Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы елдің энергетикалық кешенін әртараптандыру және энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ерекше стратегиялық маңызға ие. Халықтың энергия тұтыну көлемінің өсуі және тұрақты даму қажеттілігі атом энергетикасын таңдаудың айқын басымдығын аңғартты. Стратегиялық нысанды салу және іске қосу процесі ішкі заңнамалық және халықаралық міндеттемелерді қамтитын нормативтік-құқықтық реттеу тұрғысынан мұқият дайындықты және пысықтауды қажет етеді.
Қазақстанда атом электр станциясының құрылысын нормативтік-құқықтық реттеу бірнеше негізгі аспектілерге сүйенеді. Қазақстан ядролық қаруды таратпау туралы шартты (ЯҚТШ) қоса алғанда, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды реттейтін халықаралық келісімдердің қатысушысы, сондай-ақ атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (АЭХА) мүшесі екенін ескерген жөн. Бұл елімізге ядролық қауіпсіздік, радиациялық қорғаныс стандарттарын сақтау және ядролық технологиялар таралуының алдын алу бойынша міндеттемелер жүктейді.
Қазақстанда атом энергетикасы саласындағы қолданыстағы заңнамалық база жеткілікті дамыған, алайда АЭС салу жоспары бұл базаны өзектендіру және толықтыру қажеттілігін қайта көтерді. Атап айтқанда, АЭС-ті лицензиялау, жобалау, салу және пайдалану процесін реттейтін арнайы заңдар мен заңға тәуелді актілерді әзірлеу маңызды элементке айналды. Сондай-ақ, заңнама мазмұнында қоршаған ортаны қорғау және радиациялық қауіпсіздік жөніндегі талаптарды белгілеу мәселесі өзектілігін жоймай келеді.
Қазақстанда атом энергиясын пайдалану саласындағы реттеуге жауапты орган — Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Атом және энергетикалық қадағалау және бақылау комитеті. Ол атом қуатын қажетке жарату саласында мемлекеттік реттеу функцияларын орындайды, соның ішінде лицензия беру және қауіпсіздік талаптарының сақталуына бақылау жүргізеді. Ядролық қауіпсіздік мәселелерінде халықаралық қадағалау мен қолдауды қамтамасыз ететін МАГАТЭ-мен ынтымақтастық та маңызды рөл атқарады.
АЭС салу және пайдалану үшін нормативтік- құқықтық базаны дайындау мәселесін «Ядролық технологиялар қауіпсіздігі» ғылыми-техникалық орталығының бас директоры Ирина Тәжібаева Алматы энергетика және байланыс университетінде өткен семинар барысында түсіндірген еді.
- Реттеуші база бар, бірақ ол жетілдіруді қажет етеді. Мысалы, қазіргі уақытта атом энергиясын пайдалану саласындағы нормативтік-құқықтық актілердің жалпы тізбесі жоқ. Атом қуатын пайдаланудың әрбір нысаны үшін жеке тәсіл қолданылады. Бұл көптеген құжаттардың Кеңес Одағында немесе Ресей Федерациясында әзірленгеніне және бекітілгеніне және олардың қолданысын нақты орнату үшін Қазақстанға таратылғанына байланысты туындап отырған мәселе. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің атомдық және энергетикалық қадағалау және бақылау комитеті реттеуші орган ретінде тізбені келіседі және әрбір қондырғы/объект үшін НҚА қолдануға жеке-жеке рұқсат береді. Құрылысқа жоспарланған АЭС үшін реакторлық технологияларды әлеуетті жеткізушілердің (вендорлардың) реттеуші құжаттарын ішінара келіскен жөн, - деп атап өтті Orda.kz басылымы.
Сарапшылар нормативтік база аясын айтарлықтай кеңейтуге тура келетінін айтады. Олардың пікірінше, АЭС құрылысы кезінде пайдаланылатын нормативтік-құқықтық актілердің толық тізбесіне МАГАТЭ құжаттары міндетті түрде енгізілуі тиіс. Сондай-ақ конвенциялар мен келісімдердің ережелерін сәтті жүзеге асыру үшін кейбір актілерді енгізу маңызды, сонымен қоса құжаттардың қажетті тізбесі АЭС салу жөніндегі үкіметаралық келісімді дайындау кезеңінде жасалуы, ал құжаттар ҚР Үкіметінің Қаулысымен бекітілуі тиіс.
Қазақстанда ел Президенті атом электр станциясын салу үшін қоғамдық пікірді ескеру қажет деп тапты, өйткені мұндай көлемдегі жобалар қоғамда пікірталас тудырады. Осыған байланысты өңірлерде қоғамдық тыңдаулар өткізілді. Кездесулер барысында АЭС құрылысының ықтимал тәуекелдері мен пайдасы талқыланды. Тыңдаулардан кейін жалпыұлттық референдум өтеді, оның барысында Қазақстанның әрбір азаматына 6 қазан күні өтетін референдумда таңдау жасау мүмкіндігі беріледі.
- Референдум өткізу атом энергетикасын дамыту және елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде салиқалы шешім қабылдауға көмектеседі. Бүгін біз тарихи оқиғаның қарсаңында тұрмыз. Тұрақты, экологиялық таза және үнемді электрмен жабдықтаусыз біз тарих көшінің соңында қалу қаупін тудырамыз. Біз, қазақстандықтар, еліміз үшін маңызды шешім қабылдауымыз керек. Бұл — б болашағымызды айқындайтын шешім, - деп есептейді ҚР Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев.
АЭС салу бойынша оң шешім қабылданған жағдайда, жобаны іске асыру алдында мемлекет инфрақұрылымдық дайындық мәселелерін, соның ішінде атом электр станцияларын елдің жалпы энергия жүйесіне интеграциялау үшін көлік және энергетикалық желіні құруды шешуі керек. Мұндай жобаларға қойылатын техникалық талаптар өте жоғары және оларды жүзеге асыру үшін атом станцияларын салу және пайдалану тәжірибесі бар халықаралық серіктестерді тарту қажет болады.
Сарапшылар кадрларды даярлау мәселесіне ерекше назар аудару қажеттігін айтады. АЭС-тің табысты жұмыс істеуі үшін атом энергетикасы саласында инженерлерді, операторларды және ядролық қауіпсіздік жөніндегі мамандарды қоса алғанда, жоғары білікті мамандар болуы қажет. Осыған байланысты білім беру бағдарламаларын дамыту және мамандардың біліктілігін арттыру маңызды қадам болып табылады.
АЭС құрылысын қаржыландыру пысықтауды талап етеді. Бұл үдеріс мемлекеттік қаржыландыруды да, жеке капиталды тартуды да, шетелдік серіктестермен үкіметаралық келісімдер жасасуды да қамтуы мүмкін. Бұл тұрғыда атом энергетикасы саласындағы жетекші әлемдік компаниялармен бірлескен жобалар қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар технологиялар мен ноу-хаудың енгізілуіне де ықпал етуі мүмкін.
Қазақстанда АЭС салу халықаралық міндеттемелерден бастап ядролық қауіпсіздікті, экологиялық қорғауды және әлеуметтік жауапкершілікті қамтамасыз етуге бағытталған ішкі нормативтік-құқықтық базаны реттеуге қатысты кешенді көзқарасты талап етеді. Атом энергетикасын дамыту елдің тұрақты энергетикалық болашағын қамтамасыз ету және экологиялық тәуекелдерді барынша азайту жөніндегі стратегиялық мақсаттарға сәйкес келуі маңызды.
