Bıyl 1 naýryzǵa qaraǵan túni Qazaqstan biryńǵaı UTC+5 ýaqyt beldeýine ótken edi. Jańa ýaqytqa qarsy shyqqan turǵyndar petısıa jarıalap, qajetti 50 myń qoldy jınady. Jańa ýaqyt beldeýi shynymen aǵzaǵa zıan ba? Bul suraqqa Astana Medısına ýnıversıtetiniń Profılaktıkalyq medısına ǴZI ǵylymı qyzmetkeri, petısıany qaraý jónindegi jumys tobynyń múshesi Janna Nurbergen jaýap berip, Kazinform tilshisine eksklúzıvti suhbat berdi.
− Janna Nurbergenqyzy, osy kúnge deıin ýaqyt beldeýine qatysty túrli ǵalymdardy tyńdap keldik. Endi siz dáriger turǵysynan aıtyńyzshy, ýaqyt beldeýin aýystyrý sheshimi durys boldy ma? Bul qazaqstandyqtardyń aǵzasyna qalaı áser etti?
− Jalpy ýaqyttyń bir saǵatqa shegerilýi aǵzaǵa aıtarlyqtaı kóp ózgeris ákelmeıdi. Biraq qazir petısıa jarıalanyp, keı turǵyndar ýaqytty keri qaıtarýdy talap etip otyr. Olar túrli dárigerler men ǵalymdardyń sózderin alǵa tartyp, jańa ýaqyttyń adam aǵzasyna zıan ekenin dáleldegisi keledi. Mundaǵy másele – halqymyzdyń basym bóligi erte jatyp, erte turýǵa úırenbegen. Sol sebepti olarǵa tańnyń erte atqany qolaısyz. Saǵat 22-de uıyqtap, 5-te turatyn kez kelgen adamnan jańa ýaqyttyń qalaı áser etip jatqanyn surasańyz, esh áser baıqamaǵanyn aıtady. Óıtkeni olarda bıologıalyq rejım qalypty júrip jatyr. Qalypty uıqy úshin adam saǵat 22.00-de uıyqtap qalýy kerek. Bizde túngi júris kóp, saǵat 2-ge deıin otyrady da, uıyqtaıyn dese tań atyp jatady.
Rasymen de astanalyqtar qazir erte jatyp, erte turýdy úırendi. Mysaly ózim kópbalaly anamyn, jer úıde turamyz. Buryn túngi 10-11-ge deıin dala jaryq bop turatyn, balalardy úıge kirgize almaıtynbyz. Al qazir 9-da qarańǵy túsedi, balalar úıde otyrady, ýaqytynda uıqyǵa jatady, bul qaı jaǵynan alyp qarasań da yńǵaıly.
− Bul jerde Shyǵys Qazaqstan halqy kóp shaǵym aıtyp jatyr ǵoı. Saǵat 2-de tań aǵaryp ata bastaıdy, uıqyny ashyp jiberedi degen ýáj bar. Buǵan ne deısiz?
− Iá, ýaqtyly uıyqtaý máselesi Shyǵys Qazaqstan halqyna da qatysty. Eger adam keshki 10-da uıqyǵa jatsa, tań 2-de atty ma, 3-te atty ma – azǵa ony sezbeıdi. Óıtkeni tereń uıqyda jatqanda azǵada melatonın gormony bólinedi. Sol melatonın aǵzamyzǵa jetkilikti kólemde jınalǵan soń, onyń ornyna stress gormony kortızol bólinedi. Kortızol bizdi uıqydan oıatady.
Qazir 2-de jaryq bastalsa, buryn 3-te tań atyp kelgen, aıyrmashylyq 1 saǵat qana. Buryn oıanbaǵan adamdar nege qazir oıanady? Mundaǵy basty sebep – adamdardyń kesh uıyqtaýy. Keshki 9-10-da adam aǵzasy uıqyǵa daıyn turady. Buryn saǵat joq zamandarda adamdar kúnniń atýy men batýyna saı ómir súrdi. Al biz qazir qarańǵy batsa da, uıqyǵa asyqpaımyz, adamdar kóshede qydyryp júredi, smartfon sekildi devaıstarǵa nazar aýyp ketedi. Sondyqtan aǵza jumysyn birqalypty ustaý qıyndady.
− El turǵyndarynda jańa ýaqytqa beıimdelý qalaı ótip jatyr? Petısıa jazýshylar sońǵy 4 aıda sozylmaly aýrýlar, dıabet kóbeıgenin aıtady...
− Ondaı statısıka joq. Kerisinshe qazirgi tańda aýrýlardyń azaıýy baıqalady, ásirese stasıonarǵa qaralý azaıǵan. Negizi salaýatty ómir saltyn ustanbaǵan, durys uıqy rejımi bolmaǵan adamdarda beıimdelý qıyndaý ótedi. Ýaqytynda uıyqtap, túnimen telefon qaramaı, teledıdar kórmeı, durys rejımde uıyqtasa esh másele bolmaıdy.
Jalpy uıqy – kez kelgen adam úshin em. Dáriger retinde uıqynyń mańyzdylyǵyn burynnan aıtyp kele jatyrmyn. Kúni boıy túrli emosıany bastan keshemiz, ashýlanamyz, sharshaımyz. Al uıyqtaǵanda aǵzamyz qalpyna keledi, qaıta jańarady. Tipti semizdik, dárýmen jetispeýshiligi baıqalsa da, birinshi uıqyny retteý kerek.
Petısıanyń bir jaqsy tusy – adam densaýlyǵyna basa mán berilip jatyr. Petısıa bolmasa, adamdar durys rejımdi qolǵa almaı, «ýaqyttyń aýysqany zıan boldy-aý» dep oılap júre berer edi. Qazir kerisinshe halyqqa densaýlyqty kútý týraly durys aqparatty jetkize alatyn múmkindik týdy.
− Saǵat beldeýin aýystyrarda «Sırkadtyq yrǵaq» uǵymyn kóp estidik. Muny oqyrmanǵa qarapaıym tilmen qalaı túsindirsek bolady?
− Túngi ýaqytta, qarańǵy túskende aǵzamyzda melatonın gormony bóline bastaıdy. Ondaıda adam esinep, aǵza uıqyǵa daıyn ekenin bildiredi. Meniń únemi aıtyp júretin qaǵıdam – melatonın bólinip jatqanda adam bar sharýasyn tastap, uıqyǵa jatýy kerek. Túngi 12-den keıin tereń uıqy fazasy bastalady, melatonın meılinshe kóp bólinip, aǵzamyz qalpyna keledi.
Mysaly, jas bosanǵan áıelderdi alyp qaraıyqshy, bala kútiminen uıqysy qanbaı, kúni men túni aýysyp ketedi. Túngi uıqy buzylǵan, melatonın durys bólinbegen, saldarynan aǵzada kortızol óte kóp bolady. Sol úshin kóptegen jas analarda gormonaldy buzylys, artyq salmaq, stress, bosanýdan keıingi depressıa baıqalady. Bári sol kortızol gormonynyń áserinen, sırkadtyq yrǵaqtyń buzylýynan.
Melatonın gormony barlyq jastaǵy adam úshin óte mańyzdy. Petısıa jarıalaǵandar ishinde bir áıel melatonındi bıologıalyq belsendi qospa túrinde ishýge bolatynyn alǵa tartty. Árıne, qosymsha qabyldaýǵa bolady, biraq sıntetıkalyq melatonınge táýeldilik óte qaýipti. Ol stresske, júıke júıesiniń buzylýyna, uıqysyzdyqqa ákelýi múmkin. Onyń ornyna durys uıyqtap, tabıǵattyń ózi bergen daıyn melatonındi nege almasqa?
− Al jaqynda amerıkalyq hronobıolog Merı Karskadon qazaqstandyqtar ýaqyt beldeýi aýysqannan beri «jet lag jaǵdaıynda júr» dep pikir bildirdi...
− Men olaı aıtpas edim. Óıtkeni adamnyń bıologıalyq saǵaty aýyspaıdy – kesh batqanda bizdiń aǵza uıqyǵa daıyndalady, tań atqanda oıanamyz. Únemi solaı bolǵan. Bizdiń aǵzamyzdy eshteńe ózgerte almaıdy. Basynda saǵat beldeýin aýystyrarda onyń densaýlyqqa áseri zertteldi. Qazaqstannyń batysyna baryp-kelip júrgen adamdardyń densaýlyǵynda esh aıyrmashylyq bolmaıtyn.
Negizi M. Karskadon kóp nárseni durys aıtady. Biraq onyń aıtqan faktileri burmalanǵanyn baıqap otyrmyz. Ol ýaqyttyń bir saǵatqa keıin shegerilýi erte turatyn adamdarǵa ǵana tıimdi, al kóbine yńǵaısyz dep aıtqan. Iá, rasymen de amerıkalyq ǵalym densaýlyqqa zıan dep turǵan joq, tek erte jatyp, erte turatyn adamdarǵa ǵana tıimdi dep otyr. Onda problema nede? Densaýlyq durystalsyn desek, kez kelgen aýrýdyń profılaktıkasy – durys uıqy, durys tamaq, sport emes pe? Tipti ýaqytty qaıtadan burynǵy qalpyna keltirsek te, adamdar báribir túnimen uıyqtamasa, paıdasy bolmaıdy. Bul jerde ýaqyttyń bir saǵatqa shegerilýi densaýlyqqa esh áserin tıgizbeıdi. Tek qana adamdar densaýlyǵyn kútýdi bastap, rejımdi durystaýy kerek.
− Petısıa avtorlarynyń saǵat beldeýi aýyssa, kún kózin kórmeımiz, D3 vıtamıni defısıti kóbeıedi degen ýáji bar. Muny qalaı sheshemiz?
− Men D vıtamınin óte kóp zerttegen nýtrısolog-mamanmyn. Naqty D3 dárýmeni aǵzaǵa eki jolmen túsedi. Birinshisi – kún sáýlesindegi últrafıolet terimen janasyp, epıdermıske baryp sıntezdeledi. Ekinshi joly – tutynǵan taǵam arqyly túsedi. Osy kún sáýlesinen túsken D2 men taǵamnan alǵan D vıtamıni qosylyp, aǵzada D3 dárýmenin túzedi. Demek, adam tańnan keshke deıin kúnniń astynda jatsa da, D3 dárýmeni ońaılyqpen paıda bolmaıdy. D3 dárýmeni sińý úshin paıdaly maılar, úıdiń jumyrtqasy, balyq, sary maı sekildi dárýmenge baı taǵamdar jeý kerek jáne 15 mınýt dalada serýendese jetkilikti.
Taǵy bir qyzyqty derek, tipti kúni ystyq Afrıkanyń ózinde halyqtyń 80 paıyzynda D3 dárýmeni tapshy. Óıtkeni ol jaqta tamaqtanýǵa qatysty problema bar. Durys tamaqtaný bolmasa, kez kelgen bıologıalyq qospa, dárýmen kómektespeıdi. Kún sáýlesiniń bir saǵatqa azaıýy da D3 dárýmeniniń tapshylyǵyna ákelmeıdi. Mundaǵy basty nazar – tamaqtanýda bolýy kerek.
− Qazir dárýmender jarnamasy qaptady, ony óz betinshe ishe beretinder týraly aıtyp óteıikshi, dárýmen tańdaýdyń durys joly qandaı?
− Qazir bıologıalyq belsendi qospalardyń keń taraǵan ýaqyty. Kóptegen qospanyń arasynan sıntetıkalyq emes, tabıǵı túrlerin muqıat tańdaý kerek. Mysaly mıneral, teńiz baldyrlary nemese shópten jasalǵan, jemis-jıdek pen kókónisterden jasalǵandary bar. S vıtamıni sıtrýstan alynýy kerek, bul qymbat ári uzaq proses bolǵandyqtan, askorbın qyshqyly sekildi 200-300 teńge turmaıdy.
Qazir kóptegen dárigerler keńestik júıemen kez kelgen bıologıalyq qospany quramyn teksermesten jazyp beredi. Tipti, emhanada ınfeksıalyq aýrýmen aýyrǵan balaǵa askorbın qyshqylyn jazyp beredi. Askorbın qyshqyly – sıntetıkalyq ónim, ıaǵnı tabıǵatta kezdespeıtin, hımıalyq qospalardan jasalǵan nárse. Bul bizdiń aǵzamyzǵa qaıshy, oǵan tek tabıǵı ónimder ǵana sińimdi. Sondyqtan, bilikti mamandardyń kómegine júginip, tabıǵı qospalardy ǵana alý kerek.
Birinshi kezekte – synama tapsyryp, defısıtti anyqtap alý kerek. Mysaly S dárýmenin, D3, temir ishý kerek bolsa, onyń qansha kólemde qajettigin de bilý kerek. Al eger analız tapsyrmaı, qolǵa túsken dárýmendi kishkentaı dozada ishe berseńiz, esh paıdasyn tıgizbeıdi, kerisinshe zıan bolýy múmkin.
− Biraz ózekti suraqqa jaýap aldyq. Suhbat sońynda oqyrmanǵa salaýatty ómir súrý joldaryn aıtyp ótseńiz...
− Profılaktıkalyq medısınamen aınalysatyn dáriger retinde aıtarym – bolashaqta den saý bolýy úshin, aýrýdyń aldyn alý úshin, ádemi qartaıý úshin eń birinshi durys tamaqtaný kerek. Aýyzǵa salǵan asqa mán berý kerek. Ekinshiden, durys uıqy rejımi mańyzdy. Odan keıin árıne sport, fızıkalyq júkteme bolýy kerek. Adam kóbirek qozǵalýy kerek, kúnine 10 myń qadam júrýi kerek. Óıtkeni adamnyń as qorytý-ishek júıesi 10-12 metrge deıin sozylyp jatyr. Salystyryp qarasaq, adamnyń tutas boıynyń ózi eki metrge jetpeıdi. Sol 12 metrden tamaq durys qorytylýy úshin, toksın, shlak bolmaýy úshin qımyl-qozǵalys óte mańyzdy.
Jalpy qazir as qorytý, baýyr, ót, júrek-qan-tamyr, dıabet aýrýlary jasaryp keledi. Buryn úlken kisilerde ǵana kezdesetin aýrýlar qazir jasóspirimderde, mektep jasyndaǵy balalarda beleń alyp barady. Báriniń sebebi tamaqtanýǵa kelip tireledi. Dúkenderde hımıaǵa toly taǵam óte kóp. Shyryn, fast-fýd, jańa týǵan nárestege beretin púreler, táttiler – transmaılarǵa, kanserogendi zattarǵa toly. Mektep jasyndaǵy balalar da kóshe taǵamyna áýestenip, aýrýǵa shaldyǵyp jatyr. Bul bolashaqta adamdardyń ómir jasynyń qysqarýyna da ákep soǵady.
Memleket tamaq qaýipsizdigi úshin is-sharalar júrgizedi. Eń ózekti másele – energetıkalyq sýsyndar edi, bizdiń usynysymyzben 21 jasqa deıingi jastarǵa energetıkalyq sýsyn satýǵa tyıym salyndy. Jaqynda veıptiń de satylmaýy jóninde zań qabyldandy. Taǵamdar quramyna túrli hımıalyq zattar DSU bekitken norma boıynsha táýliktik ruqsat etilgen mólsherde qosylady. Máselen, qantsyz koka-kolaǵa aspartam qant almastyrǵyshyn qosady, bul – Eýropa elderinde tyıym salynǵan óte hımıalyq kanserogendi zat. Ony ruqsat etilgen mólsherde az ǵana qosady. Biraq adam kúnine 0,5 l kolany mise tuta ma? Kúnine 4-5 banka energetıkalyq sýsyn ishetin táýeldi adamdardy bilemin. Sondyqtan adam óz densaýlyǵyn ózi qolǵa alyp, durys tamaqtansa, durys uıyqtasa, qımyl-qozǵalys jasasa, aǵzaǵa artyq eshteńe kerek emes.
