ҚР еңбек сіңірген қайраткері, талантты жыршы   Елмұра  Жаңабергенмен сұхбат

 - Елмұра Манасқызы, өнер сүйер қауым сіздің қазақ сахнасын 35 жылдай дәстүрлі әніңізбен қатар жыршылық өнеріңізбен де тербеп келе жатқаныңызды біледі. Әңгіме басында айта кетіңізші, адами құндылықтар өзгеріске ұшырап жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде жыршылық өнерге деген халықтың ықыласы қалай?

-  Кезінде ата-бабаларымыз қандай ауыр заман, қандай қиын саяси төңкерістер болып жатқанның өзінде жыраулық өнердің мәртебесін биік қойған. Қазіргі таңда өзін қазақпын дейтін әрбір азамат бұл өнерді жоғары бағалап, ерекше ықылас-ниеттерін білдіріп жатады. Десек те, қазіргі жаһандану дәуірінде өскелең ұрпақтың талғамы өзгеріп жатқанын бәріміз де көріп-біліп жүрміз. Осы ұрпаққа ұлттық құндылығымыз саналатын дәстүрлі жыршылық өнерінің мәртебесінің қашанда биік екенін саналарына сіңіру үшін біраз насихаттың керегі рас. Мен телеарналардан жыршы, термешілерге арналған арнайы бағдарламалар ашылса екен деймін. Көптеген концерттер ұйымдастырылып, байқаулар да жиі өткізіліп тұрғанын қалар едім. Бүгінде өткізіліп жүрген жыршы-термешілерге арналған байқаулардың жүлделері мардымсыз. Шумақ-шумақ жырлар жаттап жырлайтын оларға көлік, үй тіксе де көп болмас еді. Жыраулардың киесін тірілту – біздің негізгі мақсатымыз болуы керек.       

- Осы мақсатта нақты қандай жұмыстар атқарып жатырсыздар?

-  Шамамыздың келгенінше жасап жатқан істеріміз көп ғой. Соның біріне тоқтала кетейін. Елордадағы Ұлттық өнер университетінде дәстүрлі ән кафедрасының ішінде жыраулық дәстүр мамандығы бар. Мен ұзақ жылдан бері осында ұстаздық етіп келемін. Негізі жыраулық өнер өз алдына жеке кафедра болатындай мүмкіндігі бар. Ректорымыз биыл осыны қолдап, министрлікке ұсыныс жасады. Алдағы уақытта ол оң шешімін тауып, дәстүрлі жыр мамандығы өз алдына үлкен бір кафедра болып қалар деген үмітіміз бар. Негізі елімізде жыраулық академия ашылса да артық болмас еді.

- 2015 жылы Астана қаласындағы "Қазақстан" концерт залында «Аралым айдын шалқарым» атты ән-жыр кешіңіз өте жоғары деңгейде өткен еді. Өткен жылы да шығармашылығыңыздың 35 жылдығына орайы біраз мәдени іс шаралар өткізілді. Осы туралы айта кетсеңіз?  

- Биыл менің сахнада жүргеніме 36 жыл толып отыр. Оны мен 17 жасымнан бастап есептедім. Былтыры шығармашылығымның 35 жылдығына орай Өнер университеті «Ұстаз тағылымы» атты жыр кешімді ұйымдастырып берді. Оған республикамыздың әр өңірінен ҚР Еңбек сіңірген қайраткерлері С.Жанпейісова, А.Қосанова, А.Исатаева, А.Елшібаева, К.Төленбаева, Г.Сарина, А.Балажановалар мен ҚР Мәдениет қайраткерлері Р.Сүлейменова, Ж.Даңылбаевалар сынды өнер иелері шақырылып, әннен шашу шашты. Сонымен қатар, Д.Жолымбетов, А.Тәңірбергенов, М.Сәрсенбаева, А.Ноғайбаева, М.Сүгірбаев сынды жыршы шәкірттерім өз өнерлерін көрсетті. Елімізге белгілі күйші Б. Дүйсенғазиев маған арнаған "Елмұра" күйін тарту етті. Ақиық ақындар С.Тұрғынбеков, Ш.Сариев, Ш.Ділдебаев, Қ.Сарин, С.Досжановалардың шығармашылығыма арналған өлеңдері оқылды. Бұл концерттің бір ерекшелігі төрт сағатқа созылғаны. Соның ішінде Мәулімнияз, Едіге, Орақ Мамай, Сартай дастандарынан үзінділер орындалды. Мен лық толы залдағы көрермендердің төрт сағат бойы қозғалмастан отырып, жыр тыңдағандарына риза болдым. Ел-жұртымның менің әнімді сағынып қалғанын байқадым. Осы «Ұстаз тағылымы» атты жыр кешімді кейін Қызылорда, Ақтау қалаларында өткіздім.

Сонымен қатар осы кеште  "Арал, Қазалы өңірінің жыраулық дәстүрі" тақырыбында жазылған ғылыми монографиям жарық көріп, тұсаукесерін жасадық. Оған жан-жақтан келген академиктер мен ғалымдар қатысты. Академиктер Б.Омаров, О.Жолмұрзаевтар мен А.Шәріп, Ә.Бәрік, Ж.Мәлібеков, А. Алматов, С.Елеменова, Р.Нұртаза сынды өнертанушы ғалымдар болды. Осылай 2023 жылдың 25-мамырында өткен кешіміз өте жоғары деңгейде ұйымдастырылды.  

- Қателеспесем, «Дүрлердің дүбірінен жеткен дауыс» атты шығармашылық концертіңіз де былтыры өткен еді ...

- Дұрыс айтасыз, өткен жыл менің шығармашылығым үшін өте табысты жыл болды.  Ол концертім 2023 жылдың желтоқсанында "Көшпенділері үні" халықаралық фестивалінің аясында өтті. Халықаралық деңгейде өткен "Дүрлердің дүбірінен жеткен дауыс" атты  жеке шығармашылық кешім Мәдениет министрлігінің қолдауымен «Қазақстан» орталық концерт залында болды. Концертке ұлттық өнер орталығының әртістері, «Астана сазы» қазақ мемлекеттік фольклорлық ансамблі және ҚР МКҚ Президент оркестрі, «HASSAK» этно-фольклорлық тобы және шет елдік қонақтар А.Сұлтанбеков (Түркия Республикасы), Ферияль Башель (Түркия Республикасы), Альпер Кырача (Түркия Республикасы), Роза Аманова (Қырғыз Республикасы), Гүлнәр Алламбергенова (Қарақалпақстан Республикасы) және фольклортанушы ғалым, эпик жыршы Берік Жүсіпов, әнші Асқар Мұқият, Салтанат Ерсұлтан сынды өнер майталмандары қатысты. Маған арналған "Елмұра" күйін оркестр, ал дүниеден өткен ата-анама арнаған өзімнің күйімді "Астан сазы" орындады. Мен көптен бері орындалмай келген шығармаларымды айтып, халқыма тарту еттім. Ақын, шайыр, ұстаз Нұртуған Кенжеғұлұлының "Қанекей сөйле, қызыл тіл" шығармасын шет елден келген достарыммен бірге бірігіп орындап, халықты дүр сілкіндіріп, көрермендерді орындарынан тұрғыздық. Әсерлі мұндай концертті еліміздің әр қаласында өткізуге болатындай еді, әттең оған қолдау болмады. Осы концертті өткізуге қолдау көрсеткен сол кездегі Мәдениет министрі А.Райымқұловаға және Роза Бағланова атындағы "Қазақ концерт" ұжымы мен жетекшісі Тайыр Қаратайұлына мың да бір алғысымды білдіремін. Сөздің реті келіп тұрғанда айта кеткенім дұрыс болар, мен Өзбекстанда өткен Халықаралық «Бахшы» жыраулар сайысында екінші орын алдым. Жақында Арал ауданының Құрметті азаматы атандым.

- Қазіргі таңда дәстүрлі жыршылық өнердің насихатталуы қалай?

- Бүгінде жыршылық өнердің насихатталуы керемет немесе нашар деп айта алмаймын. Бірақ, оларға мемлекеттік тұрғыда үнемі қолдау жасалынып, насихатталып тұруы керек. Дәстүрлі жыршылық өнерді дәріптеп, насихаттап жүрген өнер иелері өте азбыз. Осы өнеріміз ертеңгі күні тек қана мұражайларда тұрып қалмаса екен деймін. Алда үлкен технологиялық дамыған қоғам келе жатыр. Осындай қоғамдағы адамдардың рухани ой-өрісі, бойындағы күш-қуатының бәрі робот тектес болып қалмаса екен. Адамзаттың өзінің даму жолында рухани күш-қуаты өз бойында болып, елін-жерін, отанын сүйетін үлкен тұлғалар қалыптасып, қазақылығымыздан айырылып қалмасақ екен деген зарым бар.

Кезінде Тұңғыш президент бізді ұлттық құндылықты дәріптеу мақсатында Алматыдан арнайы шақыртумен алдырған еді. Тәуелсіз еліміздің қалыптасу жолындағы қаншама мәдени іс-шараларда өнер көрсеттік. Өкініштісі, соңғы кездері жыршылық-термешілік өнерге деген немқұрайлылықты байқайтындаймын. Жақында ғана "Көшпенділер ойыны" халықаралық фестивалінің бірде-бір мәдени іс-шарасына біз шақырылмадық. Басқа да мемлекеттік деңгейде өтіп жатқан мәдени шараларға шақыртуларды аз алып жатамыз. Ұлттығымызды ұлықтайтын жыршылық өнердің мәртебесі қашанда биік болып келген. Ол қазақтың қанымен, жанымен біте қайнасып келе жатқан өнер. Ол өмірімізден өше бастаса қазақилығымыздан айырылып, ұлттығымызды жоғалта бастарымыз хақ.

- Бір әңгімеңізде «қазіргі коуч, тренер, психологтардың айтып жүргендерін кезінде жыршылар айтып тастаған» деп едіңіз...

- Біздің ұлттық құндылығымыздың бәрі - жыр-дастандарымызда, терме-толғауларымызда насихат, өсиет, қаншама ақылнама болып тұнып тұр. Оларды жыраулардың шығармаларына үңілсеңіз, кеңінен тауып аласыз. Жыраулардың шығармасы – тұнып тұрған қазақ философиясы. Онда адамды тәрбиелеудің небір ақыл-кеңестері бар. Қазіргі психолог, коуч дегендердің айтып жүргендерінің бәрі, яғни адам тәрбиелеуге қатысты ақыл-кеңестер онда тұнып тұр. Жыршылар қара халық пен ханның арасындағы алтын көпір болды. Қазір әркім ақылшы болып кетті. Әркім ойына келгенді айтатын дана болуда. Болмасын емес, бәрі болсын. Алайда қазіргі айтылып жатқан әңгімелердің бәрі шет елдің және орыс психологтарының жазғандары мен айтқандары. Бізге олардың керегі де жоқ. Көре білген, түсіне білгендерге өзіміздің жырауларымыздың сөздерінің өзі жеткілікті. Мысалы Нұртуған ақын айтады:

Дүние мекен болдың сен кімдерге,

Өмір шат еңбек етсең білгендерге,

Келген соң дүниеге ауа жұтып,

Болады әркім құмар әр өнерге. 

Өмірде білім иесі адамда бар,

Дүниеге риза болып келгеніңе.

Арасы жақсылықтың түрлі-түрлі,

Даурығып жұрт айтқанға сырттай сенбе.

Өмірде жақсы да бар, жаман да бар,

Жұғымсыз жорғалайды кей жермен де, 

Жағымпаз жағынады жарамсақтап,

Жүктейді суайттығын қызыл тілге.

Қойнына жылан салып отырады,

 Сырты қас,  іші жылмаң көз көргенге.

Өсекті өнер-білім пұлсыз тасып,

Жүреді сөз арқалап бірден бірге.

Дос жекжат жаныңнан да жақынырақ

Залым да ең асылдың бәрі өзіңде, - деп насихатты төгіп-төгіп, ақыл-кеңесті айтып келеді де:

Ей адамда, адам болсаң сыпайы бол,

Адамның зіл тұрмасын мінезінде, - дейді. Біздің қазіргі айтып жүрген сөздеріміздің барлығының түйіні осы. «Адамдар, адам бол, сыпайы бол» дейді. Көркем мінез, сабыр, ақыл, жігер, күш еңбектің бәрі – осы екі шумақта жатыр. Осындай жыраулардың әрбір сөзін тыңдасаң күш, энергия, рух аласың. Жүдеп жүрген санаңды, құлазып жүрген көңіліңді жыраулар ғана емдейді. Сондықтан да жырауларға ерекше қолдау жасалынып, оларға кәдуілгідей қорған болу керек.

 - «Шәкіртсіз ұстаз тұл» дегендей, қандай үздік шәкірттеріңіздің өнеріне, талантына тәнті болып отырасыз?   

- Құдайға шүкір, менің талантты шәкірттерім өте көп. Биыл ғана бітіріп кеткен шәкіртім Нұрайым Ерталап сегіз дастанды, қаншама терме-толғауларды және мақамдарды жатқа біледі. Оған біраз дүние үйреттім. Мен әрбір шәкіртіме айтып отырған жыр-термесіндегі адами құндылықтардың бойларынан да табылуын қадағалап айтамын. Әйтпесе, көп адамдар жаттанды түрде ауызы көл, істеген ісі шөл болып жүреді. Жырау өзі жырау болғаннан кейін сол жыршы, термеші деген атқа лайықты болуы керек. Аузынан шыққан сөзі, істеген ісі, киген киіміне дейін үйлесімділікте, сүйкімді, сыпайы, жігерлі, ақылды, үлгі алатындай деңгейде болуы керек. Елді соңынан ерте алатындай болуға тәрбиелеймін. Нұрайымым биыл Астана филармониясына қызметке орналасты. Сонымен қатар, менің Әлихан Дүйсенбай есімді өнерлі шәкіртім «Қазақ концертте» жұмыс жасауда. Айта берсем, талантты шәкірттерім көп. Солардың ішіндегі Элвира Есназарова, Бағдаулат, Арайлым Өмірбекова, Қасемхан Кішкенеев, Абылайхан Бектасов және Айнұр Қонысбаева сынды шәкірттерімнің жетістіктерімен қуанып жүремін. Жоғары оқу орнында да талантты шәкірттерім өсіп келеді. Аллаға шүкір, бабаның мұрасын аманат етіп алып жүрген шәкірттерімнің барына қуанамын.   

- Сұхбат бергеніңізге рахмет!

 Авторы: Мара Келес

«Оқулық – ұстаздың да, оқушының да ақылшысы»

А.Байтұрсынұлы Білім Академиясының Академиялық кеңесінің мүшесі, «TIL» /Түркі ілімі/ орталығының директоры, Халықаралық (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ғылыми журналының редакциялық кеңес мүшесі, филология ғылымдарының кандидаты, ғалым-ұстаз Гүлбаһрам ҚҰЛНАЗАРОВАМЕН сұхбат

-  Гүлбаһрам Сұлтанқызы, бүгінде сіз Түркияның Конья қаласында тұрып жатқан ғалымсыз. Өзіңіз басшылық ететін «TIL» /Түркі ілімі/ орталығы жылда Түркия мен Қазақстанның білім саласындағы ынтымақтастықты арттыру мақсатында екі елдің ЖОО оқытушылары мен мектеп, колледж мұғалімдері арасындағы біліктілікті арттыру курстарын, семинарлар мен дәрістерін ұйымдастырып келеді. Осы туралы толықтай айта кетсеңіз?

- Бүгінде Қазақстан білім мен ғылым саласында көптеген әлем елдерімен қатынастар орнатқан. Оның ішінде АҚШ, Еуропа, Орта Азия елдері мен ЕАЭО-ның озық оқу ордалары бар.

Абылай хан атамыз: «Білекке сенер заманда ешкімге дес бермедік. Білікке сенер заманда қапы қалып жүрмелік!» дегендей, бүгінгі білім мен ғылым заманында әлемнің озық тәжірибелерін үйреніп-меңгермесек, өмір деген ұлы көште өз сыбағамыздан айырылып қаларымыз сөзсіз. Қазіргі жаһандану кезеңінде оқшаулану қиын, әрі бұл қажет те емес. Еуропаның және өзіміздің тамырлас, бауырлас Түркия елінің ғылыми-техника саласы, білім беру жүйесі көптеген артықшылықтарға ие екендігі талас тудырмайтын ақиқат. Мұндай озық тәжірибеден үйренудің қажеттігі мен тиімділігі ешқандай қарсылық туғызбайды, керісінше бауырластығымызды бекемдеп, ықпалдастығымызды нығайта түседі. Осы мақсатта ашылған «TIL» /Түркі ілімі/ орталығымыз Түркия мен Қазақстанның білім саласындағы ынтымақтастықты, яғни ғылым мен білім сапасын арттырып, екі елдің ЖОО оқытушылары мен мектеп, колледж мұғалімдері арасындағы біліктілікті арттыру курстарын, семинарлар мен дәрістерін (қазақ - түрік  тілінде)  жыл сайын Түркияның әр қаласында ұйымдастырып келеді. Атап айтсақ, Түркияның Конья қаласында 2022 жылдың 14-26 ақпанында «Оқытудың заманауи формалары мен әдістері: ізденістер мен шешімдер» атты халықаралық семинар, 9-10 сәуірінде «Қазақстан мен Түркияның жалпы білім беру жүйесінің озық үлгілері мен тәжірибелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар ұйымдастырылып, электронды жинағы шығарылды. Қатысушыларға Түркия мемлекетінің беделді, тәжірибелі профессорлар тарапынан халықаралық сертификаттар табыс етілді.

Орталығымыз Түркиядан қазіргі қоғамның, жастардың білім алудағы мақсат-мұратының өзгергеніне орай, жаңа технологиямен қазақстандық оқытушылар мен мұғалімдердің өтініштеріне, талаптарына сай ағылшын тілінде электронды кітаптарды шығарып жатыр.

- «TIL» /Түркі ілімі/ орталығының алда қандай жоспарлары бар?

- Жоғарыда атап өткенімдей, Қазақстан мен Түркия елінің ЖОО оқытушылары мен мектеп, колледж мұғалімдері арасындағы біліктілікті арттыру курстары, семинарлар мен дәрістері, симпозиум мен конференциялары қазақ және түрік тілінде ғана өтеді, өз аудармашыларымыз бар. Біздің елде қазақ, түрік тілін қатар меңгерген ғалымдар, оқытушылар, ұстаздар Құдайға шүкір, жетерлік. Көптілділік – адамды іскерлік қарым-қатынас дағдыларына, серіктестік ынтымақтастыққа, еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ықпал етеді. Сондай-ақ көптілді меңгеру адамның өмір жолына, қарым-қатынасының кеңеюіне, мәдениеттің ұлттық ерекшеліктеріне, әртүрлі халықтың ұлттық дәстүрімен танысуына да үлкен мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан орталығымызға түрік ғалымдары тарабынан «қазақ әдеби тілін үйренуге» деген ұсыныстар түсіп жатыр. Болашақта соны қолға алсақ деген ойдамыз. Әрине, тіл үйрену оңай емес, десе де бір тілді білген адамға екінші, үшінші тілді үйрену оңайға түседі. Адам шет тілін үйрену барысында, жаңа бір әлемнің, өркениеттің ішіне кіріп, таныса бастайды, яғни адамның ақпараттық, мәдени және экономикалық ойы кеңейіп, таным-түйсігі арта түседі, ең бастысы мынандай мүмкіндіктерге:

1.Басқа мемлекеттің (халықтың) өкілімен ешқандай аудармашысыз тікелей қарым-қатынас жасап, сөйлесіп, ой бөлісу мүмкіндігіне ие болады;

 2.Сол тілдерде берілген ақпаратты, ғылыми мағлұматтарды толық игеруге, түпнұсқада оқуға мүмкіндігі көп болады;

3.Халықаралық деңгейдегі конференциялар мен симпозиумдерге қатысып, басқалармен тілдесу  мүмкіндігіне ие болады.

- Жалпы екі елдің білім беру жүйесіндегі қандай ерекшеліктер мен артықшылықтарды  атап өтер едіңіз? 

- Қазақстанның білім беру жүйесі Лиссабон конвенциясына, Батыс Еуропаның Сорбон декларациясына, 2010 жылы Еуропаның 30-ға жуық елдерімен бірге Болон декларациясына кірді. Болон декларациясына түркі халықтар арасынан Қазақстаннан басқа Түркия мен Әзербайжан елі де бар. Бұл процестің жастарды, оқытушыларды басқа елдерге жіберу, білім тәжірибе алмастыру аспектісі өте дұрыс ойластырылған деп есептеймін.

Түркия 2012 жылы Болон декларациясына кіріп,  сол жылдың 1-наурызынан бастап білім берудің 4+4+4 (12 жылдық) моделімен жұмыс жасаса, біздің еліміз әлі күнге дейін білім жүйесінің 4+5+2 (11 жылдық) моделімен жұмыс істеп келеді. Кейбір арнаулы мектептер болмаса, негізінен жаппай 12 жылдық (4+6+2) білім беру жүйесіне толық көше алмай келе жатырмыз.   Түркияның 4+4+4 моделі: 

·       Бастауыш  – ( Ilkokul)  4 жыл -1, 2, 3, 4 сыныптар

·       Орта мектеп – ( Ortaokul) 4 жыл – 5, 6, 7, 8 сыныптар

Имам-хатиб орта мектебі де бар, яғни онда 5, 6, 7, 8 сынып оқушылыры Құран Кәрім, Пайғамбардың өмірін, ақида, фиһқ сабақтарын оқиды.

·       Лицей (Lıse) мен  колледж  4 жыл  – 9, 10, 11, 12 сыныптар. Лицей мен колледждер балаларды жоғары білім алуға, кәсіпке, олардың өмірге деген қызығушылықтары мен дағдыларын іскерлік қабілеттеріне сәйкес дайындауға бағытталған.  Лицей мен колледж  негізінен бірнеше бағытта, атап айтсақ: шет тілдері, қоғамдық ғылымдар (тарих, география т.б.), техникалық лицей, өнер колледжі сияқты түрлі мамандыққа  дайындайды. А.Эйнштейн: «Білім беру жаттату емес, ақылды ойлауға үйрету» деп айтқандай,  лицей мен колледжді бітірген оқушылардың бірі алған білімдерін ары қарай жетілдіру үшін ЖОО түссе, кейбіреулері сол мамандығымен жұмысқа тұрып, жастайынан еңбек етеді. 

Мұндағы бір ерекшелік бастауыш, орта, имам-хатиб мектептері, лицей мен колледждер әртүрлі ғимаратта оқытылады. Мысалы, бізде 11 жылды бір мектепте (бір ғимаратта) оқыса, Түркияда 4+4+4 моделі бөлек – бөлек мектепте (әртүрлі ғимаратта) оқиды. Осылай оқытқан мұғалімге де, оқушыға да тиімді. Және де біздің мектептерде кездесетін «әлімжеттік әрекеттер» болмас еді.

Түркияның жалпы мектептерінде 4-сыныпқа дейін шет тілі оқытылмайды, тек 4 сыныпта – 2 сағат, 5-6 сыныптарда – 3 сағат, 7-8 сыныптарда – 4 сағат өтеді. Бала ең алдымен ана тілінде тәрбиеленіп, оқып, білім алып, оны толық меңгергеннен кейін ғана екінші, үшінші тілді үйретуге болады деген қағиданы қатты ұстайды. Балаға жастайынан тіл үйретудің артықшылықтары да көп, десек те,  ана тілін толық меңгермеген бала, басқа тілді еркін меңгеріп кете алмайды. Себебі, тіл тек қарым-қатынас жасаумен ғана шектелмейді, онда сол халықтың әдет-ғұрыпы, дәстүрі мен мәдениеті, мінезі мен менталитеті де кіреді. Онсыз тілді толыққанды меңгеру мүмкін емес. Кейбір әріптестеріміздің бала ақпараттық ресурстармен жұмыс жасап, интернет желісіне қосылу үшін міндетті түрде үш тілді білу керек деген қате пікірін бүгінде тілі әлі шықпаған балалар дәлелдеп жүр. 1 жасқа толмаған балалар интернет, компютерді шет тілін білмей-ақ қосып, қарап жүр. Сондықтан, тілі әлі толық шықпаған балаға бірнеше тілді үйретіп, одан болашақта көптілді тұлға қалыптастыру деген ұғым мүлдем дұрыс емес.

-  Сіздің есіміңіз қазақ тіл білімінің әлемдік деңгейде, жалпы түркітану саласында алатын орнын анықтайтын ұғымдар мен терминдер және қазақ тілінің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар жайлы Қазақстан Республикасының Білім және мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің 1998 жылы шығарған «Қазақ тілі» энциклопедиясына енгенінен хабардармыз. Осы саладағы елеулі еңбектеріңіз жайлы білсек?

- Бүгінде түбі бір түркі халықтары өздерінің төл тарихын, тілі мен әдебиетін тарихи тұрғыдан қайта, жаңаша тұрғыда зерттеу керек. Бұл – заман талабы. Өйткені, біз тарихымызды, тіліміз бен әдебиетімізді осы уақытқа дейін орыс, ағылшын, неміс ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып зерттедік, зерделедік. Енді мұндай қателікке бой алдырмауымыз керек. Себебі, бүкіл түркі дүниесіндегі болып жатқан үлкенді-кішілі тарихи өзгерістерді, ондағы  халықтың тілі мен тарихын, әдебиетін сол халықтың өзінен артық білетін ешкім жоқ.   

Мен араб бөлімін 1987 жылы бітірдім. 1991-1993 жылдары Әл-Фараби атындағы (бұрынғы С.М.Киров атындағы) Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің стажер-ізденушісі, 1993-1997 жылдары аталмыш университеттің аспирантурасын аяқтап, 1997 жылы доктор, профессор, теолог, түрколог Б.Сағындықовтың жетекшілігімен 10.02.06 - түркі тілдері мамандығы бойынша «ХІ-ХІІ Ғасыр Әдеби Ескерткіштеріндегі Араб Элементтері (қазақ тіліндегі ортақ элементтермен салыстырып талдау)» - деген тақырыптағы кандидаттық диссертациямды ҚР БжҒМ Тіл білімі институтында ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі Ә.Қайдаровтың төрағалығымен қорғап, филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алдым.

Мені қазақ тіл білімінің әлемдік деңгейде, жалпы түркітану саласында алатын орнын анықтайтын ұғымдар мен терминдер және қазақ тілінің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар жайлы Қазақстан Республикасының Білім және Мәдениет және Денсаулық сақтау министрлігінің 1998 жылы шығарған «Қазақ тілі» энциклопедиясына ҚР БжҒМ Тіл білімі институтының сол кездегі директоры ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі Ә.Қайдаровтың ұсынысымен енгізіпті. Мен оны кейін білдім. Десек де, қазақ тілінің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың қатарында диссертацияны 1 жыл бұрын ғана қорғаған менің болуым, әрине мен үшін үлкен мәртебе болды.

Қазақ тілінің тарихына қатысты: ХІ-ХІІ ғасыр ескерткіштер тіліндегі араб сөздерінің морфологиялық және лексико-семантикалық ерекшеліктері; ХІ-ХІІ ғ. әдеби ескерткіштері мен қазіргі қазақ тіліне ортақ араб сөздерінің дыбыстық ерекшеліктері; «Құтадғу білік» пен «һибатул хаққайық» ескерткіштеріндегі араб сөздерінің түркі сөздерімен тіркесу қабілеті; ХІ-ХІІ ғасыр әдеби ескерткіштеріндегі араб элементтері (қазақ тіліндегі ортақ элементтермен салыстырып талдау); «Дүние», «ақыл», «халық» сөздері  тілімізде қашаннан бар?; Орта ғасыр ескерткіштерінің зерттелуі; Мысыр диалектісіне енген қыпшақ (қазақ) сөздері; Қолжазбалардың зерттелуі: ізденістер мен жаңа мүмкіндіктер, проблемалар;  Түркі тілдерін зерттеудің қазіргі кездегі өзектілігі; Ортағасырлық қыпшақ – осман – араб (Мысыр диалектісі) мәдени-тілдік байланыстар; Kazak Dili ve Kültürünün Dünya Düzeyindeki Rolü сияқты әр елде шыққан 100 аса мақалаларым бар. Сондай-ақ орысша-қазақша–арабша лингвистикалық сөздігі мен «Қазақ тілін оқытудың жаңа әдістемесі» атты методикалық құралым шықты.

Ғасырлар бойы бір-бірімен тікелей байланыста болмаған түркі халықтары бүгінде жақындай түсті. Осы тұста түркі тілдерін (тарихы мен қазіргі тілін) зерттеген ғалымдардың еңбектерін бір сүзгіден өткізіп, бір ізге салатын (Халықаралық Түркі академиясы қолға алса) уақыт келген тәрізді. Өйткені, туыстас түркі тілдерінің тілдік элементтерін (әсіресе, шағатай тілінде жазылған мұраларын) әр халық бөліп жармай, ортақ мәселе ретінде қарап, зерттеген әлдеқайда мардымды әрі сапалы болар еді. Түркі тілдерін бір-бірімен, басқа тілдермен (қазіргі қазақ тілін көне қыпшақ, осман, түрік, араб тілдерімен) салыстыра отырып, оған жан-жақты тарихи-лингвистикалық зерттеулер жүргізу бүгінде  Тәуелсіз қазақ елінің басқа түркі халықтарымен байланысын нығайтуда айрықша рөл атқарады.

- Халықаралық (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» журналының редакциялық кеңес мүшелігіне өткен жалғыз қазақ ғалымы екеніңізді білеміз. Редакцияның кеңес мүшелігіне қай жылы өтіп едіңіз? 

- Халықаралық (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» журналы редакцияның кеңес мүшелігіне кез келген адамды алмайтынын білеміз. Алайда, Алла сәтін салса, адам ойламаған нәрсенің болатыны рас. Халықаралық (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» журналының бас редакторымен алғаш 2019 жылдың күзінде Түркияның Анталья қаласында өткен халықаралық симпозиумда кездестім. Өте қарапайым, білімді американдық ғалым менің Қазақстаннан келгенімді, өзі ұйымдастырып отырған конференцияға осы уақытқа дейін қазақстандықтардан ешкім қатыспағанын, қазақ халқының өкілін алғаш көріп отырғанын да жасырмады. 2020 жылы COVID-19 пандемия  басталып, конференция онлайн түрде өтті, сол қиын-қыстау кезінде конференцияның мақалалар жинағын шығаруға көмектестім. Осы еңбегімді ескеріп, 2021 жылы журналдың редакциялық кеңес мүшелігіне қабылдады (сертификатын жіберіп). Қазақстаннан ғана емес, жалпы ТМД елдері атынан қабылдап, үлкен сенім артты. Өте жауапты іс.

 Scopus және Web of Science мәліметтер базасына енгізілген халықаралық рецензияланған (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ғылыми журнал сондай-ақ ғылыми конференциялар ұйымдастырады, технология, білім және ғылым саласының озық зерттеу нәтижелері мен озық тәжірибелерін (мақалаларын) шығарып, таратуға ықпал етеді.

-  Шет тілді аудиторияда үлкен тәжірибесі бар ғалым ретінде болашақта өзіңіздің қалыптасқан авторлық әдісіңізді жетілдіре отырып, оқулық шығаруды жоспарлап отырсыз. Бұл сіздің қазіргі шет тілін үйретуге арналған оқулықтарға көңіліңіздің толмағанына ба, әлде...

- Тілге байланысты сұрақ туындағанда, мен: «балаңызды болашақта көп тіл білетін «полиглот» етіп өсіргіңіз келсе, онда балаңызды міндетті түрде қазақ мектебіне беріп, қазақ тілінде оқытыңыз» деймін. Оның өзіндік себебі де бар: қазақ тілін, ондағы төл 9 (ә, қ, ғ, ң, ө, һ, ұ, ү, і) дыбысты еркін әрі дұрыс айта білетін бала басқа шет тілдерін де оңай әрі тез меңгереді. 9 (ә, қ, ғ, ң, ө, һ, ұ, ү, і) төл дыбысымыз әлемнің барлық тілінде кездеседі. Қазақ тілін өте жақсы білетін жастарымыз шет тілін жылдам әрі таза меңгереді. Мұны өз тәжірибемізден де, тіл үйретіп жүрген басқа елдің ұстаздары да мойындап, айтып жүргендерінен де білеміз. Мысалы, тіліміздегі «қ», «ә», «һ» дыбыстары араб тілінің ең қиын, көпшілігі айта алмайтын дыбысы болса, біз үшін ол ешқандай қиындық туғызбайды. Сондай-ақ тіліміздегі «ғ», «ө», «ң» дыбыстары француз тілінде, ал «ұ» мен «ү» дыбыстары түрік тілінде өте жиі қолданылады. Қазақ жастарының көптілді меңгеруіне дыбыстардың дұрыс айтылуы, ауыз қуысының туғаннан сол дыбыстарға бейімделуі, артикуляциясы, яғни сөйлеу мүшелерінің дыбыс шығарудағы атқаратын  қызметі, үндестігі т.б. үлкен әсер етеді. Керісінше, қазақ тілін үйренетін шетелдіктерге біздің төл дыбыстарымыз көптеген қиындықтар тудырады, өйткені ол тілдерде мұндай дыбыстар жоқ. Мысалы, жоғарыда сөз еткен, арабтар біздің «қ», «һ» дыбыстарымызды жақсы айтқанымен, «ұ», «ү», «ң» т.б. дыбыстарына келгенде кәдімгідей қатты қиналады. Өйткені, олардың ауыз қуысы ол дыбыстарды шығара алмайды, яғни тілдегі дыбыстарды бұзып сөйлеу (акцент) содан пайда болады.

Қазақ, араб тілдерінен дәріс беріп келе жатқаныма 35 жылдан асты. Бүгінде қазақстандық шәкірттерімнің алды доктор, профессор, ректор, депутат.  Ал, қазақ тілін оқып, үйренген шетелдік шәкірттерімнің арасынан ерекше есте қалғаны жапондық «жапонша – қазақша сөздіктің» авторы Окава Хироши мен Масуджима және Абайдың өлеңдері мен қара сөздерін жатқа білетін мысырлық Омар.  Окава Хироши бүгінде Токио университетінің профессоры, түрколог, ал Масуджима Жапония телевидениясында Димаштың тікелей аудармашысы болды.

Болашақта өзімнің қолданған, қалыптасқан авторлық әдісімді негізге алып, оқулық шығаруды жоспарлап отырмын. Бұл оқулықтарға көңілімнің толмағанынан емес, керісінше оқулық неғұрлым көп болса, өзіне ұнайтын оқулықты таңдауға мүмкіндігі де сондай көп болады.  Оқулық – ұстаздың да, оқушының да ақылшысы, сондықтан оның берілетін білімінің мазмұны мен сапасына да жаңа талаптар қойылып отыр.

Еліміздің білім беру жүйесінде, әсіресе жаңа форматтағы оқулықтарға  жасалынып жатқан реформалар еркіндікке еті үйренген, болашаққа жасар қадамы нық, өзіне сенімді, дарынды ұрпақ қалыптастыруға бағытталғанымен құнды. 

- Уақыт тауып сұхбат бергеніңізге рахмет!

Авторы: Мара КЕЛЕС

Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлік саласында әйелдердің үлес салмағы артып келеді, Мысалы, бұдан 10 жыл бұрын кәсіптегі нәзік жандылардың үлесі 38% болса, бүгінде ол 45%-ке жуықтаған. Елімізде іскер әйелдерді қолдау шарасы әрмен қарай да жалғаса береді. Атап айтқанда, өткен жылдары «сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау» құралы бойынша 66 мыңға жуық кәсіпкерлік жобасы қолдау тапса, оның 6 мыңы әйелдердің үлесінде. Ал жалпы жұмыс істейтін әйелдер үлесі бойынша Қазақстан әлемде Қытайдан кейінгі екінші орында екен. Яғни, еліміздегі еңбек күшінің едәуір бөлігі арулардың еншісінде. Бұдан бөлек елде гендерлік теңге­рім­­нің рөлі ең жоғары деңгейде баға­ланған, нақты міндеттер мен көрсеткіштер Қазақстан дамуының 2025 жылға дейінгі стратегиялық жоспарында белгіленген. Аталған құжат бағыттарының бірі – кәсіп­керлік қызметке қажетті ресурс­тардың барлық түрлеріне ерлер мен әйелдердің бірдей қол жеткi­зуiн қамтамасыз ету. Бұл шаралар гендерлік аспектіде мемлекеттік қыз­меттердің қолжетімділігінің талдауы мен шағын және орта бизнес субъектілерін мем­лекеттік қолдау, әйелдер кәсіп­керлігіндегі әкімшілік кедергілерді қысқартуды қамтиды. Сондай-ақ «Атамекен» кеңес беруші орган­дардың арасынан бірінші болып өз алаңында Іскер әйелдер кеңесін құрды. Бұл да нәзік жандардың «бір қолымен бесік, екінші қолымен   кәсіп тербеуіне» мүмкіндік. Сондай іскер әйелдердің бірі Балжан Құрманова. Ол  "Honey Soul" ішкі киімдер салонының иесі, "Honey Soul" үй киімдері брендінің және тігін цехының негізін қалаушы, IТ саласындағы 16 жылдан астам еңбек өтілінің 10 жылында басшылық қызметтер атқарып келе жатқан іскер де білікті басшы.

- Балжан Ақанқызы, еліміздегі ірі-ірі «Юнит», «Самұрық-Қазына» сынды компанияларда басшылық қызметтер атқарып, бүгінде «Казатомөнеркәсіп»  компанияларының бірінде департамент директоры қызметін атқарып жүрген сіздің жеке кәсіпкерлікке келуіңізге не себеп болды?

-  Мен жеке кәсіпкерлікке ұзақ ойланып-толғанып жүріп келдім десем болады. 2018-2019 жылдары жұмысыма берілгенім соншалықты, бар уақытымның бәрі қызмет орнымда өтіп жатты. Сол кездері өзімнің әйелдік болмысымнан айырылып, еркек мінезді болып бара жатқанымды байқадым. Үлкен жауапкершілікті арқалап, іргелі жоспарларды іске асыру үшін жүйелілік, реттілік, қаталдық, тәртіптің болуы заңдылық. Ер азаматтардан қалыспай осындай басшылық қызметтерді атқарамын деп жүріп өзімнің нәзік жаратылыс иесі екенімді де ұмытып бара жатқандай болдым. Жалпы адам өз табиғатынан алыстаса, өмірде үлкен қателікке бой алдырады. Содан дереу әйелдік энергиямды көтеріп, нәзіктігімді сақтау үшін көптеген семинарлар мен тренингтерге қатысып, өзімнің нәзік жаратылысыма айрықша мән бере бастадым. Сол кездері қосымша бір кәсіп ашу туралы да ойланып жүргенмін. Бірақ, қандай бизнес түрімен, немен айналысатынымды білмей ұзақ ойландым. Кейін әйелдердің ішкі киімдерін сататын дүкен ашып, оларға ерекше жайлылық жасасам деген ой келді. Әйелдер шопинг жасағанда ерекше бір тынығып қалады ғой. Содан 2019 жылдан бастап нарықты зерттеп, еліміздегі сол саладағы компаниялармен жақын танысып, келіссөздер жүргізе бастадым. 2020 жылдың қаңтарында дүкенімді ашуды жоспарлағаныммен, белгілі бір техникалық жағдайларға байланысты кейінге қалды. Сөйтіп, сол жылдың маусым айында еуропалық ішкі киімдер сататын "Honey Soul" салонымды аштым. Мұндай дүкен ашуымның басты философиясы – әйелдер, қыз-келіншектер әдемі де бағалы ішкі киімдері арқылы өздерінің сенімділіктері мен белсенділіктерін арттырып, бойларындағы нәзіктіктерін сақтап қалса екен деген ой. Қазіргідей материалды әлемде өмір сүріп жатқан нәзік жандылар бәрінен де бұрын ең алдымен өздерінің сұлулықтары мен нәзіктіктерін ұмытпаса екен, өз жаратылыстарынан алыстап кетпей, сақтап қалса екен деген ізгі ниет.

- "Honey Soul" салоныңыздың басты ерекшелігіне тоқтала кетсеңіз?

Үлкен сауда орталықтарынан ішкі киім сатып алу ұяң қазақ қыздары үшін  қиындау болатынын жақсы білемін. Өйткені, өзім де кезінде ондай салондарға кіре алмайтынмын.  Сондай ыңғайсыздықты болдырмас үшін арнайы ғимараттан дүкен аштым. Онда келген тұтынушыларға ерекше қызмет түрлері көрсетіледі. Әйелдері немесе қыздары ішкі киім киіп көріп жатқанда еріп жүргендер оны асықтырмас үшін, түрлі сусындар ішіп, тынығып күтіп отыратын жайлы орын жайғастырылған. Сонымен қатар дүкеніміз тек қана пайда табатын орталық ғана емес, түрлі жиындар, семинарлар, тренингтер өткізетін мекенге айналса екен деп те армандаған едім. Қазіргі таңда дүкенімізде астролог, номеролог сынды түрлі мамандар шақырылып, үнемі басқосулар ұйымдастырылып тұрады.

- Тігін цехыңыз қай жылдан бері жұмыс істеп келеді?  

- Тігін цехымды 2023 жылдың шілде айында аштым. Оны ашудағы негізгі мақсатым – "Honey Soul" атты қазақстандық үй киімдері брендін жасау еді. Үй киімдеріне деген сұраныстың барын көргеннен кейін маған осындай идея келді. Оны жүзеге асыру үшін ұзақ ізденіс үстінде жүріп, көптеген еңбектің арқасында цех ашылды. Қарамағымда біраз тігіншілерім бар. Біз өз брендімізді тігіп қана қоймай, арнайы заказдар қабылдап та жұмыс жасаймыз.    

- Бірнеше кәсіптің тізгінін қатар ұстауға уақытыңызды қалай үйлестіресіз?

- Кәсіп те өзіңнің ішіңнен шыққан балаң іспетті. Ұзақ ойланып-толғанып жүріп негізін қалаған бизнесің алғашында тәй-тәй басқан бала секілді аяғын тік баса алмай тәлтіректеп қиналады. Ондайда ештеңеге қарамастан, дұрыстап аяғынан тік тұрып қалыптасып кетуіне барынша күш салуың керек. Бизнес болған соң, оның өзіндік қиындығы да, қызығы да қатар келіп жатады. Бизнесмендердің «алғашқы үш жылында сен бизнеске еңбек етесің, одан кейін бизнес саған еңбек етеді» дейтіні рас. Алғашқы жылдарында біраз қиындықтар болады, адам оған төзе де, шығар жолын таба да білуі керек. Әрине, ол үшін өзіңнің бизнесіңді жаныңдай жақсы көруің маңызды.  

Уақытқа келер болсақ, егер адам өзінің уақытын дұрыс үйлестіре білсе бәріне де үлгереді. Тайм-менеджментті дұрыс қалыптастыра білу де үлкен өнер. Мен шамам келгенінше бәріне үлгеруге тырысамын. Бос уақытымды да жоспарлап, түскі ас пен жұмыстан кейінгі уақытымды, сосын демалыс күндерімді көбіне жеке кәсібіме арнаймын. Адам болған соң жеке өміріңе де мән беруің керек, оған да көңіл бөлемін. Аллаға шүкір, қазіргі таңда бәрін үлгеріп, ештеңеден қалыс қалып жатқаным жоқ. 

- «Қазақстан іскер әйелдері қауымдастығының» мүшесі ретінде айтыңызшы, сіздіңше бизнесте жүрген қазіргі қазақ әйелінің образы қандай болуы керек?

- Менің қазіргі таңдағы қазақтың іскер әйелдерінің аяқ алысына, жалпы болмысына қарап көңілім марқаяды. Отбасындағы әйелдік, аналық міндеттерін атқара жүріп, қоғамдық жұмыстарынан қалыс қалмай, белсенділік танытып, жеке кәсіптерін дөңгелетіп жүргендерін көргенде риза боламын. Қазіргі қазақ әйелдерінің нақты образдары міне, осылар. Жаһандану дәуіріндегі ғаламтордың құдіретінің арқасында барлық адамдардың күнде немен айналысып жүргенін, қайда не істеп жатқанын қолымыздағы телефоннан-ақ көріп отыратын деңгейге жеттік ғой. Барлық жеке кәсіпкерлердің еңбегі жеке парақшаларында айқын да анық көрініп тұр. Мен қазақ әйелдерінің қазіргідей сегіз қырлы, бір сырлы болмысына ризамын. Біздің қазақ әйелдері, тарих қойнауына үңілер болсақ, қай кезде де заманына тез икемделе білген. «Ұлтты тәрбиелейтін - әйел» деп бекер айтылмаса керек. Осындай ұлы әйелдердің тәрбиесін көрген ұрпағымыз қазіргі таңда шет елдерден білім алып, өзге орталарда өздерінің іргелі істерімен, жақсы болмыстарымен танылып жатыр. Көптеген қыз-келіншектер мансапты нөлден жасайды. Олардың әңгімесі мен өмірбаяны мотивация береді. Басқа адамдардың тағдырымен танысу табысқа жету жолы қандай болатынын және сізді қандай кедергілер күтіп тұрғанын жақсы түсінуге көмектеседі. 

- Жеңімпаз жан өзінің жүріп өткен жолына өзі сыни көзбен қарай білуі керек дейді...

- Осы күнге дейінгі өзімнің шыққан биігіме өзім көз салар болсам, әрине, қол жеткізген жетістіктерім көңілімнен шығады. Десек те, болдым-толдым деп тоқмейілсуге болмайды. Олай десе, адам тоқырауға ұшырайды, дамуы шектеледі. Адам бір орында тұрып қалады деген ұғым жоқ, шындығы - не өседі, не өшеді. Сондықтан да менің әлі де қолым жетпеген жетістіктерім мен шыңдарым бар. Әлі де өскім, жеке кәсібімді өркендеткім келеді. Жалпы мен перфексионистпін, кәсібімді әлі де дамытып, кеңейтіп, өзім айти саласында еңбек ететіндіктен, оған  автоматизация жасағым келеді.

-  Алдағы жоспарларыңызбен бөлісе кетсеңіз?

- Жоғарыда айтып бастағанымдай алда жасар жоспарларым әлі де көп. Алдағы уақытта үй киімдерімен қатар қазақстандық ішкі киімдер брендін жасап, шет елдерде танымал етсем бе деген ойым бар. Оның бәрі енді уақыттың еншісіндегі дүниелер. Біздікі тек қана алға ұмтылу.

- Жеке кәсіп ашқысы келіп, қорқақтап жүрген қазақ әйелдері мен қыз-келіншектеріне қандай кеңес берер едіңіз?

- Жаңадан жеке кәсіп ашқысы келіп жүргендерге ештеңеден қорықпаңыздар, армандарыңызға еш қорықпастан қадам басыңыздар, сенімділікті серік етсеңіздер, ешқашан орта жолда қалып қоймайсыздар. Әр бизнестің өз қиындығы болады, соның бәріне төзімділікпен, сабырлылықпен қарай біліңіздер. Уақыт өте келе бәрі бірқалыпқа түседі. Қазақ әйелдерінің қолынан келмейтін іс жоқ, тек бастай білсе болғаны дегім келеді. Бұдан бөлек әйелдер үшін ең үлкен мәселе – жұмыс пен отбасылық өмір арасындағы тепе-теңдік. Әдетте қыздар табысқа жетуге тырысқанда бала босанатын жаста болады. Сол үшін тепе-теңдікті сақтаудың ең жақсы жолы – ата-аналарға қолайлы әлеуметтік саясатты ұсынатын компанияны табу. Оның ішінде икемді жұмыс уақыты және қашықтан жұмыс істеу мүмкіндігі дер едім.  Сіз өзіңізді қалай сезінсеңіз, адамдар сізді де солай қабылдайды. Әйел сенімділік танытқанда, ол басқаларға беріледі. Бұл жағдайда сіз өзіңізге сенімді болуыңыз керек. Бизнестегі әйелдерге қатысты ең тұрақты стереотиптердің бірі – олардың әлсіз және эмоционал екені. Бұл стереотиптерді жеңудің ең жақсы жолы – оларды жоққа шығару. Табиғатынан қыздарға тән қасиеттерді дамыту: табандылық, ұзақ уақыт бойы бір тапсырмаға назар аудара білу, адалдық та маңызды дер едім. Менің осы бизнесте жүріп түйген тағы бір құндылығым ол қандай бір жағдайға жоспар құру. Табыс – ұзақ мерзімді жоспарлау мен күнделікті әрекеттің нәтижесі. Дұрыс жоспар құру-уақытыңызды бақылауға көмектеседі. Сондықтан үнемі мақсат қойыңыз.  Күнде атқарылатын істер тізімін жасаңыз. Басқа тапсырманы бастамас бұрын бір тапсырманы аяқтаңыз. Көп тапсырма шамадан тыс бағаланады деген дұрыс емес. Бұл жұмыста үлкен қателіктерге әкеледі.

- Уақыт тауып, сұхбат бергеніңізге рахмет!   

Авторы: Мара Келес