Táýelsizdik jyldary termın salasynda biraz jumys jasaldy. Alaıda, jasalatyn jumystyń qarasy odan eki-úsh ese kóp. Osy salany túbegeıli rettesek, ana tildiń damýyna sony serpin bere alamyz. Latyn grafıkasyna kóship, ulttyq qaripti qalyptastyrý barysynda termın jasaýdy da jandandyrý kerek. Bul jerde termınniń — tildiń tiregi ekenin áste esten shýǵarýǵa bolmaıdy.
Jýyrda Parlament Májilisinde «Rýhanı jańǵyrý: qazirgi qazaq termınologıasy» taqyrybynda ótken ǵylymı-praktıkalyq konferensıa aıasynda termın máselesi tereń qaýzaldy. Májilistiń Áleýmettik-mádenı damý komıtetiniń hatshysy, Májilis depýtaty Beıbit Mamyraev «Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýi, «Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy qazirgi qazaq termınologıasyn odan ári damytýmen tikeleı baılanysty. Elbasy: «Eger biz qazaq tili ǵumyrly bolsyn desek, ony jónsiz termınologıamen qıyndatpaı, qazirgi zamanǵa laıyqtaýymyz qajet... Termınologıa turǵysynan qazaq tilin halyqaralyq deńgeıge jaqyndatý kerek», - degen bolatyn»-dep óz oıyn bildirdi.
Termın salasyndaǵy eń basty problema — birizdilik joq. Sosyn bir sózdi qaıta-qaıta ózgertý sánge aınalǵan. Máselen 5 ret ózgergen sózder bar. Ǵalymdardyń yntymaqtasa jumys istemeıtinin, árkim ózinikin jón sanap, tilden góri jek múddesiniń ústemdigi saltanat qurǵanyn qalaıtyny ańǵarylatyndaı. Odan soń prezıdenttik deńgeıdegi yqpaldy uıymnyń joqtyǵy kózge urady.
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Erden Qajybek ulttyq termın qoryn qalyptastyrý úshin jumys istep jatqandaryn, aldaǵy ýaqytta 50 baǵyt boıynsha ulttyq termın qoryn qalyptastyratyndaryn aıtty. Aldymen bastaýysh mektepter paıdalanatyn termınder sózdigi shyǵarylady. «2021 jyly 5-9 synyptar, ıaǵnı negizgi bilim berý termın qory anyqtalady. 2022 jyly orta jáne kásiptik bilim - 10-11 synyptar, kóptegen kolej ben texnıkým oqýshylary úshin birneshe tomdyq termınologıalyq sózdikterdi jasaýymyz qajet. 2023 jyly joǵary oqý oryndary deńgeıinde 20 qalyń qoǵamdyq ǵylymdar boıynsha salalyq termınologıalyq sózdik bitedi. 2024 jyly 15 salalyq texnıka ǵylymdary boıynsha sózdikter daıyn bolýy kerek. Al 2025 jyly Elbasy tapsyrmasy boıynsha biz til reformasyn tolyq aıaqtaýǵa tıispiz. Jaratylystaný ǵylymdary boıynsha 15 tomdy ázirleý josparlanyp otyr»-dedi. Ol sonymen qatar, ǵalymdardyń paıymy boıynsha, belgili bir salany damytý úshin kem degende 10 myń termın qajet ekenine aıryqsha toqtaldy. «Termınderdiń sany 10 myńnan az bolǵan jaǵdaıda naqty bir sala tolyqqandy damymaıdy eken. Olaı bolsa, iriktelgen 50 salany damytý úshin bizge keminde, bekitilgen 500 myń termın kerek»-degen ol otyz jyldyń ishinde termınkomnyń 20 myńnyń aınalasynda ǵana termın bekitkenin jetkizdi. Al ǵalym-termınolog, profesor Sherýbaı Qurmanbaıuly keıbir jańa sózderdi termınkom bekitip, jurt úırenise bastaǵanda ózgerip ketetinine nalydy. Máselen, bastapqyda aınalymǵa engen «bássaýda» men «ánuran» sózderi 2014 jyly «aýksıon» jáne «gımn» bolyp qaıta ózgergen.
«Murajaı» keıin «mýzeı» bolsa, «paıyz» «prosent» bolǵan. Tipti bes ret ózgergen sózder bar. Bunyń bári aınalyp kelgende júıesizdikke ákeledi, sosyn sala mamandaryna degen senimsizdikti kúsheıtedi. Ǵalym sondaı-aq termın jasaýshylardyń sapa emes, san qýalap ketkenin ashyq synady. «Ótken jyly ındıkator boıynsha 21 myń termın qaıta bekitilse, bıyl 24 myń termın bekitilýi kerek, al kelesi jyly bul san 27 myńǵa jetý kerek. Termın jasaýdyń sharýshylyq emes, shyǵarmashylyq úderis ekenin umytpaýymyz kerek»,-dedi ol. Joǵarǵy sottyń sýdıasy Baǵlan Maqulbekov te zań salasyndaǵy olqylyqtar az emes ekenine naqty mysaldar keltirdi. Buryn qoldanystaǵy kodekste «talap qoıýshy» «talapker» dep atalsa, jańa kodekste «talap qoıýshy» bolyp ketken. Sosyn qoldanystaǵy prosestik kodekste «ımýshestvo» degen termın burynǵydaı «múlik» emes, «nárse» dep berilgen.
Sosyn termınkom men BAQ arasynda múlde baılanys joq. Jańa jasalǵan sózderdiń buqara sanasyna sińip, keń aınalymǵa enýi úshin aqparat quraldarynyń róli erekshe. Jıyn sońynda joǵarydaǵy olqylyqtardy ońaltýǵa sebi tıýi úshin memlekettiń til saıasatyn odan ári jetildirýge baǵyttalǵan qarar qabyldandy.
Ernat MELSULY, jýrnalıs aýdarmashy
Sýretter Saılaý Maılybaevtiki.
