Түркі әлемінде «Түркістан» дегенде, ең алдымен бір қаланың аты емес, тұтас бір аймақ еске түседі. Аймақ атауы ретінде Түркістан «түріктердің елі» деген мағынаны білдіреді. Бұл жердегі «стан» жұрнағы парсы тілінде «елді мекен», «отан» деген мағынаға келеді. Мағжанның «Түркістан» өлеңі тек бір қала туралы емес, бүкіл өңіріміз  хақындағы жыр. Ирандықтар Амударияның шығысын атам заманда «Тұран», ал кейінгі заманда «Түркістан» деп атаған. Басқаша айтқанда, Түркістан атауы – «Түркі жұрты», «Түркі әлемі» деген ұғымдармен мағыналас.

XVIII-XIX ғасырда Ресей империясы мен Қытай аймақта отарлық саясат жүргізгенге дейін Қазақ хандығы, Қоқан хандығы, Бұқара Әмірлігі мен Хорезм хандығы дербес мемлекеттер ретінде өмір сүрді. Алайда, бұл елдердегі халық өздерінің ортақ бір Түрік атаның ұрпақтары екендігін білетін. Түріктердің әлем саясатындағы әскери және саяси салмағының азаюымен бірге аймақтың шығысын Қытай, ал батысын Ресей империясы жаулап алды. Ресей өз аумағындағы жерлердің солтүстігінде «Дала губерниясын», ал оңтүстігінде «Түркістан губерниясын» құрса, Қытай өз жерінде Шынжаң аймағын құрды. Десе де, Қытайдың қарамағындағы жерлер халық арасында Шығыс Түркістан болып аталды.

XX ғасырдың басында өз биліктерін орнатқан большевиктер түрікшілдік идеологиясын империяның территориялық тұтастығына қауіп деп білді. Сондықтан Дала губерниясында Қазақ Республикасын, ал Түркістан губерниясында Түркімен, Өзбек, Қырғыз және Тәжік республикаларын құрды. Осылайша, түріктердің отаны «Түркістан» атауы картадан жоғалды.

XX ғасырдың басында ыдыраған Османлы мемлекетінің мұрагерлері «түрік» атын қайта жандандырып, Мұстафа Кемал бастаған топ өздерінің елін «Түркия» деп атады. Бұл жаңа мемлекеттің түрік тарихы, түрік тілі, түрік мәдениетіне ие болуы Түркі әлемі орталығының шығыстан батысқа ауғандығын білдірді. Ал Түркиядағы халықтың санасында «Түркістан» атауы «Ата жұрт» ретінде қабылданатын болды. Түркияның осы ұстанымына және Кеңес Одағындағы идеологияға байланысты «Түркістан» атауы «саясиланып», тыйым салынған атауға айналды.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін түркістандықтар аймақтың аты ретінде «Түркістан» атауын емес, «Орталық Азия» атауын қабылдады. Бұның бірінші себебі, Тәжікстанның өзін «Парсы мәдениеті өкілі» деп санауы болса, екінші себебі, Ресей Федерациясының сондай-ақ Қытай мен Иранның «түркофобиясын» яғни Түрік Бірлігінен қорқынышын қоздырмауға бағытталған геосаяси қадам болды. Осылайша аймақтың атауы ретінде «Түркістан» тағы да шеттеп қалды. Осы жағдайлардың барлығын ескерсек, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстанда жаңа бір облыс құрып, оны «Түркістан» деп атауы тек қазақтың ұлттық санасының жандануы жағынан ғана емес, бүкіл Түркі әлемінің рухани жаңғыруы тұрғысынан өте батыл шешім екендігіне шүбә жоқ.

ТҮРКІСТАН ҚАЛА РЕТІНДЕ...

Түркістан қаласының негізгі аты — Яссы. Оның қашаннан бастап  Түркістан болып аталғаны туралы нақты мәлімет жоқ. Десе де, бұл өзгерісті Ахмет Яссауимен және оның қалыптастырған «түркілік және далалық ислам» ұғымымен байланыстыруға болады.

Қысқаша еске түсіре кетсек, Яссауи өмір сүрген XI ғасырда Түркі әлемінде Мәуренахр деп аталатын Сырдария мен Әмударияның арасы және Еділ өзені аңғарын жайлаған түріктер Ислам дінін қабылдай бастаған болатын. Алайда, осы екі өңірдің арасындағы Дешті қыпшақтық көшпенді түріктер әлі де ата жолымен өмір сүріп жатты. Яссы қаласы осы Ұлы даланың шетінде орналасқан еді. Аталған шахарда еңбектерін түрік тілінде жазып, шәкірт тәрбиелеген Яссауи дала түріктерінің мұсылмандануында өте маңызды рөл ойнады. Қолдарына домбыра ұстаған, ауыздарында ұстаздарының «Диуани Хикмет» жыры бар Яссауидің тоқсан тоғыз мың шәкірті көшпенді түріктердің Ислам дінін қабылдауына себеп болды.

Тек Дешті Қыпшақтағы түріктер ғана емес, Анадолы тіпті Балқан түбегінің ең батысындағы мұсылман түріктер де өздерін «Ахмет Яссауиге борыштымыз» деп санайды. Әзірет туралы жазылған алғашқы ғылыми зерттеу болып саналатын «Түрік әдебиетіндегі алғашқы сопылар» еңбегінде Фуат Көпрілі Ахмет Яссауиді түрік ұлттық рухының өзегі деп сипаттайды. Нәтижесінде, Яссауиді ерекше құрметтеген түріктер оны «Пір-і Түркістан» яғни «Түркістанның пірі», «Түріктердің пірі», «Түріктердің әулиесі», «Түріктердің иесі», «Әзірет», «Әзіреті Сұлтан» деп атап кетті. Ал оның мазары орналасқан Яссы қаласы түріктердің рухани астанасына айналды. Тіпті Яссауидің қабіріне зиярат жасау кіші қажылық болып саналатын болды. Осылайша, қала біртіндеп «Түркістан» атала бастады.

Парсы тіліндегі «стан» жұрнағының тағы бір мағынасының «орталық», «елордасы» деген мағынаны білдіретіні де қызық сәйкестік. Мысалға, Османлы мемлекетінің астанасы Ыстанбұл қаласының «Аситане» деген тағы бір аты бар. Тіпті «Ыстанбұл» деген сөздің өзінде де «стан» сөзі  тұрған сияқты. (Бұл, бул, бол, пол, полис — грек тілінде «қала» деген сөз.) Біздің «Астана» сөзіміздің түбірінде де осы «стан» жұрнағы бар. Сондықтан, Түркістанды «Түркі астана» деп түсінген жөн.

ТҮРКІСТАН ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ АСТАНАСЫ РЕТІНДЕ...

Яссы қаласының «Түркістан» аталуының «Қазақ» атауы, қазақтың ұлттық болмысы және тарихымен де тікелей байланысы бар. Қазақтардың исламдану үдерісін еске түсіретін болсақ, Алтын Орда ханы Өзбек ханның кезінде Яссауи ілімі елдің ресми діні болып жарияланғандығы белгілі. Дэвин Дэвистің «Алтын Орданың исламдануы» атты еңбегіне сүйенсек, осы кезде Ислам дінін қабылдаған түріктер өздерін «өзбек» деп атай бастады. Басқаша айтқанда, «өзбек» атауы «мұсылман» дегенді білдіретін болды.

Әбілхайыр Шайбанидің кезінде көшпелі өзбек мемлекетінің шекарасы Мәуренахрдағы отырықшы елді мекендермен түйісті. Осы жерде Яссауидің Түркі өркениеті негізінде қалыптастырған далалық ислам түсінігі отырықшы Парсы мәдениеті негізінде қалыптасқан Нақшибанди Ислам түсінігімен қақтығыса бастады. Басқаша айтқанда бұл — көшпенді Түркі өркениетімен отырықшы Парсы өркениетінің текетіресі еді. Бұл қақтығыста Әбілхайыр хан өзінен бұрынғы Ғазнауилер, Селжуктар, Хорезмшахтар әулеттері секілді қалалық Парсы мәдениетін таңдады. Далалық түріктер тұрғысынан қарағанда бұл өзгеріс олардың Яссауи жолынан, дәлірек айтқанда ата жолынан бас тарту дегенді білдіретін. Осы пікірді қолдаған Зікірия Жандарбектің еңбегіне сүйенсек, Әбілхайырдың шешіміне қарсы шығып көтеріліс бастаған «өзбектер» Керей мен Жәнібекті хан сайлап қазақ болып бөлініп шығып кетті. Демек, «қазақ» деген сөз «өзінің ата жолын сақтаған, сырттан келген жат мәдениеттерді қабылдамаған, өз болмысын қорғап қалған» деген мағынаны білдіреді. Ал Түркістан қаласының Қазақ хандығының астанасы болуы және  хандарының осы қалада жерленуі жаңа мемлекеттің рухани негізінің Яссауи жолына құрылғандығының көрсеткіші болса керек.

Қорыта айтқанда, «Түркістан» аты бүкіл Түркі жұрты үшін қасиетті атау болып саналады. Бұл атаудың жандануы Түркі өркениетінің қайта шарықтауының, Түріктердің бірлігі мен ынтымағының қайта орнайтындығының нышаны десек артық болмас. Өйткені түріктердің пірі, иесі мен киесі Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет осы қалада мәңгілікке байыз тапты...

Дінмұхаммед ӘМЕТБЕК, Халықаралық қатынастар бойынша PhD докторы, Түркиядағы «Анкара дағдарыс және саяси зерттеу орталығының» сарапшысы  

"Цеснабанк" АҚ-ның кейбір мәселелері туралы осы жылдың тамыз айында Fitch американдық рейтингтік агенттігі есеп айырысуларды жариялағанда белгілі болды. Осыған сәйкес қаржы институтының өтімді активтері екінші тоқсанда 30,3 пайызға төмендеді. Іле-шала ресми түрде Үкімет пен Ұлттық банк аграрлық секторды қосымша қолдау туралы бірлескен мәлімдеме жасады. Ол бойынша, Үкімет пен Ұлттық Банк ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді және бүкіл аграрлық секторды қолдаудың қосымша іс-шараларын дайындағаны белгілі болды. Басты мақсат — саланың серпінді өсуіне қажетті жағдай жасау, жаңғыртудың қарқынын төмендетпеу, күрмеуі күрделі мәселелерді шешу. Іс-шаралардың ішінде АӨК кәсіпорындарына түсетін борыштық жүктемелерді азайтуға және олардың борыштық ауыртпалықтарын азайтуға ерекше көңіл бөлінген.

«Цеснабанк» «Агробизнес 2020» бағдарламасы мен кәсіпкерлікті қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламалардың жобаларын іске асыруға белсенді атсалысып келген. Оның үлесі - 65%. Сол себептен, «Цеснабанк» «ҚазАгро» Холдингімен бірлесе отырып, берілген валюталық несиелер мен қарыздарды қайта қаржыландыруды және олардың мерзімдерін ұзарту мәселесін қолға алғаны туралы айтылған.

Сөйтіп Үкімет пен Ұлттық Банк «Цеснабанктен» 450 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығы несиелер портфелін сатып алу тетіктерін пысықтауда. Бұл банктен қарыз алушы агроөнеркәсіптік сектор кәсіпорындарын қаржылық сауықтыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, сондай-ақ «Цеснабанктің» қаржылық тұрақталығын нығайтады.

Егер Әділбек Жақсыбеков Президент Әкімшілігінің басшысы болып қызмет етпегенде, «Цеснабанк» тәуекелдері көп және салған ақша дұрыс қайтпайтын аграрлық секторды еш қаржыландырмас еді. Бізше, аталған секторға банк саяси биліктің өтініші бойынша барған тәрізді. Демек, бұл оқиға банк секторында шынай рынок әлі орнамағанын көрсетеді. Яғни мемлекет екі қолын банк секторының қалтасында терең салып алған.

Сайып келгенде, Қазақстанда мемлекеттік капитализм мен мемлекеттік кәсіпкерлік белең алуда. Мұндай жағдайда, Қазақстан-2050 стратегиясының орындалуы өте қиын.

Ал 2018 жылдың 8 айында банк секторының барлық пайдасының 80% алда келе жатқан 5 банк қамтамасыз етті. Олардың пайдасы 419 миллиард теңгені құрады. Бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жақсы көрсеткіш. Былтырғы көрсеткіш бойынша - 160,3 млрд теңге шығынға ұшыраған болатын. Жалпы соңғы 5 жылда банктердің табысы 2,5 есе өсіп, 249,4 млрд теңгеге жетті.

«Халық Банкі» өткен айлардың қорытындысы бойынша пайда үлесі бойынша көшбасшы болды - барлық пайданың 43,9% бұл банкке тиесілі. Яғни ақшалай баламада 183,7 млрд теңгені құрады. Екінші орында - Kaspi Bank, сектор пайдасының 16,1% - ын немесе 67,6 млрд теңге. Одан кейін  РФ Сбербанкі 30,8 млрд теңге көлеміндегі пайданы иеленді, бұл 7,4% құрайды.

Ең табысты банктердің ТОП-5 үлесіне сектордың барлық пайдасының 77,1% немесе 322,6 млрд теңге жатады. Активтер мен капиталға қатысты банк секторының рентабельділігі тиісінше 14,7% құрады.

Қайырбек АРЫСТАНБЕКОВ, Экономикалық саясат институтының директоры, экономика ғылымдарының докторы

Түркияның Анкара қаласында Қазақстан-Түркия сауда-экономикалық ынтымақтастығына қатысты отырыс өтті. Бұл туралы ақпарат Қазақстан Республикасының Түркиядағы Елшілігінің facebook парақшасында  (https://www.facebook.com/kzembassy) жарияланды.

«Атамекен» ҰКП Сыртқы сауда саясаты Төрағасының орынбасары Нұралы Бөкейханов бастаған қазақстандық іскер топ өкілдерінің Түркияға жұмыс сапары шеңберінде ұйымдастырылған шара (OSTİM) ұйымдастырылған өнеркәсіптік аймағында өткен. 

Жиында сөз бастаған «ОСТИМ» басқарма төрағасы Орхан Айдын екі ел арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастарға тоқтала отырып, аталған ұйымдастырылған өнеркәсіптік аймағының мүмкіндіктері туралы баяндады. Сондай-ақ Қазақстандық әріптестерімен ынтымақтастық орнатуға мүдделі екенін жеткізген ол жиынның табысты өтуіне тілектестігін білдірді. Ал Қазақстанның Түркиядағы елшісі Абзал Сапарбекұлы болса, Қазақстан мен Түркия арасындағы бауырластық қарым-қатынастарға ерекше назар аударды. Өткен жылы екі-жақты ынтымақтастықтың дамуы мақсатында атқарылған жұмыстарға тоқталып, Қазақстанның 2018-2022 жылдарға арналған Ұлттық инвестициялық стратегиясына сәйкес, Түркияның инвестиция тарту бойынша басым елдер арасында орын алғандығына баса назар аударды. Елші сонымен қатар, Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы туралы жан-жақты баяндады. Ол атап айтқанда, еліміздің саяси-экономикалық тұрақтылығы, инвестициялық климаты, сапалы әрі арзан жұмыс күші, табиғи байлықтар, логистикалық тартымдылығы және қолайлы салық жүйесі туралы ақпарат бере отырып, еліміздің инвестициялық басымдылық берген секторлар туралы сөз қозғады. Сөз соңында Қазақстандағы бірегей инвестициялық жобалар бойынша мәлімет бере отыра, түрік кәсіпкерлерін елімізге инвестиция құюға шақырды.

«Атамекен» ҰКП Сыртқы сауда саясаты Төрағасының орынбасары Нұралы Бөкейханов өз кезегінде «Атамекен» палатасының кәсіпкерлерге ұсынған қызметтері туралы баяндай отырып, Қазақстандағы түрік фирмаларын тілге тиек етті. Сонымен қатар, «Атамекен» палатасының Түркия палаталар және биржалар одағымен бірлесе отырып 2019 жылға жоспарлаған жобалары туралы айтты. Атап айтқанда, қазақ-түрік бірлескен палатасын құру жобасына баса назар аударды. Жиын Қазақстаннан келген іскер топ өкілдерінің түрік әріптестерімен өткізген B2B кездесулерімен жалғасын тапты. Сондай-ақ, Елші А.Сапарбекұлы және қазақстандық іскер топ өкілдері, Анкара өнеркәсіптік палатасы 1-ші ұйымдастырылған өнеркәсіптік аймақ басқарма төрағасы және басқарма мүшелерімен дөңгелек үстелде бас қосты. Аталған жиында да екі ел арасындағы сауда-экономикалық және инвестициялық қарым-қатынастар егжей-тегжейлі талқыланды. «Атамекен» палатасы бастаған сапар Түркияның ірі өндірістік аймақтарының бірі Конья қаласына жалғасады.

Анықтама: 50 жылдық тарихы бар «ОСТИМ» ұйымдастырылған өнеркәсіптік аймағы қарамағында 17 секторда қызмет көрсететін, 60 000 адамды жұмыспен қамтамасыз ететін 6 200-ден астам фирма қызмет көрсетеді.