Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы – ел экономикасына, энергетикалық кешеніне және саяси тұрақтылығына елеулі әсер ететін маңызды стратегиялық қадам. Қазақстандық қоғамда атом электр станциясы туралы мәселе бірнеше жылдан бері талқыланып келеді. Алайда АЭС құрылысының басымдықтары мен саяси тәуекелдері жан-жақты талқылауды қажет етеді.
АЭС құрылысының басты артықшылықтарының бірі — Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Электр қуатына сұраныстың артуына байланысты елдің оңтүстік аймақтарында уранның мол қорын ескере отырып атом электр станциясы ауа-райына тәуелсіз тұрақты энергия көзіне айналуы мүмкін. Атом қуатының күн немесе жел энергетикасы сияқты баламалы энергия көздерінен басты ерекшелігі — оның тұрақтылығы. Бұл еліміздің энергетикалық кешенінің ұзақ мерзімді перспективада электр қуаты мен қазба отын импортына тәуелділігін азайтуы мүмкін.
Француздық Assystem халықаралық компаниясының атом саласындағы бизнесті дамыту жөніндегі сарапшысы Эдгар Сибергер Қазақстанның уран жеткізушісі ретінде ғана емес, атом энергиясын өндіруші ретінде де даму үшін бірегей мүмкіндіктері бар екенін растайды.
- Қазақстан Орталық Азиядағы жетекші ел ретінде аумақтың энергетикалық жүйесінде шешуші рөл атқарады. Оның стратегиялық әлеуеті мен бай ресурсы, соның ішінде әлемдегі уранның ірі қоры Қазақстанды әлемдік атом энергетикасы индустриясында маңызды ойыншыға айналдырады. Бұл салада көрші елдер мен халықаралық серіктестерге байланысты шешім қабылдау қажет. Қазақстан Ресеймен, Қытаймен және басқа да елдермен атом энергетикасы саласында белсенді ынтымақтасады, тиімді өңірлік энергетикалық жүйелерді құру үшін мүмкіндіктерге жол ашады. Мұндай ынтымақтастық Қазақстанға өзінің энергетикалық тәуелсіздігін нығайтуға және өңірдегі тұрақтылықты қамтамасыз етуге көмектеседі, - деп атап өтті сарапшы.
АЭС құрылысының маңызды артықшылығы – көміртегі қалдықтарын азайту. Қазақстан әлем бойынша көмірсутегі шикізатының ірі өндірушісі болғандықтан жаһандық көміртегі бейтараптығы саясатына қатысты қиындықтарға тап болуы мүмкін. Ал АЭС құрылысы Қазақстанда энергияның негізгі көзі саналатын көмір электр станцияларын пайдалануды қысқартуға және сол арқылы халықаралық экологиялық стандарттар мен міндеттемелерге сәйкес ауаға бөлетін парниктік газдар деңгейін төмендетуге септесер еді.
Атом электр станциясының құрылысы отандық ғылым мен технологияның дамуына түрткі болады. Атом энергетикасын енгізу білікті кадрларды даярлауды, заманауи технологияларды енгізуді және елдің жалпы технологиялық деңгейіне оң әсер етуі мүмкін ғылыми кластерлерді құруды талап етеді.
Атом электр станциясының құрылысы басымдықтармен қоса саяси тәуекелдерге ие. Ең бастысы-қоғамдық пікір негізінде саяси тұрақтылыққа ықпал етуі мүмкін. Посткеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстанда атом энергетикасын халық Чернобыльдағы апатпен және Семей ядролық полигонындағы сынақтардың салдарымен байланыстырады. Бұл кешенді жобаға теріс көзқарасты қалыптастыруы мүмкін. АЭС салу бойынша түпкілікті шешім қабылдау мүмкіндігі азаматтарға биыл 6 қазанда референдум барысында беріледі. Референдум өткізілмес бұрын елімізде ақпараттық- түсіндіру жұмыстары ұйымдастырылды, басқосулар барысында мамандар бейбіт атомның қауіпсіздігі туралы әңгімеледі.
Сонымен қатар, сарапшылар қазіргі заманғы атом станциялары қауіпсіздіктің ең жоғары стандарттарын ескере отырып салынып жатқанымен, апаттар қаупін толығымен жою мүмкін еместігін де ескереді. Кез келген апат экологияға да, елдің халықаралық аренадағы имиджіне де әсер етуі мүмкін. Апат немесе радиацияның шамадан тыс мөлшері Қазақстан экожүйесі мен халықтың денсаулығына орны толмас залал келтіреді. Алайда, мамандар барлық нормалар мен ережелер қатаң сақталса, атом энергетикасы қауіпсіз екеніне сенімді.
- Пандемия кезінде атом энергетикасы өзінің тұрақтылығын дәлелдеп қана қоймай, оның қауіпсіз екенін әрі құбылмалы энергетикалық қажеттіліктерге жауап беруге жақсы бейімделгенін көрсетті. Пандемия басталғаннан кейін көптеген елдерде, соның ішінде Бразилияда, Үндістанда және Оңтүстік Кореяда ядролық қуатты игеруге бетбұрыс жасалды. Атап айтқанда, Ұлыбританияда атом энергетикасы электр қуатын өндіру үшін көмір жағу көлемінің айтарлықтай төмендеуіне ықпал етті, - дейді халықаралық атом энергиясы агенттігінің сарапшылары.
АЭС құрылысын талқылауда халықаралық деректер маңызды рөл атқарады. Қазақстан әр түрлі халықаралық келісімдер мен шарттардың қатысушысы екенін ескерген жөн. Ядролық материалдарды рұқсатсыз пайдалану күдігі халықаралық шиеленістер мен санкцияларды туындатады, бұл елдің сыртқы дипломатиялық қатынастары мен экономикасына теріс әсер етеді.
Саяси тәуекел шетелдік технология жеткізушілердің қарым-қатынасына да тікелей тәуелді. АЭС құрылысы үшін Қазақстан шетелден озық технологияларды сатып алады. Бұның бір тараптан геосаяси салдары болуы мүмкін. Шет мемлекеттерге тәуелділіктің артуына жол ашады. Мысалы, егер технологиялардың негізгі жеткізушілері Ресейден, Қытайдан немесе басқа елдерден болса, бұл олардың саяси ықпалының күшеюіне әсер етуі мүмкін деген күдік басым.
Қазақстан АЭС құрылысына қатысты қандай талаптар қоюы мүмкін деген сауалға жауап іздеп көрдік.
- Қазақстанда АЭС салу үшін мердігерді таңдау экономикалық тұрақтылық, технологиялық сенімділік, экологиялық қауіпсіздік және халықаралық стандарттарға негізделетін болады. Жоба Ұлттық атом энергетикасын дамытуға және жұмыс орындарын ашуға ықпал етеді. Бұл — тек коммерциялық бағыт және таңдалған компания немесе компаниялар тобы тек станция құрылысымен айналысады,— деп хабарлайды ресми ақпарат көзі.
Жалпы айтқанда Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы – бұл энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ете алатын стратегиялық шешім. Сондықтан жобаны сәтті жүзеге асыру үшін тәуекелдерді азайту және ел үшін атом энергетикасының артықшылықтарын барынша пайдалану үшін ішкі және сыртқы сын-қатерлерді ескеретін кешенді стратегияны жан-жақты талқылау және әзірлеу қажет.
