аукциондық баға 1 кВт/сағат үшін 41,23 теңгені құрайды.

«Жел және су электр станцияларының, жалпы жаңартылатын энергетика секторының бірқатар артықшылығы бар. Оның ішінде экологиялық және экономикалық та. Мәселен, ЖЭК негізіндегі электр станциялары парниктік газдар шығарындыларын немесе электр энергиясын өндірумен байланысты басқа ластаушы заттарды шығармайды. Бұл айтарлықтай экологиялық әсер береді. Сонымен қатар, құрылыс пен орнатудан кейін электр станцияларының операциялық шығындары төмен болады. Жаңа жұмыс орындарын ашуға септігін тигізеді. Мұнан бөлек, ор орналасқан аймақтарға инвестиция да тартады», - деді Нұржан Джаканов.

Фото: yandex.kz

Елде қуат көзі түгел болуы тиіс – өзбекстандық сарапшы
26 қыркүйек 2024
Елде қуат көзі түгел болуы тиіс – өзбекстандық сарапшы

Өзбекстан өңірдегі алғашқы аз қуатты атом электр станциясын (АЭС) салуға кірісті. Қазіргі уақытта құрылыс алаңы дайындалып, жобалау жұмыстары басталды. Осы орайда Kazinform тілшісі белгілі өзбекстандық физик-ядрошы, Ташкенттегі Ұлттық ядролық зерттеу университеті филиалының оқытушысы Шохмирзо Умаровтан сұхбат алып, АЭС-ке қатысты көптің көкейінде жүрген сұрақтарды қойып көрді.

- Шохмирзо Бахрамұлы, осы кезге дейін Өзбекстанда АЭС салу идеясы талқылау деңгейінде болып келді. Биыл мамырда түпкілікті шешім қабылданды, оның маңыздылығы неде? 

- Өзбекстан аумағында АЭС салу идеясы 1970 жылдардан бастап талқыланып келді. Дегенмен түрлі жобалар келіссөз деңгейінде қалып отырды. АҚШ, Қытай, Франция және Оңтүстік Корея сияқты елдердің ұсыныстары зерттелді, бірақ түпкілікті келісім «Росатоммен» жасалды.

Биыл 27 мамырда Өзбекстанда аз қуатты АЭС салу туралы шешім қабылданды, яғни елімізде әрқайсысының қуаты 55 МВТ болатын (жалпы қуаты 330 МВт) 6 энергоблок бой көтермек. 10 қыркүйекте осы жұмыстарды бастау туралы хаттамаға қол қойылды. Оған сай, жобалық құжаттарды дайындау ісі қолға алынды.

АЭС салу шешімін қабылдаудың бірнеше себебі бар. Біріншіден, біз цифрлық экономикаға ойысып жатырмыз. Бұған дейін «Цифрлық Өзбекстан» стратегиясы қабылданды. Оған сай, барлық саланы цифрландыру процесі жүріп жатыр.

Сонымен қатар, Өзбекстан аграрлық-өнеркәсіптік елден өнеркәсіптік мемлекетке айналуға ниетті. Сондықтан бұлардың барлығы үздіксіз электр энергиясын қажет етеді. Тиісінше, біздің елдің энергобалансында барлық энергия өндіру көздері болуы тиіс: күн, жел, су электр станциялары және АЭС.

- Джизак облысында салынатын аз қуатты АЭС осы өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қандай серпін береді?

- Джизак облысында ірі энергетикалық нысан бой көтереді. Сәйкесінше, оған қажетті инфроқұрылым қалыптасады, атап айтқанда жол, аурухана, мектеп. Мұның барлығы Джизак облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін берері анық.

Өзбекстан
Фото: Әлихан Асқар/Kazinform

- АЭС-ті салумен қатар, оған қажетті мамандарды даярлау ісі өте маңызды. Бұл бағыттағы мәселелерді Өзбекстан қалай шешіп жатыр?

- Өзбекстан атом энергетикасы үшін мамандар даярлауға ерекше назар аударады, тиісінше білім беру бағдарламасын жасақтап, еліміздің жетекші жоғары оқу орындарының базасында кафедралар ашты.

Мәселен, Ташкентте Мәскеу физика-техникалық институтының филиалы ашылды. Ол - осы саланың білікті мамандарын даярлайтын үздік оқу орындарының бірі. Биыл оны біздің түлектеріміздің екінші легі тәмамдап, жастар энергетикалық саладағы қызметтеріне кірісті. Аталған институтқа тек оқуды озат аяқтаған оқушылар қабылданады.

Сонымен қатар, біздің өзіміздегі Ташкент мемлекеттік техникалық университеті, Өзбекстан ұлттық университеті және Самарқанд ұлттық университетінде де атом энегретикасы кафедраларын аштық.

Бұған қоса, Өзбекстан Ғылым академиясының Ядролық физика институты кадрларды даярлауда маңызды рөл атқарады, онда зерттеулер жүргізіледі, тәжірибелік сабақтар өтеді.

Шетелде білім алуға ниетті жастар үшін де жағдай жасалған. Корея, Қытай, АҚШ және Ресейде оқып жүрген өзбекстандықтар аз емес. Сонымен қоса, мамандарымыз шетелдерге тәжірибе алмасуға барып тұрады.

Кейбір мамандар «Росатом» салып жатқан атом электр станцияларының құрылыс барысына қатысады. Өзбекстанның атом энергетикасы саласындағы мамандарды даярлау стратегиясы Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің жоғары бағасын алып үлгерді.

Өзбекстан
Фото: Әлихан Асқар/Kazinform

- Қазір әлем елдерінде жұмыс істеп тұрған АЭС-тердің реакторлары барлығы дерлік сумен салқындатылады. Осы орайда көпшілік АЭС тұщы судың тапшылығына әкеле ме деп алаңдаулы. Бұл мәселеге қатысты сіздің көзқарасыңыз қандай?

- Көпшілігі АЭС көп су тұтынады деп ойлайды. Дегенмен бұл жаңсақ пікір. Егер қуаты бірдей болса, онда АЭС те жылу электр станцияларымен (ЖЭС) бір мөлшерде су тұтынады. Өйткені, екеуінде де термодинамикалық цикл жүреді, яғни су буға айналады, кейін ол турбинаны іске қосады да әрі қарай ол бу конденсат күйінде тұнады.

Бұл цикл АЭС-те де, ЖЭС-те де бірдей. Біз алдағы уақытта өңірде су тапшылығы болуы мүмкін екенін ескере отырып, реакторларды «құрғақ» салқындату жүйесін қолдануға ниеттіміз. Ол тұтынатын судың шығынын шамамен 10 есе азайтады.

- Тұрғындарды алаңдататын сұрақтың бірі – АЭС-тің қауіпсіздігі жайлы. Станцияның іргетасы мен өзге де бөліктері біздің өңірге тән жер сілкінісі, сел, дауыл және өзге де төтенше жағадайларға қаншалықты төтеп бере алады?

- Болуы мүмкін түрлі төтенше жағдайларға төтеп беру үшін АЭС-ті жоспарлау кезінде барлық ерекшеліктер ескеріледі. Ол салынатын жерді зерттеуден басталады. Сейсмологиялық тұрақтылығы, топырақтың сапасы және басқа да ерекшеліктері зерделенеді. Осылардың барлығы жоспарлау кезеңінде есепке алынады.

Мысалы, АЭС Армения еліндегідей сейсмикалық белсенді аймаққа салынса, онда реакторлар сол жағдайларға бейімдеп құрылады. Аталған нысан 1988 жылы болған 9 балдық Спитак жер сілкінісіне төтеп бере алды, оның іргетасы мен өзге де қабырғаларына зақым келген жоқ. Бұл АЭС-ті жобалау кезінде тиімді шешімдер қабылданғанын растайды.

Мұнымен бірге заманауи АЭС-тер «пост-фукусималық» талаппен салынады. Онда ең экстремалды сценарийлер ескерілген. Мәселен, АЭС цунами қаупі өте төмен, шөлейтті аймақта салынса да, ол цунамиге төтеп бере алатындай талаппен құрылады. Апаттық кезеңде электр энергиясымен жабдықтау үшін арнайы дизелдік генераторлар қарастырылады. Бұл шаралар кез келген төтенше жағдай сәтінде АЭС-тің іркіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған.

Біз туралы
ulys.kz — ақпараттық, сараптамалық және танымдық бағыттағы материалдарды береді.
 
Мультимедиялық жоба заман талабына сай жасалған. Қазақстанның ақпараттық нарығын сапалы
контентпен қамтамасыз етуге үлес қосуға бағытталған. Мұндағы сараптамалық, танымдық
мақалалар сан саланы қамтиды. Геостратегия, геоэкономика, геосаясат, халықаралық
қатынастар мен елдің ішкі-сыртқы саясаты, экономика, жаһанда болып жатқан тектоникалық
өзгерістер мен тренд тақырыптар ұлттық мүдде тұрғысынан терең талданып қазақ
оқырмандарына жеткізіледі. Орталық Азия мен Түркі әлеміне ерекше көңіл бөлінеді.