Әлемнің алдыңғы қатардағы елдерінде әр тұрғынға тиесілі баспананың көлемі 30-40 шаршы метрдің арасында. Яғни, елдегі адам тұруға жарамды баспананың жалпы көлемін халық санына бөлгенде кемінде 30 шаршы метрден келеді деген сөз. Еуропада бұл көрсеткіш одан да жоғары – 40-50 шаршы метр аралығында. Ал АҚШ пен Канадада тіпті 60-70 шаршы метрге дейін барады. Ресми статистикаға сенсек, Қазақстанда жан басына шаққандағы баспанамен қамту көрсеткіші – 22-23 шаршы метр. Іргедегі Ресейде бұл көрсеткіш – 25 шаршы метр аумақты құрайды. Осының бәрін зерделесек, Қазақстанның халықты баспанамен қамтамасыз ету көрсеткіші халықаралық стандарттардан әлі де төмен деген қорытынды шығады.
Қазақстан да Латын Америкасы мен Африка елдері сияқты урбанизацияның шарықтау шегін бастан енді ғана өткеріп жатыр. Бірақ халықтың жаппай қалаға ағылу процесі бұл континенттерге қарағанда Қазақстанда мемлекет тарапынан барынша реттеліп отыр деуге негіз бар. Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында да Қазақстанның көрсеткіші айтарлықтай жақсы деуге болады. Тек Ресей мен Беларусь мемлекеттерінің көрсеткішінен төмен тұр.
2022 жылғы Қаңтар оқиғасының көптеген себебінің бірі баспана тапшылығы да болғанын айтып жүрген сарапшылар бар. Мұның себебін тәуелсіздік жылдарында халықты баспанамен қамту шаралары жүйелі жүргізілмегенінен, баспана нарығының ережелері көбінде ірі ойыншылардың мүддесі тұрғысынан қабылдануынан іздеуге болады.
Қаңтар оқиғасынан кейін қайта қаралған бағыттың бірі – тұрғын үй саясаты. Өйткені Астана, Алматы, Шымкент, Қызылорда, Тараз, Өскемен, Семей сияқты қалаларда ереуілге шыққан жастардың көбі баспана жалдап тұратыны, табысының негізгі бөлігі тұрғын үй ақысына кететіні белгілі болды. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін жаңа тұрғын үй саясаты қабылданып, жүзеге асырыла бастады. Дегенмен бұл саясаттың жемісін қарапайым тұрғындар сезіну үшін біраз уақыт керек. Өйткені елдің әр облысында баспанамен қамтамасыз ету көрсеткіші әркелкі. Әсіресе ауыл мен қаланың арасындағы теңсіздік орасан. Бұл теңсіздіктің екі қыры бар. Біріншісі – ірі қалаларда баспанаға деген сұраныс жоғары болса, шалғай ауылдарда есігін қара құлып күзеткен үйлердің көбеюі. Екінші қыры – қаладағы баспана тұрмысқа неғұрлым жайлы болса, ауылдағы баспана соғұрлым жайсыз. Осы теңсіздікті күнделікті сезініп жүрген қазақстандықтардың аузынан «Біз сияқты мұнайға бай, қысы қатты Норвегияның ауылдарындағыдай жағдайға қашан жетер екенбіз» - дейтін өкініш жиі шығады. Ауылдағы тұрғын үй сапасының нашарлығы, құрылыс компанияларының ауылдағы тұрғын үй құрылысына инвестиция салуға құлықсыздығы шекара қауіпсіздігіне де кері әсер етіп отыр деуге болады. Тіпті бұл мәселені шекаралық өңірлердегі аудандардың қайта құрылуы да өз деңгейінде шеше алмай отыр.
Ел ішінде «Астана, Алматы сияқты қалаларда жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптаған үйлердің бәрін кім алып жатыр» - дейтін сұрақ жүр. Бұлай деп сұрайтыны, бағасы удай болса да, баспанаға сұраныс бәсеңсіп көрген емес. Дүниежүзілік банк сияқты ірі халықаралық институттардың сарапшылары Қазақстанға халықтың табысы мен баспана бағасының арасындағы алшақтықты азайту бағытында тың саясат керек екенін үнемі айтып жүр. Мемлекет бұл мәселені әзірге түрлі жеңілдігі бар мемлекеттік бағдарламалар арқылы шешуге күш салып келеді.
Оның негізгі тетігі – «Отбасы банк». Кейінгі 20 жылда үйлі болған жас отбасылардың, қоңыр тұрмысты қазақстандықтардың көбі «Отбасы банктің» клиенттері деп айтуға болады. Бұл мекеме елдегі баспанамен байланысты әлеуметтік шиеленісті баяулатып қана қойған жоқ. Халықты тұрғын үйге деп ақша жинау мәдениетіне үйретті. Екінші деңгейлі банктер ұсынатын ипотеканың пайыздық мөлшерлемесі екі таңбалы сандарда басталса, «Отбасы банк» ұсынатын өнімдердің мөлшерлемесі 2 пайыз бен 8,5 пайыз аралығында.
Кейінгі 2-3 жылда ақпарат сайттарында «7-20-25» бағдарламасы қашан тоқтайды деген сұрақты тақырыпқа шығарған материалдар көп жарияланды. Бұл баспанаға мұқтаж халық үшін «Отбасы банк» өнімдерінен кейін тиімді бағдарлама осы болғанын көрсетеді. Ұлттық банк ұсынған бұл бағдарлама әсіресе алғашқы жарнаға баспана құнының 50 пайызын жинай алмайтын адамдарға оңтайлы болды. Мемлекет аталған ипотека түрін табысы орта деңгейдегі отбасыларға арналған деп сипаттайды.
Ал әлеуметтік тұрғыда осал саналатын топтарға арнап «Бақытты отбасы», «Шаңырақ», «Наурыз» бағдарламаларын ұсынып отыр. «Бақытты отбасы» көпбалалы, толық емес, мүмкіндігі шектеулі баласы бар отбасыларға 2%-дан 5%-ға дейінгі мөлшерлеме бойынша баспана ұсынады. «Шаңырақ» бағдарламасы табысы төмен қазақстандықтарға бастапқы жарнасы төмен пайыздық несиелер беруді көздейді.
Алматы, Астана, Шымкент қалалары жастарға арналған ипотекалық бағдарламаларды қолға ала бастады. Ал ғылым және жоғары білім министрлігі «Жас ғалым» ипотекасына бастамашы болып отыр.
Мемлекет осы аталған мүмкіндіктердің ешбіріне қолы жетпей жүрген санатты да назардан тыс қалдырмауға тырысып келеді. Сол үшін баспана жалдауға төлейтін ақының бір бөлігін субсидиялау бағдарламасын іске қосқан болатын.
Соңғы ресми дерек бойынша, Қазақстанда баспана кезегінде тұрған адамның саны – 650 мың. Баспана кезегіне тұруға әлеуметтік мәртебесі мұрсат бермейтін, не әлеуметтік осал топқа жатпайтын, не баспананы қолма-қол ақшаға сатып алуға жағдайы келмейтін қанша адамның өзгенің пәтерін сағалап жүргені туралы нақты мәлімет жоқ. Мемлекет кезекте тұрған 650 мың адамның дерегін қайта таразылап жатыр. Өйткені мемлекеттің жеңілдікпен беретін үйіне қызығып жалған құжат жасаушылар баршылық көрінеді. Статистика қайта нақтыланғаннан кейін баспана кезегін әр облыстың, қаланың әкімдігі өз бетімен жүргізуден тыйылды. Оның бәрі «Отбасы банктің» онлайн платформасы арқылы бір орталықтан ғана басқарылады. Бұл әкімдіктегі танысына арқаланып шын мұқтаждың жолын кескен пысықайларға тосқауыл болады деген есеп бар.
Тұрғын үй саясатының тағы бір жаңашылдығы арендалық үйлердің мәселесін біржақты ететінінде. Қазақстанда арендалық үйдің ай сайынғы коммуналдық төлемдерін ғана өтеп тұрып жатқан 51 мың отбасы бар. Бұлардың баспана мәселесі уақытша ғана шешілген деуге болады. Жалдап тұрып жатқан пәтері апаттық деп танылса немесе арендалық баспана ұсынып отырған жұмысынан айырылса, баспанасыз отбасылардың қатарын көбейткелі тұр. Мәжіліс мақұлдаған заң жобасы осы 51 мың отбасының мәселесін біржақты шешуге бағытталған. Яғни, арендалық үйлердің бәрін уақыты келгенде жалдап тұрып жатқан отбасылардың сатып алуына рұқсат берілмек. Ол үшін арендалық үйде бір отбасы кемінде 10 жыл бойы тұрған болуы керек. Ал баспана бағасы сол 10 жыл бұрынғы нарық бағасымен есептеледі. Бұл арендалық баспанада тұрып жатқан отбасыларға пәтердің ақысын 10 жыл бойы «Ертең бағасы аспандап кетпей ме» деп алаңдамастан жинауға жақсы мүмкіндік деген сөз.
Заңда арендалық баспана құнының жылдық амортизациясын 2 пайыз деп белгілеу көзделген. Мысалы, нарықтағы бағасы 8 млн теңгелік үйдің қалдық құны бес жылдан кейін 7 млн 200 мың теңгеге түседі.
Жаңа заң мемлекет жеңілдікпен беретін пәтерлердің кемінде 70 пайызын 11 санаттағы азаматтарға беруді мақсат етеді. Ол 11 соғыс ардагерлері, І, ІІ топтағы мүгедектер, қызметте жүріп қайтыс болған әскерилер мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің отбасылары, ядролық сынақтардан зардап шеккендер, жетімдер, жесірлер, «Алтын алқа», «Күміс алқа» иегерлері, көпбалалы отбасылар, мүгедек баланы асырап отырған жанұялар кіреді.
Мемлекет моноқалалар мен аудан орталықтарында тұрғын үй салу ісін ынталандыру шараларын біртіндеп қолға алып жатыр. Бұл ауылдар мен моноқалалардың тұрмыс сапасын көтеріп қана қоймай, Астана, Алматы, Шымкент сияқты ірі қалалардағы урбанизациялық тәуекелдерді бәсеңдетеді.
Әкімдіктердің деректеріне сәәйкес, бүгінде тұрғын үйге мұқтаж 613 мыңнан астам азамат кезекте тұр, олардың 222 мыңы – әлеуметтік осал санаттағы азаматтар. 70 мың адамның табысы бірінші ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен, 51 мыңы – көп балалы отбасылар, 2 мыңы – жетім балалар, 10 мыңы – І және ІІ топтағы мүгедектер және 7 мыңы – мүгедек баласы бар отбасылар.
Айта кету керек, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес жеке тұрғын үй қорында тұрғын үйді жалға алғаны үшін тұрғын үй төлемдерінің тетігі әзірленді, тиісті қағидалар дайындалып, Отбасы банкі базасында цифрлы платформа іске қосылды. Бүгінде 25 мыңнан астам өтінім қабылданып, олардың 6 мыңға жуығы мақұлданды. Жалпы атаулы көмек қағидаты азаматтардың ортақ жауапкершілігіне негізделген. Осы бойынша тұрғынжайларының 50%-ы мемлекеттік субсидиялар есебінен жабылады, қалған 50%-ын алушы өз бетінше төлейді. Жалдау төлем мөлшерінің 50%-ын өтеу республикалық бюджеттен 80% және жергілікті бюджеттен 20% пропорциясы бойынша жабылады.
