بۇگىن «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن «Qazaq radiolary» ءجشس-نىڭ «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» اتتى جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە بايلانىستى بريفينگ ءوتتى. رۋحانياتىمىزعا قوسىلعان بىرەگەي جوبا ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنىڭ اياسىندا اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە استى.
شاراعا اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆ، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مادەنيەت جانە ونەر ىستەرى دەپارتامەنتى ديرەكتورى ءابىل جولامانوۆ پەن ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اقىن امانجول التايەۆ جانە «Qazaq radiolary» ءجشس-نىڭ ديرەكتورى قۇرمانبەك جۇماعالي قاتىستى.
اتالعان جيناققا Qazaq راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» 1948 جىلدان بەرى ساقتالعان حالقىمىزدىڭ مادەني مۇرالارى، سان عاسىرلىق تاريحقا تولى شىعارمالارى – ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرى، ايتىس ونەرى، شەشەندىك سوزدەر، جىر-داستاندار، كۇي-تەرمەلەر جانە ت.ب ەندى.
ايتا كەتەيىك، ۇلتتىڭ ءۇنجارياسى – Qazaq راديوسىندا 1959 جىلدان باستاپ «ەرتەگى» ايدارىمەن بارلىعى 350 حابار دايىندالعان بولاتىن. ال، كەيىننەن «ەردەن اتانىڭ ەرتەگىلەرى»، «زامزاگۇل اجەنىڭ ەرتەگىلەرى»، «ايدوس اتانىڭ ەرتەگىلەرى» جانە «ساۋىق اجەنىڭ ەرتەگىلەرى» دەگەن اتاۋمەن جاڭارتىلىپ، ءار جىلدارى جازىلعان تاسپالار قايتا توپتاستىرىلىپ شىقتى.
سونداي-اق، «التىن قوردا» ساقتالعان ەلىمىزدىڭ بەلگىلى جىرشى-تەرمەشىلەرىنىڭ ورىنداۋىنداعى 2015 جىلى قايتا ءۇنتاسپاعا جازىلعان باتىرلار جىرىنىڭ 50 نۇسقاسى كىردى.
ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتىمىزدىڭ ءتول ونەرىنىڭ ءبىرى – ايتىستىڭ 1960 جىلدان بەرى ساقتالعان 10 شىعارىلىمى، 1950 جىلدان باستاپ ساقتالا باستاعان، «ءسالت-داستۇر» اتاۋىمەن بەرىلگەن - «باتا»، «بەتاشار»، «سىڭسۋ»، «جار-جار»، «جوقتاۋ»، «جاراپازان»، «بەسىك جىرلارى» سىندى جادىگەرلەر دە جيناققا ەنگىزىلدى.
سونىمەن قاتار، جىل باسىنان بەرى «Qazaq راديوسى» مەن «Shalqar» راديوسىنىڭ ەفيرىنەن «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» اتتى ارنايى باعدارلاما تىڭدارمانعا جول تارتقان بولاتىن.
حالقىمىزدىڭ ءومىرىن بەينەلەيتىن، قيال-عاجايىپ نەگىزگە قۇرىلعان قۇندى شىعارمالار وسىلايشا جالعاسىن تاپپاق.
داۋرەن ابايەۆ، اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى:
ءبىز بۇگىن «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» دەپ اتالاتىن ەرەكشە جوبانى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى وتىرمىز. بۇل انتولوگيا ءبىز ءۇشىن دە، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن دە وتە قۇندى جادىگەرگە اينالاتىنى بەلگىلى. ءجۇز جىلعا جۋىق تاريحى بار قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» ساقتالعان رۋحاني مۇرامىزدى جارىققا شىعارۋ دا وتە ماڭىزدى ءارى ەلەۋلى وقيعا دەپ ويلايمىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەپ اتالاتىن ماقالاسى وسى ەكى تومدىق اۋقىمدى جيناقتى شىعارۋعا تۇرتكى بولدى. ماقالادا: «بىزگە «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسىن» جاساۋ كەرەك. مۇندا ۇلى دالا مۇراگەرلەرىنىڭ وتكەن مىڭجىلدىقتاعى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرى – ەرتەگىلەرى، ءاڭىز-افسانالارى، قيسسالارى مەن ەپوستارى جيناقتالادى» دەلىنگەن. ەڭ الدىمەن بۇل جوبا ارقىلى بالالارىمىزدىڭ ساناسىنا بابالارىمىزدىڭ باي مۇراسىن سىڭىرەمىز. ۇلى دالانىڭ، ۇلى ۇلتىمىزدىڭ فولكلورىن ءبىلىپ وسكەن ۇرپاق ەشقاشان ۇتىلمايدى.
ويتكەنى ءبىزدىڭ ەرتەگىلەرىمىزدە، باتىرلار جىرىندا ءاڭىز-افسانالار ارقىلى ۇلتتىڭ مۇراتى، بابالار اماناتى، دالانىڭ كەڭدىگى، قازاقتىڭ دارحان دا جاۋىنگەر بولمىسى بەينەلەنگەن.
«دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» جيناعىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - بۇل كىتاپتىڭ ىشىندەگى ارنايى ديسكلەرگە جيناقتالعان اندەر، العاشقى ورىنداۋشىلاردىڭ ۇنىمەن ءتۇپنۇسقا قالپىندا ەنىپ وتىر.
جيناقتا ءحىح عاسىرداعى حالىق كومپوزيتورلارىنان ءان ۇيرەنىپ، ولاردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ۇزىلمەي جەتۋىنە ۇلەس قوسقان بارلىق ونەرپاز قامتىلدى.
اتاپ ايتقاندا، امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ «بالقاديشاسى»، «دۋدارايى»، «جالعىز ارشاسى» مەن «بەسقاراگەرى» بار. كەنەن ازىربايەۆتىڭ «كوكشولاعىن»، «بوزتورعايىن»، «بۇلبۇلعا» جانە «دومبىراسىن» تىڭداي الاسىزدار. ماناربەك ەرجانوۆ، قالي بايجانوۆ، بايعابىل جىلقىبايەۆ سىندى داۋىلپاز ءانشى-جىرشىلاردىڭ اندەرى دە وسى جيناقتا ساقتالدى.
تاعى دا باسقا تاڭعاجايىپ ءانشى-جىرشىلارىمىزدىڭ ءوز داۋىستارىمەن ورىنداعان اندەرىن دە وسى جيناقتان تاباسىزدار.
سوندىقتان بۇل انتولوگيا جان-جاقتى ناسيحاتتالاتىن بولادى. وسىنداي قۇندى جادىگەرلەر، كەرەمەت رۋحاني مۇرا «التىن قوردا» ساقتالىپ قانا جاتپاي ۇلت ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى قاجەت.
وسى ماقساتتا – «التىن قور» دەپ اتالاتىن ارنايى سايت تا قۇرىلماقشى. سول ينتەرنەت پورتال ارقىلى، ەلىمىزدەگى عانا ەمەس، وزگە مەملەكەتتەردى مەكەندەپ جاتقان قالىڭ قانداستارىمىز دا، قازاق فالكلورىن زەرتتەپ جۇرگەن شەتەلدىك ماماندار دا وزىنە كەرەك دەرەكتى الۋعا مۇمكىندىك بولادى.
وسى انتولوگيانى قۇراستىرعان، ۇلكەن ەڭبەك ەتكەن شىعارماشىلىق ۇجىمعا، قازاق راديوسىنىڭ باسشىلارى مەن قىزمكەتكەرلەرىنە كوپ العىس ايتقىم كەلەدى.
قۇرمانبەك جۇماعالي، «Qazaq radiolary» ءجشس-نىڭ ديرەكتورى:
-«دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» ەلباسىمىزدىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى جاريالانا سالىسىمەن اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قولعا الىنعان قازاقستان تەلەراديوكورپوراسياسى «قازاق راديولارىنىڭ» ىرگەلى جوبالارىنىڭ ءبىرى. اۋديوجيناقتى شىعارۋ ءۇشىن ارنايى توپ قۇرىلىپ، «التىن قورىمىزدا» ساقتالعان رۋحاني جادىگەرلەر بويىنشا جيناق ازىرلەۋگە كىرىسكەن بولاتىن. تۋىندىنىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى ءرولى مەن ءمان-ماڭىزدىلىعىنا داۋرەن اسكەربەك ۇلى كەڭىنەن توقتالىپ ءوتتى. مەن ءوز تاراپىمنان ءتول تۋىندىمىز - قاجىرلى ەڭبەك پەن ۇجىمدىق جۇمىستىڭ ارقاسىندا جارىق كورگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
انتولوگيا-ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىنگى اۋديتوريانى قامتيدى. ويتكەنى جيناق 7 بولىمنەن تۇرادى. ەرتەگى، باتىرلار جىرى، اندەر، كۇيلەر، ايتىس، ءسالت-داستۇر، اتادان قالعان اسىل ءسوز اتتى بولىمنەن كەز-كەلگەن ادام وزىنە رۋحاني ازىق الادى. قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» 1959 جىلدان بەرى «ەرتەگى» ايدارىمەن 350 حابار دايىندالعان. كەيىن ولار «ەردەن اتانىڭ ەرتەگىلەرى»، «زامزاگۇل اجەنىڭ ەرتەگىلەرى»، «ايدوس اتانىڭ ەرتەگىلەرى» جانە «ساۋىق اجەنىڭ ەرتەگىلەرى» دەگەن اتاۋمەن جاڭارتىلىپ، ءار جىلدارى جازىلعان تاسپالار قايتا توپتاستىرىلعان. «ەرتەگى» ايدارىمەن 70 قازاق ەرتەگىسى ەندى.
باتىرلار جىرىنىڭ 50 نۇسقاسى 2015 جىلى تەرمەشى اقان ءابدۋالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى جىرشىلارىنىڭ ورىنداۋىندا قايتا ءۇنتاسپاعا جازىلدى. سونىڭ ءبارى «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» جيناعىنا ەنىپ وتىر. «باتىرلار جىرى» ايدارىمەن 19 جىر ەندى، ونىڭ ەڭ قىسقاسى 20 مينۋت، ۇزاعى – 1 ساعات.
كۇيلەردى «توكپە كۇي»، «شەرتپە كۇي»، «قوبىز كۇيلەرى»، «سىبىزعى كۇيلەرى» دەگەن اتاۋمەن توپتاستىرىپ ۇسىندىق. «كۇي» ايدارىمەن 160 كۇي ەندى.
ايتىسقا كەلسەك، 1960 جىلدان ساقتالعان ساپاسى جوعارى دەگەن 10 ايتىس ىرىكتەلىپ الىندى.
«سالت-داستۇرلەر» 1950 جىلدان باستاپ تاسپاعا جازىلىپ، ساقتالا باستاپتى. «سىڭسۋ»، «بەتاشار»، «بەسىك جىرى»، «جاراپازان» سىندى 76 ءداستۇر ءتۇرىن وسى انتالوگيادا بەرىلىپ وتىر.
«اتادان قالعان اسىل ءسوز» ايدارىمەن بەرىلگەن شەشەندىك سوزدەر 2003-2004 جىلدارى قازاق راديوسى ديكتورلارىنىڭ وقۋىندا جاڭارتىلدى. ۇزاقتىعى 35 ساعات. 100 شەشەندىك ونەر ۇلگىسى ەنگىزىلدى.
اۋديوجيناق جەكە دەمەۋشىلەردىڭ قولداۋىمەن 1000 داناسى شىعارىلادى.
راديو ۇجىمى ق ر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى توپتاستىرىلعان جيناقتىڭ كوپشىلىككە قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ونىڭ ارنايى سايتى مەن ءموبيلدى قوسىمشاسىن ازىرلەۋدى دە قولعا الىپ وتىر. ونى ءمينيسترىمىز جاڭا اتاپ ءوتتى. بۇل سايتتا انتولوگيامەن قاتار، «تۇلعالار»، «وقيعالار»، «كەرەك دەرەك»، «بالالار الەمى» سىندى بولىمدەر دە ورىن الادى. جانە ول ۇنەمى پايدالى كونتەنتپەن جاڭارىپ تۇرادى.
مامىر ايىنىڭ 16-18 كۇندەرى ارالىعىندا تۇركىستان قالاسىنداعى ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتەدى. ونىڭ اياسىندا شەتەلدىك ەتنوگراف عالىمدارعا «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسى» تانىستىرىلادى. ماقساتىمىز جيناقتى اۋەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلىنە اۋدارىپ، قازاق مادەنيەنىتىنىڭ كەڭىنەن ناسيحاتتالۋىنا ۇلەس قوسۋ.
ءابىل جولامانوۆ، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مادەنيەت جانە ونەر ىستەرى دەپارتامەنتى ديرەكتورى:
«بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەەمكشى، جاقسىنى كورمەككە كەلدىك. قۋانىشتى بولىسكەلى كەلىپ وتىرمىز. جالپى، ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا كوپتەگەن مىندەتتەر مەن اتقاراتىن جۇمىستاردىڭ تۋىنداعانى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى وسى «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسىن» جاساقتاۋ، حالىققا كەڭىنەن تاراتۋ شاراسى بولاتىن. وسى جوبانى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرعاندارعا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى اتىنان ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلەدى.
امانجول التايەۆ، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اقىن
تاۋەلسىز قازاق مەلەكەتى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋتىمەن عانا ەمەس، ساياسي سارابدال ۇستانىمىمەن عانا ەمەس، رۋحاني بولمىسىمەن دە دۇنيەدەگى الدىڭعا قاتارلى ەلدەردىڭ كوشىندە بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ءبىزدىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىمىزدە دالا فولكلورى ەرەكشە ماڭىزعا يە. ەلباسىمىزدىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماڭىزدى ماقالاسىندا «ءار قالانىڭ، ءار حالىقتىڭ التىن تامىرىندا، تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن تاريحىندا رۋحاني كودى بولادى. جاڭاشا تۇرپاتتى جاڭارعان رۋحاني جاڭعىرۋدا سول رۋحاني كودىمىزدى ساقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك» دەگەن بولاتىن. ال ءبىزدىڭ رۋحاني كودىمىزدى ساقتاۋدا دالا فولكلورى ەرەكشە ماڭىزدى. ءاربىر قازاقتىڭ بالاسى، ءاربىر قازاقستاننىڭ حالقى ءوزىننىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋ ءۇشىن، بويىنا وسى دالا فولكلورىن سىڭىرۋگە ءتيىستى دەپ ويلايمىن. دالا فولكلورىن ۇلت جۇرەگىنە جولداۋدا، حالىق ساناسىنا سىڭىرۋدە ۇلتتىڭ ءۇنجارياسى قازاق راديولارى ەرەكشە ماڭىزعا يە. ويتكەنى، ءارقايسىمىز بالا كەزدەن باستاپ، سانامىز ويانعان كەزەننەن باستاپ قازاق راديولارىنداعى ماڭىزدى باعدارلاماردى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك.
