قازىرگى تاڭدا ەل اۋماعىندا اەس سالۋ قوعامنىڭ ءار الۋان ساناتىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماڭىزدى قادام رەتىندە قابىلداندى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ نىساندى سالۋ تۋرالى شەشىم جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمنان كەيىن قابىلداناتىنىن مالىمدەدى. كەشەندى ستراتەگيالىق نىسان قۇرىلىسى جالپى قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعانىن ەسكەرگەن ءجون.
ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە وتكەن قوعامدىق تالقىلاۋلاردا حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ەڭ باستى كۇمان اتوم قۋاتىن يگەرۋدىڭ ەل ەرتەڭى ءۇشىن قاۋىپسىزدىگى جانە ەكولوگيالىق جۇيەگە تەرىس ىقپالىنا قاتىستى. ال اەس قۇرىلىسىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى جىل وتكەن سايىن ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنۋ مولشەرىنىڭ شەكتەن تىس ءوسىمى ءارى ەنەرگيا كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇردىسىن ۇدەتۋ ەكەنى ءمالىم. قازاقستان ۋران شيكىزاتىنىڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى رەتىندە اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىندا ايتارلىقتاي الەۋەتكە يە.
اتوم سالاسىنىڭ ەكسپەرتتەرى بۇل باعىتتاعى باستامالاردى قولدايدى جانە بەيبىت اتومدى يگەرۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن ناقتى دەرەكتەرمەن نەگىزدەي تۇسەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى باستى ارتىقشىلىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتەدى. رەسپۋبليكادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن كومىر وتىنى سالدارىنان اۋاعا پارنيكتىك گازداردىڭ ءىرى كولەمى بولىنەدى. ماماندار اتوم ەنەرگەتيكاسى تەحنولوگيالارىن گەنەراسيالاۋ قۋات ءوندىرۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولى ەكەنىن ايتادى.
- جىل سايىن ەلىمىزدە كومىر تۇتىنۋ سالدارىنان 55 مىڭ توننا كولەمىندە راديواكتيۆتى قالدىق اۋاعا بولىنەدى. الەمدەگى بارلىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى جىلىنا 12 مىڭ توننا قالدىق شىعارادى، ولار ، 90%-ى قايتا وڭدەلەدى. اتوم قۋاتى ات-تونىمىزدى الا قاشاتىن «قۇبىجىق» ەمەس. اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ارقىلى ءبىز باستى «قۇبىجىقتان»، كومىرتەگى قوسىلىستارىن شىعاراتىن قازبا وتىن شيكىزاتىنا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلامىز، – دەيدى قازاقستاندىق ەنەرگيا ۇنەمدەۋ ۇيىمدارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى سەرگەي اگافونوۆ.
جالپى زامان تالابىنا ساي اتوم ستانسياسىن سالۋ ارحيتەكتۋرالىق، ينجەنەرلىك، ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق سالا ماماندارىنىڭ ۇندەسكەن سيمبيوزىنان تۋىندايتىن كۇردەلى جانە كوپ فاكتورلى ۇدەرىس. جوبانى قازاقستان حالقى قولداعان جاعدايدا، قاۋىپسىزدىكتىڭ، تيىمدىلىكتىڭ جانە تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىن ەسكەرەتىن اەس سالۋ تۇجىرىمداماسى قالىپتاسادى.
ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ساراپشىلار قازاقستاندا III+ بۋىن اتوم ستانسياسى سالىنۋى مۇمكىن ەكەنىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتى.مۇنداي نىساننىڭ نەگىزىن III + بۋىن رەاكتورلىق قوندىرعىسى قۇرايدى. (مىسالى، ۆۆەر-1200 نەمەسە AP1000). ولار ءپاسسيۆتى سالقىنداتۋ جانە اپاتتان قورعاۋ جۇيەلەرىن قولداناتىن قاۋىپسىزدىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە يە. ەڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعى-وتىندى پايدالانۋ تيىمدىلىگىن جانە قورشاعان ورتاعا بولىنەتىن راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋدى كوزدەيدى.
III + بۋىن اتوم ستانسيالارىنا سىرتقى ەلەكتر قۋاتىمەن جابدىقتاۋ جۇيەسى ىستەن شىققان جاعدايدا دا جۇمىسىن جالعاستىراتىن ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى ەنگىزىلگەن. مۇنداي نىساننىڭ قىزمەتى قالدىقتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋعا جانە پايدالانىلعان وتىندى قايتا وڭدەۋگە باعىتتالعان. رەاكتورلاردىڭ جۇمىس ىستەۋ مەرزىمى 60-80 جىلدى قۇرايدى. رەكتوردىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ ارتىقشىلىقتارى تەحنولوگيالىق دامىعان جانە دالەلدەنگەن جۇيەنى، سونداي-اق جىلدام ماسشتابتاۋ مۇمكىندىگىن قامتيدى.
– ءبىز اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ ماسەلەلەرى بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ، ستانسيالارى تابىستى جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ پىكىرلەرىن ەستىدىك. فرانسيا مەن اقش ساراپشىلارى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ پايداسى زور ەكەنىن ايتادى. ءقازىر جاپونيادا 17 بلوك ىسكە قوسىلۋ ۇستىندە، 2 جاڭا بلوكتىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر بۇگىنگى تاڭدا III جانە III + بۋىن ستانسيالارى ءىس جۇزىندە ءقاۋىپسىز. ەگەر ءبىز قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا ءتىپتى كۇن باتارەيالارى دا اۋاعا زياندى زاتتاردى بولەتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان تولىعىمەن باس تارتقان جانە ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنى ايتارلىقتاي تومەندەگەن گەرمانيانى مىسالعا الىپ كورسەك. ءبىراق اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتتى قارسىلاس بولعان پولشا ءقازىر ءوز پوزيسياسىن قايتا قارادى، - دەپ اتاپ قوعام بەلسەندىسى نيكولاي يسايەۆا.
كەيبىر جاڭا تيپتەگى اتوم ستانسيالارىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى-قۇرىلىس كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلەدى. سونداي-اق نىساندى باقىلاۋ مەن سالقىنداتۋ جۇيەسى اپات ءقاۋىپىن ازايتادى. سوندىقتان كەي سارارشىلار مەن ماماندار رەسپۋبليكاعا ءبىر ەمەس، بىرنەشە اتوم ەلەكتر ستانسيالارى قاجەت دەپ سانايدى.
يادرولىق ىدىراۋ ۇدەرىسىنەن تۋىندايتىن ەنەرگيانى ەلەكتر قۋاتىنا اينالدىرۋ ءۇشىن رەاكتورلىق قوندىرعىلارعا تەحنولوگياسى جىل ساناپ جاڭارىپ كەلەدى.
ولاردىڭ قاتارىندا سۋ قايناتاتىن رەاكتورلار دا بار (BWR، Boiling Water Reactor)، وندا سۇيىقتىق تىكەلەي رەاكتوردىڭ وزەگىندە قاينايدى، سودان كەيىن تۋربينالاردى اينالدىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بۋعا اينالادى. مۇندا ۋران شيكىزاتى وتىن رەتىندە قولدانىلادى.
اۋىر سۋلى رەاكتورلارى (CANDU، Heavy Water Reactor) نەيتروندى مودەراتور رەتىندە اۋىر سۋدى پايدالانادى. اتالعان رەاكتورلاردا تابيعي ۋراندى قولدانۋعا بولادى (ونى بايىتۋدىڭ قاجەتى جوق)، بۇل ءتاسىل ونىڭ باسقا رەاكتورلاردان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى.
BN-600، BN-800 رەاكتورلارى جىلدام نەيترونداردى پايدالانادى جانە ولار بايىتىلعان ۋرانمەن عانا ەمەس، پلۋتونييمەن دە جۇمىس ىستەي الادى.
رەاكتورلىق قوندىرعىلار قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى، وتىن تيىمدىلىگى جانە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ مۇمكىندىگىنە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە . قازاقستاندا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە اەس سالۋ تۋرالى وڭ شەشىم قابىلدانسا، ەلىمىزدە وتىن-ەنەرگەتيكالىق قازبا رەسۋرستارىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا جانە تۇراقتى ەنەرگيامەن جابدىقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان جوبا باستاۋ الادى. اەس سالۋ ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتادى، زالالسىز ءوندىرىس ەسەبىنەن ەكولوگيالىق احۋال جاقسارادى، ەلەكتر قۋاتىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرادى.ساراپشىلار اەس ەلىمىز ءۇشىن تەحنولوگيالىق دامۋ مەن ونەركاسىپتىك ءوسىم جولىندا ماڭىزدى قادام بولاتىنىن ايتۋدا.
