Гендерлік саясат – жаһандану дәуіріндегі ең өзекті мәселелердің бірі. Біздің ел тәуелсіздік алған жылдардан бері қарай нәзік жандыларға тең қолжетімділікті және өмірдің барлық салаларына қатысуды қамтамасыз етуі тиіс деген демократиялық жолды ұстанып келеді. Содан бергі кезеңде бізде қазақстандық қоғамға тән гендерлік саясаттың жаңа еуразиялық моделі қалыптасқанына бәріміз куәміз.
Гендерлік саясат және биліктегі әйелдер индексі
Әйелдер мен ерлердің құқығына, жынысына, гендерлік рөлдеріне қатысты мемлекеттің ұстанған бағытына гендерлік саясат деп баға берілгені бәрімізге белгілі жәйт. Кез келген мемлекеттің осы тұрғыдағы ұстанған саясаты көп жағдайда қандай да бір халықтың ұлттық және діни дәстүрлеріне сай анықталған. Бүгінде көптеген мұсылман елдерінде ерлер мен әйелдердің құқықтарында айта қаларлықтай айырмашылықтар бар. Мәселен, әйелдер ерте жастан тұрмысқа шығулары керек. Бөріктілер болса, ешқандай себепсіз әйелдерімен ажырасып кете береді. Ал нәзік жандыларға мұндай қадамға бару үшін түрлі өткелектерден өтуге тура келеді, бір сөзбен айтқанда, әйелдерге тыйым салынған жайлар жетіп артылады.
Көптеген мемлекеттердегі қабылданған заңдар негізінен еркек пен әйелдің теңдігін сақтауға орайластырылған. Некеге тұру жасы ерлер үшін де, әйелдер үшін де бірдей. Сайлау мен сайлануға да тең құқылы, жұмысқа да кедергісіз қабылданады. Дегенмен, ерлер мен әйелдердің арасындағы құқықтар мен міндеттердің ерекшелігі кей жағдайда анық байқалады. Мәселен, Ресей Федерациясында, басқа да Еуропа елдерінде әскери қызметті атқаруға тек ер азаматтар ғана құқылы болса, Израильде ерлер де, әйелдер де әскери міндетті өтеуге борышты болып саналады. Жаза берсек, мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Енді әлемдік саясатта әйелдердің рөлі қай деңгейде деген сауалға жауап іздеп көрейік. Халықаралық Council on Foreign Relations зерттеу орталығының 2024 жылдың тамызында жариялаған Биліктегі әйелдер индексіне (Women’s Power Index 2024) зер салсақ, осыған қатысты біраз мағлұматқа көз жеткіземіз. Орталықтың БҰҰ-ға мүше 193 мемлекеттің гендерлік теңдікке жету саласындағы көрсеткіштерін бағалайтын есепте мемлекет немесе үкімет басшылары, министрлер кабинетінде, ұлттық заң шығарушы органдарда, ұлттық заң шығарушы органға, жергілікті мемлекеттік органдарға кандидат болған әйелдердің үлесін талдап көрсетеді. Осы зерттеу дерекке сүйенсек, 193 мемлекеттің ішінде 25 елде ғана мемлекет немесе үкімет басшысы әйел болған. Сондай-ақ, 15 елде министрлер кабинетінің құрамы кем дегенде 50 пайызды әйелдерден құраса, 6-ақ мемлекетте Парламенттегі нәзік жандылар саны 50 пайыздан кем еместігі белгілі болған. Ал посткеңестік мемлекеттер ішінде Грузия, Молдова, Латвия, Литва елдерінде әйел мемлекет басшысы бар.
Қазақстан билігіндегі әйелдер индексіне тоқталар болсақ, (1) саяси паритет – 23%, (2) мемлекет басшысы - Ер, (3) 1946 жылдан бергі мемлекет басшысы - 0, (4) министрлер кабинеті – 14%, (5) ұлттық заң шығарушы орган – 21%, (6) ұлттық заң шығарушы орган кандидаттары - 23%, (7) жергілікті заң шығарушы орган - 31%. Қорытындылай келгенде, 193 елдің билігіндегі әйелдер индексінің жалпы көрсеткішінің ішіндегі Қазақстан әйелдер индексі барлығымен салыстырғанда орташа деңгейден төмен екені белгілі болды. Мамандардың айтуынша, оның басты себебі – мемлекеттік басқару жүйесінің барлық тармағындағы әйелдердің саяси өкілдігі мен қатысу деңгейінің төмендігінен екен. Гендерлік квота туралы
Гендерлік квота - бұл үкіметтегі, қандай да бір болмасын компанияның топ менеджментіндегі, биліктің өзге де салаларындағы ерлер мен әйелдердің өкілеттіктерінің шектеулі нормалары. Мұндағы негізгі мақсат - ерлердің де, әйелдердің де саяси өмірге белсене араласып, елдегі немесе өзі еңбек ететін ірі ұйымдардағы маңызды шешімдерді қабылдауға ат салысуын қамтамасыз ету.
Алайда нәзік жандылардың көпшілігі (тіпті феминисткалардың да басым бөлігі) гендерлік квоталардың енгізілуін қаламайды. Олардың пайымынша, бұл әйелдерді ерлерден бір саты төмен қоятын сенімін жою, беделін түсіру түріндегі кемсітушілік болып табылады. Сонда гендерлік теңдік туралы әңгіме қозғаудың қажеті бар ма?
Заң бойынша екі жыныстың өкілдерінің де мүмкіндіктері бірдей, дегенмен саясаткер немесе топ-менеджер болу әйелдер үшін біршама қиынға соғады. Мәселен, теріскейдегі көрші ел Ресейде жоғары білімді әйелдердің үлес салмағы ерлерге қарағанда біршама жоғары (37 немесе 29 пайыз) болса да, олардың қызметтік баспалдақта жоғары өрлеуі сирек құбылыс. Кей кездері компаниялардың кейбірі артық шығын шығармауды ойлап, (мәселен, декреттік демалысқа шығып, бала күтімімен үйде отырған әйелге төлемақы төлемес үшін) жас қыздарды жұмысқа қабылдай бермейді. Оның үстіне біздің қоғамымыз әлі де гендерлік таптаурынның құрсауынан шыға алмай отыр. Демек, әйелдің міндеті ошақ басын ұстау, бала тәрбиесімен айналысу деген қағида өз мәнін әлі де толық жоя қоймаған.
Саясаттағы гендерлік квота
Мамандар гендерлік квота туралы жиі сөз қозғалғанда, әйелдердің саяси өмірге араласуын меңзейді. Әйелдердің сайлауға қатысуына бірінші рет 1893 жылы Жаңа Зеландияда заң тұрғысында рұқсат етілді. Бірақ шынын айту керек, заң бойынша мұндай мүмкіндіктің елдің байырғы тұрғындарына еш қатысы болмады. Ал Еуропада мұндай маңызды қадам тек 1905 жылы қолға алынды. Атап айтқанда Финляндия әйелдері сайлауға қатысу құқығын иеленді, арада бір жыл өткенде дауысқа түсуге мүмкіндік алды. Мұның суфражисткалардың (әйел құқығын қорғаушыларының) қызметінің арқасында мүмкін болғандығын айта кету керек. Алғашқы американдық феминистка Эбигейл Адамс өзінің бір хатында былай деп жазды: «Біз қабылдауына өзіміз қатыспаған, біздің мүддемізді ескермеген заңға бағынбаймыз». Кейіннен осы айтылған кесімді пікірінің арқасында оның есімі бүкіл әлемге танылды.
«Парламентте ерлер мен әйелдердің санының тең болуы, елдің жалпы демократиялануы және әйелдер мәселесінің өзектілігін жоғалтпау - гендерлік теңдікке қол жеткізудегі міндетті қадам», - дейді саясаткерлер. Бірақ талқыланып отырған шаралар кемсітушілікке қарсы күрестің жалғыз жолы емес. Егер демократиялық елдердегі бұл бағыттағы жұмыстар осы қалыпта жүргізіле беретін болса, гендерлік тепе-теңдік өзінен-өзі қалыптасады, бірақ оған кемінде 70-100 жыл уақыт керек дейді сарапшы мамандар.
Нәзік жандылар да Президент бола алады
«Президент тағына әйелдер отырсын!» дегенді америкалықтар ұзақ жылдардан бері ұрандатып келеді. 2000 жылы NBC телекомпаниясы мен «Wall Street Journal» газетінің бірлескен сауалнамасының мәліметтерне сәйкес, америкалықтардың 80 пайыздан астамы әйелдерге дауыс беруге дайын екендіктерін мәлімдепті. АҚШ-тағы сайлауға 1,5 жыл уақыт қалғанда ел тұрғындарының 55 пайызы президент лауазымында әйел адамды көргілері келетіндіктерін жасырмаған.
Бір атап өтетін жай, АҚШ-та әйелдердің президент орынтағына отыруға деген талпыныстары өткен ғасырдың екінші жартысында басталған. Алайда үміткерлердің көпшілігі ұсақ партиялардың тарапынан ұсынылғандықтан, олардың бұл орайда табысқа жетулеріне еш мүмкіндік болмады. Жаңа ғасырдың басында, яғни 2000 жылы Ақ үйдің қожайыны болу үшін Бүкіләлемдік жұмысшылар партиясының көшбасшысы, афроамерикандық әйел Моника Мурхед бағын сынап көрген еді, бірақ оған сайлаушылардың небәры 0,002 пайызы ғана дауыс берді. Естеріңізде болса, біздің елде өткен Президенттік сайлауларда да нәзік жандылар өздерінің кандидатурасын ұсынып, өте аз дауыс жинаған болатын.
Дегенмен, Council on Foreign Relations зерттеу орталығының 2024 жылдың тамызында жариялаған Биліктегі әйелдер индексіне (Women’s Power Index 2024) көз жүгіртсек, кейінгі кездері алпауыт елдерде саясаттағы әйелдердің рөлі артып келе жатқанын көреміз. Әлемде ел басқарып отырған әйел президенттердің бар болғаны - саясат саласындағы гендерлік теңсіздікті жою барысындағы толағай табыс екені сөзсіз.
Қазақ халқы гендерлік саясат дегенді білмей тұрып-ақ әйелдің орнын айқындап, қамқорлықтың сан қилы стратегиясын жасап қойған. Десек те, гендерлік теңдік деңгейі жоғарылаған сайын, отбасы мүшелерінің әрқайсысының тұрмыстық, экономикалық, адамгершілік-тәрбиелік, қорғаушылық және басқа да маңызды функцияларын орындауда жауапкершілігі, тепе-теңдігі де жоғары болатынын естен шығармағанымыз абзал. Бұл тұрғысынан келсек, қазіргі жүргізіліп жатқан гендерлік саясат ана мен балаға айрықша әлеуметтік жағдай жасау, отбасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алу сияқты мәселелерді шешу боп табылса құба-құп.
