«ULYS» túsinikteme: Jaqynda AQSH-tyń vıse-prezıdenti Maık PENS Aq úı ákimshiliginiń Qytaıǵa qatysty saıasaty týraly arnaıy málimdeme jasaǵan bolatyn. Sonyń eń ózekti jerlerin aǵylshyn tilinen tikeleı aýdaryp, nazarlaryzǵa usynyp otyrmyz.
Beıjiń buryn-sońdy bolmaǵan jaǵdaıda kúshin kórsetýge bel býyp kiristi. Qytaı kemeleri ákimshilik-aýmaqtyq turǵyda Japonıaǵa tıesili Senkaký araldaryn turaqty karaýyldaı bastady. Qytaı basshysy 2015 jyly Aq úıde turyp «onyń eli Ońtústik Qytaı teńizine ásker ákelýge nıetti emes» dep málimdegen edi, biraq Beıjiń qazir jasandy araldarǵa áskerı bazalaryn quryp, kemeler men áýe shabýyldaryna qarsy kúshterin ákelip qoıdy.
Búginde Qytaı tyńshy memleketke aınaldy. Bul iste olar AQSH-tyń tehnologıasyna ıek artyp otyr. «Qytaıdyń uly qorǵany» atty ınternet aqparatyn qatań súzgiden ótkizetin joba jasaldy.
2020 jylǵa qaraı Qytaı bıleýshileri adam ómiriniń ár qyryn vırtýaldy túrde baqylaýǵa alatyn júıeni engizgeli otyr.
Qytaıdaǵy dinı bostandyqta máz emes. Hrıstıandar, býddıstr men musylmandarǵa qysym jasaýdyń jańa naýqany qarqyndy júrip jatyr.
Ótken aıda Beıjiń Qytaıdaǵy eń iri jerasty shirkeýleriniń birin japty. Bılik búkil el boıynsha kreserdi qıratyp, Bıblıa kitaptaryn órtep, din qyzmetkerlerin temir torǵa toǵytýda. Beıjiń jaqynda Vatıkamen mámile jasady. Bul kelisim boıynsha ateısik Komýnıstik partıa katolık moldalaryn ózderi tikeleı taǵaıyndaı alady. Osyǵan qarap Qytaı hrıstıandaryn azapty kúnder kútip tur deýge ábden bolady.
Beıjiń býddısterdi de qýalap jatyr. Sońǵy 10 jyldyń ishinde 150-den astam tıbet býdıs monahy dinı nanym-senimine jasalǵan qysymǵa narazylyq retinde ózin órtep jibergen. Komýnıstik partıa Shyńjańda 1 mıllıon musylman uıǵyrdy mılaryn ábden aınaldyrý úshin úkimet lagerlerine qamady. Lagerden bosap shyqqandar ondaǵy azapty aıta almaı, zarlap otyr.
Qytaı AQSH úkimetiniń is-áreketteri men maqsattaryna qarsy kúresti kúsheıtti. Onyń ishinde, Amerıkanyń odaqtastary men jaýlarymen ózinshe qarym-qatynas ornatýda.
Qytaı yqpalyn keńeıtý úshin «qaryzǵa batyrý dıplomatıasyn» keńinen paıdalanýda. Búginde bul el Azıadan Afrıkaǵa, Eýropadan Latyn Amerıkasyna deıinge memleketterdiń úkimetterine ınfraqurylymdy damytý degen jeleýmen júzdegen mıllıard dollardy aıamaı úlestirýde. Bul bereshektiń termınderi óńin aınaldyryp, eń kórkem túrde túsindirilýde, biraq olardyń astarynda Beıjińniń ústemdigin kúsheıtý jatyr.
Mysalǵa Shrı-Lankany alaıyq. Qytaıdyń memlekettik kompanıalarynan qyrýar qaryz alǵan bul el komersıalyq baǵytta dep túsindirilgen, biraq anyq kúdik týdyryp otyrǵan aılaqty salýǵa ruqsat berýge májbúr boldy. 2 jyl buryn alǵan taýdaı bereshegin ýaqytyly qaıtara almaǵan Shrı-Lanka úkimetin Qytaı qysymǵa alyp, aqyr aıaǵynda jańa aılaqty Qytaı jaǵyna basy bútin berýge eriksiz kóndirdi. Endi bul aılaq Qytaıdyń aldyńǵy qatarly teńiz-áskerı bazasyna aınalatyn kún alys emes!
Beıjiń Venesýeladaǵy jemqor jáne dármensiz Madýro rejımin de qaryzǵa belshesinen batyryp, bereshektiń ótemi retinde munaıyna tolyq óz qaraýyna aldy. Sondaı-aq Qytaı Venesýelaǵa nesıe berip otyrǵan jalǵyz el, Beıjiń Venesýela halqyna 50 mlrd-tan astam nesıe taratqan. Beıjiń Qytaıdyń strategıalyq maqsattaryn qoldaıtyn partıalar men úmitkerlerge tikeleı qoldaý kórsetip, keıbir elderdiń saıasatyna aralasyp otyr.
Byltyr Qytaıdyń Komýnıstik partıasy Latyn Amarıkasyndaǵy 3 memleketti Taıpeımen aradaǵy qarym-qatynasty úzip, ony Qytaıdyń quramynda dep tanýǵa kóndirdi. Bul amaldar Taıvandaǵy turaqtylyqqa qaýip tóndirip tur.
Sizderge Qytaıdyń bizdiń elde jasap otyrǵan is-áreketteri týraly aıtqym keledi, olardyń birazyn barlaý qyzmetinen aldyq, keıbirin halyqqa jarıalaımyz. Bulardyń bári aqıqat nárseler.
Beıjiń AQSH-tyń ishki saıasatyna aralasý aıla-amalyn belsendi júrgizip keledi. Qytaıdyń Komýnıstik partıasy amerıkalyq bıznes nysandaryn, kınostýdıalardy, ýnıversıtterdi, saraptamalyq ortalyqtardy, ǵalymdardy, jýrnalıserdi jáne óńirlik, shtattyq, federaldy bılik ókilderin qatty yntalandyryp otyr.
Eń soraqysy, Qytaı Amerıka halqynyń qoǵamdyq pikirine, 2020 jylǵy prezıdent saılaýyna yqpal etýge baryn salyp otyr. Prezıdent Tramptyń kóshbasshylyǵy olardyń adymyn ashtyrmaı otyr, sondyqtan Qytaıǵa kelesi saılaýda basqa basshynyń saılanǵany aýadaı qajet.
Qytaı Amerıkanyń demokratıasyna aralasyp otyr. Buǵan esh kúmándanýǵa bolmaıdy. Maýsymda Beıjiń «Propaganda jáne senzýra máselesi» degen mańyzdy qujat qabyldady. Onda onyń strategıasy anyq baıandalǵan. Bul qujatta Qytaı AQSH-taǵy ártúrli jergilikti toptardyń arasyna jik salý úshin dál jáne saq áreketter uıymdastyrýy kerek» dep anyq jazylǵan. Sonymen birge, Beıjiń amerıkalyqtardyń qytaı saıasatyn oń qabyldaýyna yqpal etý úshin belsendilerdi, ozyq toptardy jáne úgit-nasıhat materıaldaryn iske qosyp otyr.
Qytaıdyń joǵary laýazymdy sheneýnikteri bıznes lıderlerine yqpal etip, bizdiń saýda salasyndaǵy is-sharalarymyzdy aıyptaýǵa kóndirýge áreket jasaýda. Qoldanǵandarǵa Qytaıda kedergisiz jumys isteýge kepildik berip otyr. Jaqynda bolǵan oqıǵadan bir mysal: Qytaı iri amerıkalyq korporasıalarǵa bizdiń ákimshiliktiń saıasatyn aıyptaýdan bas tartsa, lısenzıalarynyń kúshin joıamyz dep qoqan-loqy jasady.
Baqytymyzǵa qaraı, amerıkalyqtar satylyp otyrǵan joq. Mysaly, amerıkalyq fermerler Prezıdent jaǵynda jáne onyń saıası baǵdarynan naqty nátıje kórip otyr. Osy aptada AQSH-Meksıka-Kanada kelisim-sharty sátti jasaldy. Osylaısha biz Soltústik Amerıka naryǵyna AQSH ónimderin shyǵarýǵa múmkindik aldyq. Bul amerıkalyq fermerler men amerıkalyq óndirýshilerdiń úlken jeńisi.
Qytaıdyń áreketi bizdiń saıasatqa yqpal etýge ǵana baǵyttalyp otyrǵan joq. Beıjiń ekonomıkalyq múddesin qorǵaý úshin de qam qylyp jatyr.
Beıjiń Qytaıda jumys isteıtin amerıkalyq birlesken kásiporyndardyń ishinde «partıa uıymdaryn» qurýdy talap etýde, osylaısha Komýnıstik partıanyń yqpalyn arttyryp, jumysqa alý men ınvestısıaǵa qatysty sheshimderdi qabyldaýda daýys berý, tipti veto qoıý quqyǵyna ıe bolýdy kózdep otyr.
Qytaı bıligi Taıvandy jeke geografıalyq aýmaq retinde qarastyratyn nemese Tıbetke baılanysty qytaı saıasatyn qoldamaıtyn amerıkalyq kompanıalarǵa da qysym jasap otyr. Beıjiń ýebsaıtynda Taıvandy «Qytaıdyń provınsıasy» dep atamaǵan Delta Airlines-ti jarıaly túrde keshirim suraýǵa májbúrledi. Sondaı-aq Marriott-tan Tıbetke týraly tiýıttik jazbaǵa laık basqan amerıkalyq qyzmetkerdi jumystan shyǵarýdy talap etti.
Beıjiń Gollıvýdtan Qytaıdy tek qana jaǵymdy jaǵynan sýretteýdi talap etýde. Bul talapqa kónbegen stýdıalar men prodúserlerdi jazalap jatyr. Beıjiń Qytaıdy sál bolsa da synaǵan kınosenarıılerdi redaksıalatyp, senzýrany kúsheıtti. Mysaly, “World War Z” (“Z dúnıejúzilik soǵysy”) fılmindegi vırýs Qytaıdan shyqty degen jerin aldyryp tastaǵan. Sondaı-aq, “Red Dawn” (“Qyzyl araı”) fılmindegi qubyjyqtardy qytaılyq emes, soltústikamerıkalyq dep ózgerttirgen.
Bıznes pen oıyn-saýyqtan basqa Qytaıdyń Komýnıstik partıasy AQSH pen búkil álem boıynsha úgit-nasıhat materıaldaryna mıllıardtaǵan dollar jumsaýda.
China Radio International (Qytaıdyń halyqaralyq radıosy) qazir Beıjińdi jaqsy jaǵynan nasıhattaıtyn 30-dan astam habar taratady, olardyń kóbi AQSH-tyń iri qalalaryna taralady. The China Global Television Network-ty (Qytaıdyń Ǵalamdyq televızıa jelisi) 75 mln-nan astam amerıkalyq tyńdaıdy eken, onyń habarlaryn Komýnıstik partıa tikeleı baqylaıdy.
Komýnıstik partıa amerıkalyq jýrnalıserdiń Qytaıdaǵy otbasy múshelerine qoqan-loqy jasap, birazyn qamap tastady. Beıjiń AQSH-tyń aqparat quraldarynyń ýebsaıttaryn jaýyp tastady, bizdiń jýrnalıserge vıza berý isin qıyndatyp jiberdi. Mundaı qyspaq New York Times qytaı basshylarynyń baılyǵy týraly zertteý esebin jarıalaǵannan keıin bastaldy.
Senzýra ǵylym-bilim salasynda da asqynyp tur.
«Qytaılyq stýdentter men ǵalymdar qaýymdastyǵynyń» AQSH kampýstarynda 150-den astam fılıaly bar. Bul toptar Amerıkada oqıtyn 430 myń qytaı azamatyna áleýmettik is-sharalar ótkizýge kómektesip otyr. Sondaı-aq olar Komýnıstik partıanyń baǵyt-baǵdarynan aýytqyǵan qytaı stýdentteri men amerıkalyq mektepter týraly aqparatty Qytaı elshilikteri men konsýldyqtaryna shuǵyl jetkizip turady. Mysaly, jaqynda Merılend ýnıversıtetinde qytaı stýdenti dıplom alý saltanatynda Amerıkadaǵy «sóz bostandyǵynyń jyly lebi» týraly aıtqan. Onyń bul sózin Komýnıstik partıanyń resmı gazeti synap jazdy. Osylaısha álgi qyzdy Qytaıdyń qatań baqylanatyn áleýmettik jelisindegiler talap, jerden alyp, jerge saldy jáne onyń Qytaıdaǵy otbasy múshelerine qýǵynǵa ushyrady. AQSH-taǵy eń aýqymdy jobalardyń biri bolyp kelgen Qytaıdyń stýdent almasý baǵdarlamasynyń aıasy aıaq astynan tarylyp shyǵa keldi.
Beıjiń ýnıversıtetter, saraptamalyq ortalyqtar men ǵalymdarǵa aqshany aıamaı beredi. Biraq eger olardyń eńbekterinen Komýnıstik partıanyń isine qaıshy keletin oı-pikir tabylsa, birden qysymǵa tap bolady. Sondyqtan qytaı sarapshylary Beıjiń saıasatyna qarsy pikir aıtsa, vıza berilmeıtinin jaqsy biledi.
Qytaıdyń uly jazýshysy Lý Sın: «Qytaı sheteldikterge mal retinde nemese áýlıe retinde qaraǵan, biraq olarǵa eshqashan teń adam retinde qaramaǵan» dep jazady. Beıjiń sózden naqty iske kóshedi dep senim artady. Biraq biz Qytaımen aradaǵy qarym-qatynasymyz ádildikke, ortaq ıgilikke jáne bizdiń egemendigimizdi qurmetteýge negizdelmeıinshe, qol qýsyryp, otyra almaımyz.
Ernat QASHQYNOV, aǵylshyn tiliniń mamany, jýrnalıs
