Қазақстанның жалпы ішкі өнімінде қосылған құны жоғары өнімдердің үлесі 10 пайызға да жетпейді. Яғни, жоғары технологияның көмегімен жасалатын бұйым мен алынатын өнімнің көбін импорттап отыр деген сөз. Бұл индустриясы дамыған Сингапур, Германия, Жапония, Швейцария, Жапония, АҚШ, Оңтүстік Корея сияқты елдердің көрсеткішінен мүлде төмен деуге болады. Әлем бойынша қосылған құны жоғары өнімді ең көп ұсынатын елдердің үздік үштігі Германия, Жапония, Оңтүстік Корея болып есептеледі.
Бізде бұл саланың кенже қалуын екі тарихи себеппен байланыстыруға болады. Біріншісі – Мәскеудің өз отарындағы Қазақстанға қатысты ұстанған саясаты. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде совет сарбазы атқан он оқтың тоғызы Қазақстан қорғасынынан құйылғаны жиі айтылады. Бұл Қазақстанның соғысқа қосқан үлесін ғана емес, Совет одағының индустриялық саясатын да көрсететін дерек. Мәскеу қазақ жерінің аумағындағы пайдалы қазбаны өзге одақтас елдердің аумағында өңдеп, дайын өнім жасауға құлықты болды. Соның салдарынан Қазақстандағы қала құраушы зауыттың бәрі шикізат өндіруден аса алмады. Бұл тарихи фактор қазірдің өзінде ел экономикасының әртараптануына кесірін тигізіп отыр.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылында Совет одағының өндірістік жүйесі бұзылып, Қазақстан зауыттары өндіретін шикізаттың бәрі жалғыз күнде сұраныссыз қалды. Жеткізудің жаңа тізбегін қалыптастыру үшін сырттан инвестор тарту қажет еді. Ал инвестор тарту ісі тым асығыс жүргізілді деуге болады. Өйткені зауыттағы жұмысшылардың айлығын қойып зейнеткерлердің зейнетақысын, мұғалімдер мен дәрігерлердің еңбекақысын тауып беру мұңға айналған болатын. Осылайша Қазақстан билігі сырттан келген инвесторларға шикізатымызды өңдеп қана қоймай, қайта өңдеуді жолға қоюың керек дейтіндей талап қоя алған жоқ.
Кейін шикізат экспортының делдалдығынан да қыруар табыс табуға болатынын көрген қаржылық топтар мен ықпалды адамдар ескі сүрлеумен жүре беруге бой ұсынды. Мұнайға бай Қазақстанның синтетика, пластик, әуе отыны сияқты көмірсутектен алынатын, қосылған құны жоғары өнімнің көбін сырттан экспорттап отырғаны сондықтан.
Қазақстан мұнай экспортының қызығына енді кірген кезде Араб түбегіндегі шағын елдер экономикасын әртараптандыра бастаған болатын. Осы тенденциядан қалмау үшін елде Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы қабылданып, бірнеше бесжылдықтың көлемінде жүздеген зауыт, цех, фабрика, кешен ашылды. Бірақ бұл өңдеу ошақтарының бәрінің ғұмыры тым қысқа болып шықты. Өйткені бағдарламаның ұраны ұтымды болғанымен, жұмсалған қаражаттың қайтарымын талап ету жағы ақсап жатты. Оның үстіне Қазақстанда қолға алынған өндірістің балама нұсқалары іргедегі Қытай мен Ресейде болғандықтан, жұмыс жолға қойылған күннің өзінде зауыттардың өніміне сұраныс болуы екіталай еді. Яғни, өршіл мақсатпен қолға алынған жобалар көршілес нарықтардағы сұраныс пен ұсынысты ескермей әзірленді.
Ғылым және жоғары білім министрлігінің мәліметі бойынша, былтыр ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға бюджеттен 172,6 млрд теңге жұмсалған. Бұл елдегі жалпы ішкі өнімнің 0,14%-ы деген сөз. Мұндай ауқыммен Қазақстан инновациялық өнімдер арқылы қосылған құны жоғары өндірісті өрістете алатынына сену қиын. Бұл көрсеткішті мемлекет 2029 жылға дейін тым болмағанда бір пайызға жеткізуді мақсат етіп отыр. Бұған дейінгі 30 жылдам астам уақытта да осыған ұқсас межелер талай рет қойылғанын және іске аспағанын ескерсек, ғылыми жетістіктер мен өнертабыстар арқылы қосылған құны жоғары өнім экспортын ұлғайту әзірге арман күйінде қала беретін түрі бар. Бірақ бұл Қазақстанның маңдайына қосылған құны төмен өнімдер мен шикізат экспортына ғана арқа сүйеуді жазған деген сөз емес. Металлургия мен мұнай химиясы, ауыл шаруашылығы саласында қайта өңдеуді тереңдету арқылы құны жоғары өнім алуға мүмкіндік бар.
Қазіргі логистикалық реформалар, Орта дәліз, Транскаспий бағыты, Бір белдеу- бір жол» сияқты жобаларға Қазақстанның белсенді атсалысып жатуы жергілікті өнімнің халықаралық нарықтағы өтімділігіне де оң әсер етуі керек.
Қазақстан алюминиі ТМД мен Еуропаның автоөндірісінде қолданылады. Яғни, бұл металды құйма күйінде емес машинажасаудың маңызды өнімі ретінде сатуға болады. Осы өндірісті одан да тереңдетіп, тамақ және дәрі-дәрмек қаптамасына қажет фольга шығаруға болады.
Қазақстан энергетика мен құрылыста, телекоммуникацияда кеңінен пайдаланылатын мыс кабельдерін өндірсе, Қытайға экспорттай алатын еді. Бұл өнім ТМД мен Еуропа елдеріне де қажет. Мыс құймасынан жылу және су құбырларын ажыратуға қолданылатын түрлі мыс бөлшектерді, шағын арматураларды өндіруге болады.
Коммуналдық шаруашылықта пластик құбырлардың орнын тот баспайтын, мырышпен тысталған болат құбырлар ығыстырып келеді. Болат құбырлар мұнай өнеркәсібінде де, коммуналдық шаруашылықта да кеңінен қолданылып отыр. Қазақстан бұл өндірісті жолға қойса, Ресей мен Орталық Азияға жеткізе алады. Жыл сайын қазақ жерінен қазылған 1,5 млн тонна алюминий рудасы сыртқа сатылып жатыр. Осы өнімді өзімізде өңдеп сатсақ, табыс бірнеше есе артатын еді. Болат пен мыс туралы да осылай айтуға болады.
Қазақстан 2022 жылы металл экспортынан 10 млрд теңге табыс тапқаны туралы дерек бар. Елде өндірілетін металлургиялық өнімнің 15-20 пайызы ғана қосылған құны жоғары болып есептеледі. Яғни, металдан өңделген қосылған құны жоғары экспортынан жылына 1,2 млрд доллар табуға болады деген сөз.
Бұған дейін Қазақстан өз мұнайынан өңдейтін өнімдердің ішінде қосылған құны ең жоғары өнім бензин болып келген еді. Атырау облысындағы Kazakhstan Petrochemical Industries Inc. кәсіпорны полипропилен өндірісін сәтті жолға қоя білді.
Imanbek, Димаш Құдайбергенов сияқты өнерпаздардың тұлғасы қазақ музыкасы мен мәдениетіне деген сұранысты арттырып отыр. Ән-күй, клип пен кино туындылары да қосылған құны жоғары өнімге айналып келеді. Осыны ескерген мемлекет креативті индустрияны қолдаудың тың тәсілдеріне ден қоя бастады. Өйткені туризмнің басты жарнамашысы мәдениет екенін уақыт көрсетіп отыр.
Қазақстан заңнамасы қосылған құны жоғары өнім шығаратын инвесторларды 10 жылға корпоративтік табыс салығынан босатады. Ал өндіріске қажетті қондырғы мен шикізатты сырттан әкелсе, кедендік баж салынбайды. Оның үстіне зауыт салу мен қондырғы сатып алу, шығындарын 30 пайызға дейін, инфрақұрылым шығындарын мемлекет субсидиялайды.
