Қазір жастар қоғамдық процестерге араласпайды деген пікір жиі айтылады. Әлеуметтік желіде белсенді, шынайы өмірде бейжай дейді. Бірақ бір сәт артқа қарасақ, өткен ғасырдағы қазақ жастарының бейнесі – мүлде бөлек. Олар ұранмен емес, іспен сөйлеген. Олар еркіндік үшін күрескен. Олар «жас» деген сөзге жауапкершілік жүктеген.
XX ғасырдың басы. Ресей империясының қыспағы, патшаның жарлығы, отарлық езгі. Осындай жағдайда қазақ жастарының алғашқы толқыны қалыптасты. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде айтылған Алаш идеясы кейін жастардың жүрегінде жалынға айналды. 1910 жылдары Орынбор, Уфа, Қазан қалаларында оқып жүрген қазақ шәкірттері «Жас қазақ», «Жас азамат» секілді ұйымдарға бірігіп, ұлттық сана мен тілді сақтау жолында күрес жүргізді. Олар жазды, аударды, пікір таластырды.
1917 жылғы революциядан кейін қазақ жастары саясат сахнасына шықты. Алаш қозғалысының ішінде жастар қанаты болды. Міржақып, Жүсіпбек, Ахметтің қасында жүргендер – жиырманың үстіндегі жігіттер. Олар тек газет шығарған жоқ, автономия жариялау, жер-су реформасы, оқу жүйесін қалыптастыру сынды мәселелерді көтерді. Яғни сол кезде-ақ жастар – қоғамның қозғаушы күші екенін дәлелдеді.
1920–30 жылдары жастар жаңа жүйенің – кеңестік идеологияның сөресінде жүрді. Бұл – парадокс кезең. Бір жағынан – репрессия, бір жағынан – жаңғыру. Сол дәуірде «Жас қайрат», «Жас алаш» ұйымдары құрылды. Жастар комсомолға өтіп, ауыл шаруашылығы мен өндіріс орындарында белсенділік танытты. Бірақ бұл белсенділік – еркіндік емес, тапсырма аясында жүзеге асты. Алайда сол аяда жүріп-ақ ұлтқа қызмет еткен жастар болды. Олардың кейбірі кейін атылып кетті, кейбірі үнсіз қалды, кейбірі беймәлім қалды. Бірақ олардың жүрегінде от болғаны анық.
1941 жыл. Соғыс. Бұл – жастардың ерлік жылнамасы. Қазақ жастары майданға аттанды. Мәскеу түбіндегі шайқаста оққа қарсы шын кеудесін тосқан Бауыржан Момышұлы 30-ға енді толған еді. Атақты мерген Әлия Молдағұлова – 18-де, Мәншүк Мәметова – 20-да. Олар қаһармандықты қаламмен емес, қарумен жазды. Жастардың бұл буыны оқ пен оттың арасында елді қорғады. Бұл – нағыз «мен» емес, «ел» деген ұстаным.
Соғыстан кейінгі жылдары жастар елді қалпына келтіру ісінде белсенді болды. Тың игеру, өндірістік бригадалар, комсомол құрылыстары – бәріне жастар тартылды. Олар комсомолдың жетегінде болғанымен, құрылыс пен істе табанды болды. Сол кездегі жастардың ішінде Мәскеуге дейін барып білім алып, ауылға оралып, мектеп ашқан ұстаздар, техника енгізген агрономдар, шахтаға түскен инженерлер болды. Яғни рухы сынбаған, белі бүгілмеген буын шықты.
1960–70 жылдар. Қазақ жастары рухани серпіліс іздеді. Бұл – Дәуітов, Сейітов, Елеукенов, Мұқанов сынды жас ғалымдардың, Қадыр, Мұқағали, Төлеген, Жұмекен сынды жас ақындардың дәуірі. Олар жалаң ұраннан шаршап, терең сөзге көбірек ден қойды. Сол тұста әдебиет – жастардың мінбері болды. Бір өлең – бір майдан. Бір роман – бір көтеріліс. Ақиқатты айту оңай болмағанымен, жастар өнер мен білім арқылы үн қатты. «Жас ұлан», «Жалын» журналдары жарыққа шықты. «Білім және еңбек» журналы ғылымды қарапайым тілмен жеткізетін платформаға айналды.
1986 жыл. Желтоқсан. Бұл – қазақ жастарының жүйеге алғаш рет ашық қарсылық білдірген кезеңі. Алматының алаңына шыққан студенттер – саяси шешімге қарсы болған алғашқы буын. Қолында қару да, қалтасында қаражат та жоқ жастар билікке: «Тәуелсіздік керек!» – деді. Мұның арты қысыммен аяқталды. Қан төгілді. Бірақ рух сынбады. Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Ербол Сыпатаев – осы ұлттың символына айналды. Бұл оқиға – Тәуелсіздіктің таңы.
1990 жылдар – өтпелі кезең. Жастардың бір бөлігі базар жағалады, екінші бөлігі шетел асып оқуға кетті. Бірақ олардың да ішінде тұлғалар шықты. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялағанда, оны мойындату, сырт елдермен байланыс орнату, жаңа кәсіп бастау, алғашқы медианы құру – бәріне жастар қатысты. 1993 жылы «Болашақ» бағдарламасы басталды. Мыңдаған жас шетелде білім алып, елге оралды. Сол буын бүгінде ел экономикасы мен мәдениетінде белсенді рөл атқарып отыр.
2000 жылдардан бастап жастар саясаты жүйеленді. «Жас Отан», «Жасыл ел», «Дипломмен ауылға» бағдарламалары арқылы жастарды қолдауға талпыныс болды. Бірақ бұл қолдау көбіне науқаншыл сипатта болды. Шынайы қоғамдық белсенділік интернетке көшті. Жаңа буын жаңа құрал арқылы пікір білдірді. Блог, подкаст, әлеуметтік желі – жаңа мінберге айналды. Жастар бұрынғыдай алаңға емес, аккаунтқа шықты. Бұл – цифрлы белсенділік дәуірі.
Қорытынды. Қазақ жастары әр кезеңде де ел тағдырының шетінде емес, ортасында болды. Кейде қарумен, кейде қаламмен, кейде үнсіз ерлікпен күресті. Олардың қайсарлығы – өткеннің тарихы ғана емес, бүгінгіге үлгі. Себебі тарихта есімі қалған жастар – еріккеннен емес, ерікпен күрескендер. Ал қазіргі жастар үшін ол рух – бағдаршам.
Себебі әр буын – өз дәуірінің куәсі ғана емес, келесі дәуірге жол ашатын көшбасшы. Қазақ жастары бір ғасыр бұрын да сондай болған. Бүгін де сондай болуға лайық.
«Жастар белсенді емес» деген сөздің алдында «Қандай жағдай жасалды?» деген сұрақ тұруы керек. Себебі тарихта жастар ешқашан бейжай болмаған. Олардың үнін еститін құлақ қана керек.
Бір ғасыр бұрынғы буын отты еді. Ендеше, сол от бүгінгі буында жалғасуы тиіс. Өйткені ұлттың шамы – жастың шырағында.
