Taǵdyry men tarıhy uqsas, túbi bir túrki halyqtarynyń tutasý prosesinde til men din erekshe ról atqarady desek, bul turǵyda zıaly qaýym ókilderiniń eńbekteri ólsheýsiz. Basqaǵa qaraǵanda, ulttyq sanasy erterek oıanǵan tatar halqy qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrkimen, t.b. ulttarǵa úlgi-ónege kórsetti. Qazan, Qyrym jerleriniń túlekteri búkil túrki halyqtarynyń saıası-áleýmettik, azattyq úshin kúresteriniń aldyńǵy qatarynan kórindi. Bul rýhanıat salasynda da óz izin qaldyrdy.
Reseı musylmandary zıalylaryna aıryqsha áser etken, oı-sanasyna tyń kózqaras qalyptastyrǵan kórnekti ǵalym, qoǵam qaıratkeri Ismaıl Gasprınskıı boldy.
Alash kósemi Álıhan Bókeıhan óziniń jazbasynda Qyrym tatary Ismaıl Gasprınskıı týraly bylaı dep jazady: «Ismaıyl myrza Mustafa oǵly Qyrymda 1851-inshi jyly «Ǵaspra» degen aýylda týǵan. «Ǵasprınskı» degen famılıa sodan qalǵan. Ata-anasy burynǵy Qyrym handary násilinen kelgen hanzada balalary bolǵan. Ismaıyl myrza alǵashqy oqýyn aýyl mektebinde oqyp, onan keıin Máskeý gımnazıasyna baryp túsken».
Ismaıl Gasprınskıı 1883 jyly 10 sáýirden bastap «Tilde, pikirde, iste – birlik» degen uranmen – «Tárjiman» gazetin shyǵardy. Gazet Reseıdiń túkpir-túkpirine taratylyp qana qoımaı, Shyǵys elderi men Orta Azıanyń musylmandar qaýymynyń da qolyna tıdi. Bolashaǵyn baǵdarlaı bilgen kóregen saıasatkerdiń gazetiniń atyn «Tárjiman» qoıýy da tegin emes. Gasprınskıı orys memleketiniń túrli qıyndyqtar týǵyzatynyn biletin. Gazettiń alǵashqy sanynda maqsatynyń orys basylymyn kemshiliksiz jáne qateliksiz aýdarý ekenin aıtýy jaýapty adamdardy aldaý úshin qoldanǵan aılaly qadamy bolatyn.
Baspa úıin ashý, qaǵaz ben sıa satyp alý, maqala jazý, gazetti basý bir basyna júkteledi. Ol týraly Á.Bókeıhan: «Ismaıyl myrza «Tárjiman»-dy ózi jazǵan, baspahanada haripti ózi tizgen, máshınáda ózi basqan, gazetany ózi búktegen, shahardaǵy alýshylarǵa ózi úlestirgen. Sóıtip beınettenip júrip «Tárjiman»-nyń bir jaǵyn oryssha, bir jaǵyn túrikshe toltyryp, jeti saıyn shyǵaryp, taratyp turǵan», – dep onyń gazetti ońaıshylyqpen shyǵarmaǵanyn, gazet shyǵarý úshin qansha beınettengenin atap ótse, ǵalym Dıhan Qamzabekuly «Túrkistan alqasy» eńbeginde bylaı deıdi: «Patsha ókimeti tarapynan jańa kózqaras qatań baqylaýǵa alynyp otyrǵan shaqta jalǵyz qaıratkerdiń osynshama batyl isterdi úzbeı júrgizýi úshin táýekelshildik qana emes, tereń bilim, syndarly oı, kórkem sabyr, aq-adal júrek qajet bolsa, ol qasıetti qudaı I.Gasprınskııge darytqan edi».
«Tárjiman» bastapqyda aptasyna bir ret shyqsa, keıinnen kún saıyn shyǵa bastaıdy. Kishigirim kólemmen jáne azdaǵan danamen jaryq kórgenimen, osy kishigirim qaǵazdyń el ishine júrgizgen yqpaly zor edi. Gazet shyǵa bastaǵan kezde kópshilikti qyzyqtyratyn, ózekti máselelerdi tereń taldap, halyqqa jarıalaıdy. Aqıqatty bultartpasyz jazatyn jáne halyqty oılanýǵa shaqyratyn gazet úkimet jaýaptylaryna unaı qoımady. Baspa úıi men basýshyny tekserýler, jazalaý, tintýler sırek bolǵan joq. Biraq, bular Ismaıl myrzany toqtata alǵan joq, qaıta jigerin janyp, kúshine kúsh qosty.
«Tárjiman» gazeti Reseı musylmandarynyń ǵana emes, búkil shyǵys elderine tanymal bedeldi basylym boldy. Ol sol tustaǵy búkil túrki halyqtarynyń basyn quraǵan ortalyqtyń rólin atqardy. Bul basylymnyń quryltaıshysy ári redaktory – Ismaıl beı túrki jurtynyń tutastyǵyna jol bastap, onyń til, din, birligindegi aıqyndamasyn jasady.
Al, tutasý, birigý arqyly azattyqqa aparatyn bul dańǵyl joldy túrkilik túlekter jappaı qýattady. Olar ult múddesi turǵysynan oı órbitip, Reseı quzyryndaǵy musylman halyqtaryna qatysty ortaq máselelerdiń sheshimin kún tártibine qoıdy. Ulttyq zıalylar mádenı-aǵartý oryndaryn kóbeıtý, baspasóz isin damytý, halyqtyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartý sıaqty ózekti máselelerdi kóterip, til, din bostandyǵyn talap etti.
Ismaıl Gasprınskıı til týraly túsinikteri turaqty túrde «Tárjiman» gazetinde basylyp turdy. «Túrik tiliniń ereksheligi» (1888), «Memlekettik til týraly» (1891), «Túrik tili týraly» (1892), «Álipbı tarıhynan» (1893), «Daýystap oqý ádisi týraly» (1899), «Til, til jáne til» (1905), «Túrik tili jáne qoǵamǵa úlesi» (1907), «Durys jazý týraly» (1913) sıaqty kóptegen maqalalar jarıalady.
Onyń maqalalarynda alǵa tartqan pikirleri arada bir ǵasyr ýaqyt ótse de bul tilderdiń saıası jáne áleýmettik damý tarıhtarynyń taǵdyrlas bolýy jáne keri ketýiniń uqsaýyna baılanysty kóptegen máseleni aıqyndaı alady. Bul maqalalardaǵy oı-tujyrymdar túıininiń búgingi memlekettik mártebege qoly jetken qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrikmen, tatar tilderi aldynda turǵan kúrdeli mindettermen ushtasyp jatýy kim-kimdi de oılandyrýy tıis, óıtkeni arada bir ǵasyrlyq ýaqyt keńistigi jatsa da, bul tilderdiń saıası-áleýmettik damý tarıhy taǵdyrlas, toqyraýy men qojyraýy uqsas bolyp kelýi kóp jaıdy ańǵartsa kerek.
Gazet kótergen ózekti taqyryptar túrki halyqtarynyń taǵdyr-taýqymeti, olardyń tili, dini, dili, ádet-ǵurpy, jer-sýy, ótken tarıhy men aýyz ádebıeti úlgileriniń nusqalary, sheshendik óneri men aqyn-jyraýlary, eldik salty men dana ǵulamalary, handar men batyrlary, taǵy basqa mańyzdy máselelerdi qozǵady. Baspasóz betinde áıel adamnyń bilim berý isine aralasýy syndy ol kezdegi sırek kezdesetin jaǵdaılar basylyp otyrdy. Bul máselelerdiń kópshiligi qazirdiń ózinde mańyzyn joǵaltpaǵan jáne ózekti taqyryptar edi. Kedergi qoıylǵanyna qaramastan «Tárjiman» qazaq halqynyń mádenıeti men tarıhymen de aınalysty.
«Tárjimanda» qazaq halqynyń mádenıeti men tarıhyna, ekonomıkasyna qatysty kóptegen materıaldar jarıalandy. «Qazaqtar», «Torǵaı hám Oral oblystaryndaǵy qazaqtardyń jaǵdaıy», «Orys qonystanýshylary men jergilikti qazaqtardyń quqy», «Qazaqtar jáne otarlaý saıasaty», «Tutas halyqtyń qyrǵyny», «Túrkistandy orystardyń basqarýy», «Orys qonystanýshylary qazaqtardy shuraıly jerlerinen yǵystyrýda», «Túrkistannyń jańa tarıhy», t.b. maqalalary Gasprınskııdiń qazaq halqynyń taǵdyryna baýyrlastyq janashyrlyqpen qaraǵanyn tanytady.
Ismaıl Gasprınskıı – aqyldy, bilimdi, jan dúnıesinde búkpesi joq taza adam bolǵan. Ol barlyq dáýirlerdiń basty máselelerin qolǵa ustatqandaı ashyq túsindire alatyn naǵyz saıasatker, búkpeleýdi bilmeıtin, kórip turǵan bolashaqtan qandaı qıyndyqtar kezdesse de taısalmaıtyn bahadúr jan edi.
I.Gasprınskııdiń taǵy bir ereksheligi – onyń birneshe tildi meńgergendigi. Barlyq túrik tilderimen qatar orys jáne fransýz tilin de jetik biletin. Birneshe tilden aýdaryp «Tárjimanda» jarıalaǵan birqatar habarlary arqyly bulaı jasaı almaǵan baýyrlaryna kóp kómek tıgizdi.
Onyń búkil túrkige túsinikti ortaq tilde «Tárjiman» gazetin shyǵarýy, sóıtip, osy negizde, túp, til, din birligine jol ashýy – rýhanı turǵydaǵy alǵashqy qadam edi. Bul jóninde ǵalym R.Berdibaı bylaı deıdi: «Otarshyldyqtyń zulmatyna dýshar bolǵan túrik halyqtarynyń ortaq muńyn sóılegen Ismaıl Gasprınskıı (1851-1914) shyǵarmalary ulttyq sananyń oıanýyna kúshti yqpal jasady... Túrik halyqtarynyń ózara aıyrmashylyqtarynan góri olardyń jaqyndyqtaryn nasıhattaýdy, rýhanı birlestikti kúsheıtýdi udaıy maqsat etip ustaný «Tárjimannyń» negizgi baǵyty bolǵan».
Ol óte myqty sóz sheberi bolatyn, onyń jetekshiligimen gazettiń qarapaıym, qysqa da nusqa ári aıqyn stıli qalyptasty. Ol osy til arqyly búkil musylman álemin biriktirgisi keldi. Qazan tóńkerisine deıin «Tárjiman» sekildi uzaq merzim, ıaǵnı 35 jyl boıy basylǵan basqa túrik-musylman gazeti joq. Gazet bul jyldary túrik jurtyna qyzmet etip, 1918 jyly 23 aqpanda jabyldy.
Oljas SÚLEIMENOV, túrkitanýshy
