Sarapshy: Jasandy ıntellekt – zaman talaby emes, ómirlik serik

Suhbat

Foto: keıipkerdiń jeke muraǵatynan 31 naýryz 2025

Sarapshy: Jasandy ıntellekt – zaman talaby emes, ómirlik serik

Meıirjan Áýelhanuly — «Jasandy ıntellekt álippesi» kitabynyń avtory, sıfrlyq tehnologıalar jónindegi sarapshy.

Ulys.kz: Meıirjan myrza, «Jasandy ıntellekt álippesi» atty kitap jazýǵa ne túrtki boldy?

Meıirjan Áýelhanuly: Shyny kerek, jasandy ıntellekt (JI) taqyryby kún saıyn mańyzyn arttyryp kele jatqanymen, qazaqtildi keńistikte bul týraly júıeli, qarapaıym tilmen jazylǵan derek az edi. Áleýmettik jelidegi jazbalar, jeke pikirler bar bolǵanymen, tolyqqandy ári qurylymdy bilim beretin eńbek joq-tyn. Osy olqylyqty joıý maqsatynda oqýshydan bastap ustazǵa deıin túsine alatyn «álippe» formatynda kitap jazýdy jón kórdim. Bul kitap tek teorıa emes, praktıkalyq qoldanýǵa baǵyttalǵan, jasandy ıntellektpen jumys isteýge naqty qadamdar kórsetilgen.

Jalpy jasandy ıntellekt – bul kompúterlerdiń adamǵa tán oılaný, aqparatty óńdeý jáne sheshim qabyldaý qabiletterin elikteýge baǵyttalǵan tehnologıalar jıyntyǵy. Ol alǵash ret 1950 jyldary ǵylymı ortada talqylanyp, sol kezde-aq kompúterlerge logıkalyq esepterdi sheshýdi «úıretý» ıdeıasy paıda bolǵan. Alan Túrıngtiń «Túrıng testi» jasandy ıntellektke qatysty negizgi ólshemderdiń birin usynsa, 1956 jyly AQSH-taǵy Dartmýt konferensıasy JI-di derbes ǵylym salasy retinde resmı túrde tanydy. Ýaqyt óte kele, mashınalyq oqytý men tereń neırondyq jeliler paıda bolyp, Big Data, ıaǵnı úlken derekter men esepteý qýatynyń ósýi JI-di jańa deńgeıge kóterdi. Endi jasandy ıntellekttiń qoldanylý aýqymy daýyspen basqarý júıelerinen medısınalyq dıagnostıkaǵa, qarjy salasyndaǵy avtomattandyrylǵan taldaýdan ıntellektýaldy kólik júıelerine deıin keńeıdi. Jasandy ıntellekttiń eń negizgi jetistigi – adam mıynyń keıbir qabiletterin kompúterlik algorıtmder arqyly qaıtalaı alýy. Ol damýdyń birneshe tolqynyn bastan ótkerip, qazirgi tańda ekonomıkanyń túrli sektorlarynda tabysty qoldanys taýyp otyr. Árıne, onyń áleýeti zor bolǵanymen, qaýipteri de joq emes. Mysaly, tehnologıany teris maqsatta qoldaný, jeke málimetterdiń qupıalyǵyn buzý nemese algorıtmdik ádiletsizdik oryn alýy múmkin. Sonymen qatar, jumys oryndaryn avtomattandyrýǵa qatysty alańdaýshylyqtar da bar. Sol sebepti bolashaqta JI-di retteý, ony qaýipsiz ári tıimdi paıdalaný – basty mindetterdiń biri bolmaq.

Ulys.kz: Jalpy, qazir qoǵamda JI-ge degen kózqaras qandaı?

Meıirjan Áýelhanuly: Qoǵam ekige bólingen. Biri — «JI jumysymdy tartyp alady» dep qorqatyndar, ekinshisi — «osy arqyly jumysymdy jeńildetemin» dep úmit artyp otyrǵandar. Shyn máninde, jasandy ıntellektten qoryqqannan góri, ony túsinip úırengen mańyzdyraq. Kez kelgen jańa tehnologıa basynda qorqynyshty kórinýi múmkin. Parovoz da alǵash shyqqanda halyq úreılendi. Al qazir onsyz ómirimizdi elestete almaımyz. Sol sıaqty JI – búgingi ómirdiń shynaıylyǵy. Ol — básekeles emes, kómekshi.

Ulys.kz: Jasandy ıntellektti qaı salalarda qoldaný eń tıimdi dep esepteısiz?

Meıirjan Áýelhanuly: Qoldaný aýqymy óte keń. Bilim berý salasynda oqýshynyń deńgeıine qaraı oqý traektorıasyn beıimdeı alady. Densaýlyq saqtaý salasynda aýrýdy erte anyqtap, dıagnoz qoıýda taptyrmas qural. Aýyl sharýashylyǵynda ónimdilikti boljaýǵa, klımatqa beıimdelýge kómektesedi. Medıa men jýrnalısıkada mátin generasıalaý, faktchekıng júrgizý sekildi fýnksıalary bar. Ákimshilik basqarýda derekterdi taldaý arqyly sheshim qabyldaýǵa sep. Iaǵnı ár sala JI-den ózine qajet qural taba alady. Eń bastysy — durys qoldana bilý.

Ulys.kz: Qazir oqýshylar men muǵalimder arasynda ChatGPT, Copilot syndy quraldardy paıdalaný belsendi. Bul bilim sapasyna qalaı áser etedi?

Meıirjan Áýelhanuly: Iá, bul — óte ózekti suraq. Men árqashan «JI – oqýshyǵa arnalǵan emes, oqýshymen birge jumys isteıtin qural» dep aıtyp júrmin. Ony baqylaýsyz qoldaný — daıyn jaýapqa táýeldilikke ákelýi múmkin. Biraq muǵalimder ony durys baǵytta qoldansa — kerisinshe, shyǵarmashylyqty arttyryp, ýaqytty únemdeıdi. Mysaly, esse qurylymyn tekserý, jańa ıdeıalar usyný, mazmundy óńdeý syndy prosesterde JI taptyrmas kómekshi. Biraq bilim berý júıesi bul quraldardy paıdalanýǵa naqty ereje men etıka qalyptastyrýy tıis. Bul álem elderiniń aldynda turǵan ortaq mindet.

Ulys.kz: Qazaqstanda jasandy ıntellektti oqytý jáne nasıhattaý qaı deńgeıde?

Meıirjan Áýelhanuly: Sońǵy jyldary jaqsy qadamdar jasalyp jatyr. Mektepterde robototehnıka, ınformatıka páni kúsheıtildi. Keıbir joǵary oqý oryndarynda JI mamandyǵy ashyldy. Memlekettik deńgeıde «Sıfrlyq Qazaqstan», «Sıfrlyq transformasıa» sekildi baǵdarlamalarda JI engizý qarastyrylǵan. Biraq bul baǵyttaǵy ilgerileý negizinen qalalarda, aýyldarda áli de aqparat az. Sondyqtan «Jasandy ıntellekt álippesi» sol alshaqtyqty qysqartýǵa baǵyttalǵan. Ári bul — tek İT mamandaryna emes, jýrnalıs, muǵalim, dáriger, kásipker sekildi kez kelgen adamǵa qajet qural ekenin túsindirýdiń bir joly.

Biz álemdik úrdiske ilesýge tyrysýdamyz. Biraq jasandy ıntellekt salasynda tolyqtaı alda kelemiz dep aıtýǵa áli erte. Rasyn aıtqanda, elimizde JI-di ázirlep, qoldanyp júrgen jobalar kóbeıip keledi. Mysaly, tehnıkalyq ýnıversıtetter men IT kompanıalar osy saladaǵy zertteýlerin bastaǵan. Keıbir startaptar da derekterdi óńdeý, mashınalyq kórý, aýdarma júıeleri tárizdi baǵyttarda qyzyqty sheshimder usynýda. Degenmen, bul baǵytta bilikti mamandar men qajetti ınfraqurylymnyń jetispeýshiligi bizdi damyǵan memlekettermen salystyrǵanda biraz artta qaldyrady. Shetelde ǵylymı zertteýlerdi komersıalandyrý prosesi jyldam júretin bolsa, bizde ol áli de baıaý qarqynmen júrýde. Sonda da sıfrlyq transformasıa úderisiniń qarqyn alýy, memleket tarapynan IT salasyna beriletin qoldaý jáne halyqaralyq yntymaqtastyqtyń nyǵaıýy JI tehnologıalaryn damytýǵa oń yqpalyn tıgizetini sózsiz. Aldaǵy ýaqytta osy múmkindikterdi tıimdi paıdalansaq, ekonomıka men tehnologıalyq damý salalarynda úlken jetistikterge jetýimiz yqtımal. Alaıda, eger tıisti ınvestısıalar men bilim berý baǵdarlamalary jetkiliksiz bolsa, onda tehnologıalyq turǵydan keıindep qalý qaýpi de joǵary. Sonymen qatar, JI jobalaryn damyta otyryp, derekterdiń qaýipsizdigi men tehnologıalardy retteý máselelerin de umytpaǵan jón. Negizi biz jahandyq JI tolqynyna ilesip kelemiz.

Ulys.kz: JI-diń qaýipteri týraly jıi aıtylady. Mysaly, deepfake, derekterdiń urlanýy, etıkalyq máseleler...

Meıirjan Áýelhanuly: Iá, tehnologıa paıdamen qatar, qaýip te alyp keledi. Deepfake — jalǵan beıne men aýdıo arqyly adamdardy aldaý. Bul saıasat pen aqparattyq qaýipsizdikke qatty áser etýi múmkin. Sonymen qatar, jeke derekterdiń qorǵalmaýy, JI-diń dıskrımınasıalyq sheshimder qabyldaýy sıaqty problemalar bar. Sondyqtan JI quraldaryn qoldanar aldynda qaýipsizdik pen etıka máselesi birinshi turýy tıis. Qazaqstanda bul baǵytta quqyqtyq baza áli qalyptasyp jatqanymen, álemdik standarttardy negizge ala otyryp retteý tetikterin jasaýymyz qajet.

Ulys.kz: Jasandy ıntellekt qazaq tiline qanshalyqty beıimdelip jatyr?

Meıirjan Áýelhanuly: Bul — eń kúrdeli ári mańyzdy suraqtardyń biri. Qazir álemdik iri tildik modelder arasynda qazaq tili tolyq qoldaý tappaı otyr. ChatGPT, Gemini, Claude syndy JI júıeleri qazaqsha jaýap bere alǵanymen, sapasy joǵary emes. Sebebi qazaq tilindegi ashyq derekter az. Sondyqtan bizdiń maqsat — qazaqsha derekkózdi kóbeıtý, JI-ge beıim mátinder bazasyn qalyptastyrý. Mysaly, meniń kitabymnyń bir maqsaty – qazaq tilindegi sapaly aqparatty kóbeıtý. Sonymen qatar, JI quraldaryn qazaq tilinde jasaý úshin otandyq startaptarǵa qoldaý qajet.

Ulys.kz: Qazaqstan JI tehnologıalaryn ázirleýde qaı deńgeıde tur? Bizge ózimizdiń úlgini jasaý múmkin be?

Meıirjan Áýelhanuly: Bul – úlken suraq. Ózimizdiń tildik modeldi jasaý — strategıalyq mańyzy bar qadam. Qytaı, Koreıa, Fransıa sıaqty elder óz JI júıesin jasap úlgerdi. Sebebi aqparattyq qaýipsizdik, derbestik, derekterdi baqylaý – bári soǵan kelip tireledi. Qazaqstanda mundaı bastamalar bar, mysaly, Tilderdi damytý komıteti qazaq tili korpýsyn sıfrlandyrý jumystaryn júrgizip jatyr. Biraq bul jetkiliksiz. Bizge — JI zertteý ortalyqtary, ýnıversıtettermen áriptestik, İT mamandar daıyndaıtyn platformalar kerek. JI – tek tehnologıa emes, ulttyq qaýipsizdik máselesi.

Ulys.kz: Al jasandy ıntellekt bolashaqta adam ornyn basa ala ma?

Meıirjan Áýelhanuly: Bul suraq kópshilikti mazalaıdy. Qazirdiń ózinde JI keıbir jumys túrlerin almastyryp jatyr – derek taldaý, mátin jazý, kod qurastyrý... Biraq ol áli de «oılaý», «seziný», «sheshim qabyldaý» sekildi adamı qasıetterge jete alǵan joq. JI – qural. Adam ony qalaı paıdalanady – nátıje soǵan baılanysty. Adam bolmysy, mádenıeti, sanasy eshbir mashınamen almastyrylmaıdy. JI tek adam áleýetin tolyqtyryp, jańa deńgeıge kóteredi. Demek, adam ózgerýi kerek – ıkemdilik, úırený, beıimdelý.

Qazir kóptegen tapsyrmalardy adamnyń qalaı júzege asyra alatynynan kóri, JI tehnologıalary qalaı ońtaıly ári tez sheshetinin tańdap otyrmyz. ONyń órkenıettiń damýyna qosqan úlesi aıtarlyqtaı boldy. Degenmen JI-diń áleýeti men qaýipteri teńgerilgen túrde zerttelýi tıis. Bul sala kez kelgen qaýip-qaterdi týyndatpaýy úshin durys retteý men baqylaýǵa nazar aýdarýdy qajet etedi. Bul bir jaǵynan adamdardyń turmysyn ońaılatyp, ýaqyt únemdeýge kómektesedi. Ekinshi jaǵynan JI jańa óndiristerdiń paıda bolýyna, ǵylymı jańalyqtardyń jedel zerttelýine jáne túrli saladaǵy mamandardyń jumys ádisteriniń túbegeıli ózgerýine túrtki bolýda. Árıne, jasandy ıntellekt órkenıettiń damýyna aıtarlyqtaı yqpal etti. Burynǵy kompúterler tek belgili bir algorıtmder aıasynda jumys istegen bolsa, qazirgi JI olarǵa qaraǵanda áldeqaıda ıkemdi. Mysaly, mashınamen oqytý jáne tereń neırondyq jelilerdiń arqasynda JI mıllıondaǵan derekterdi óte jyldam taldap, adamdarǵa qoljetimdi emes zańdylyqtardy kóre alady. Bul medısına, ekologıa, logıstıka sekildi kóptegen salalarda ınovasıalyq sheshimder tabýǵa, qıyn mindetterdi jeńildetýge septigin tıgizdi. Degenmen, bul tehnologıalardyń qarqyndy enýi qoǵamdaǵy áleýmettik, zańdyq jáne etıkalyq máselelerdi de alańdatpaı qoımaıdy. Jumys oryndarynyń bir bóliginiń avtomattandyrylýy, jeke málimetterdiń qaýipsizdigi, algorıtmdik ádiletsizdik syndy faktorlar bolashaqta talqylanatyn basty taqyryptarǵa aınalyp otyr. Sondyqtan JI-diń tek artyqshylyqtaryn ǵana emes, onyń adamzatqa tıgizer yqtımal saldaryn da eskerip, bul salany tıisti túrde retteý qajettigi týyndap jatyr. Jasandy ıntellekt bizdiń órkenıetimizdi jańa bir beleske kóterip, damý qarqynyn údetti. Onyń áleýeti zor, ári bolashaqta túrli salalarda tereńirek ornyǵyp, adamdarmen ózara árekettesý deńgeıin odan ári kúsheıtýi ábden múmkin.

Ulys.kz: Sońǵy suraq: qazaq qoǵamy JI-ge daıyn ba?

Meıirjan Áýelhanuly: Tolyqtaı daıynbyz dep aıta almaımyz. Biraq sergekpiz. Qyzyǵýshylyq joǵary. Másele — baǵyt berý men túsindirýde. Men ózim aımaqtarda leksıalar oqyǵanda, jastardyń kózi janyp turady. Biraq olarǵa qural kerek. Sol qural – tilde, mazmunda, baǵdarda. Jasandy ıntellekt qazaq tilinde sóılep, qazaq balasyna qyzmet etýi úshin biz qazirden bastap eńbek etýimiz kerek. Kitap jazýymnyń basty maqsaty da – osy joldaǵy alǵashqy kirpishti qalaý edi. JI júıeleri qyzmet kórsetý jyldamdyǵy men sapasyn arttyryp, adam faktorynyń áserin tómendetýi múmkin. Bul azamattardyń memleketten alatyn qyzmetterine qatysty ýaqyt pen resýrsty únemdeıdi. Degenmen, munda aqparattyń qupıalylyǵy men qaýipsizdigin saqtaý jaǵy da óte mańyzdy. Óıtkeni JI júıesi neǵurlym úlken kólemdegi derekterdi paıdalansa, soǵurlym kıberqaýipsizdik pen etıkalyq normalardy da qatty qadaǵalaý qajet bolady. Oǵan qosa, JI-di engizý IT salasynyń mamandarynyń, jalpy memlekettik qyzmetshilerdiń biliktiligin kóterýdi talap etedi. Eger bilim men tájirıbesi jetkilikti mamandar jetispeıtin bolsa, tehnologıa bar jerden de tolyq paıda kóre almaı, artta qalyp qoıýymyz múmkin. Sol sebepti aqparattyq tehnologıalar salasyna ınvestısıa quıý jáne mamandar daıarlaýǵa basymdyq berý asa mańyzdy. Prezıdenttiń jasandy ıntellektti memlekettik qyzmetke keń aýqymda engizý týraly aıtqany – sıfrlyq transformasıaǵa jasalǵan qısyndy qadam. Bul sharalardy keshendi túrde júrgizip, qaýipsizdikti, zańnamalyq talaptardy jáne aqparattyń qupıalyǵyn eskersek, memlekettik qyzmet kórsetý sapasyn jańa beleske shyǵarýǵa mol múmkindik bar.

Ulys.kz: Áńgimeńizge raqmet! Eńbegińizge sáttilik!

Meıirjan Áýelhanuly: Sizge de rahmet! Bastysy – adamzatqa qyzmet etetin aqyldy tehnologıany aqylmen qabyldaýymyz kerek.

RELATED NEWS

Suhbat

29 qazan 2025

Úmittiń utysy: shymkenttik kúzetshi Álibektiń 54 mıllıon teńgelik jeńisi

Úmittiń utysy: shymkenttik kúzetshi Álibektiń 54 mıllıon teńgelik jeńisi

Shymkenttiń qarapaıym kóshesi. Aspan kókshil tartyp, kún baıaý ǵana batyp barady. Sol sátte bir adam jumystan qaıtyp bara jatyr. Kún saıyn kúzet ornynda otyrǵan sol jigittiń júregi búgin erekshe dúrsildep tur. Ol — Álibek.

Keshe bári birqalypty edi, búgin ómiri basqa arnaǵa buryldy. Sebebi ol — 54 000 000 teńge utyp alǵan adam.

— Salamatsyz ba, Álibek?
— Salamatsyz ba.
— Utysyńyz qutty bolsyn.
— Rahmet.
— Siz LOTO 6/49-da 54 mıllıon teńge utyp aldyńyz .
— Durys pa?
— Dál solaı, — dedi Álibek, senim men kúdik arasyndaǵy kúıde.

Ol — Shymkent qalasynyń týmasy. Qalanyń shetinde ornalasqan shaǵyn mekemede kúzetshi bolyp eńbek etedi. «Kúndelikti jumys qalaı?» deseńiz, ol sabyrmen jaýap beredi:túnde kúzet, kúndiz tynyshtyq.
Biraq dál osy qarapaıym adamnyń ómirinde úlken ózgeris bastaldy.

— Utys týraly qalaı bildińiz? — dep suradyq.
— Maǵan habarlasyp, utyp alǵanymdy aıtty. Áýelde sengen joqpyn. Keıin bárin tekserip, rastalǵan soń ǵana qýandym, — deıdi ol.

Qatysa bastaǵanyna shamamen bir jarym – eki jyldaı bolǵan eken.
— Buǵan deıin usaq sommalardy utqanmyn. Sol jeńister maǵan senim berdi, — deıdi.

Bıletti eki jolmen alady: jumysta otyrǵanda onlaın, demalys kezinde qaǵaz bılet.

— Kóbinese ózim sandardy tańdaımyn. Súıikti sandarym bar, biraq ol qupıa, — deıdi Álibek kúlimdep.

Shymkent pen sáttilik: lotereıa jeńimpazdarynyń mekeni

Shymkent sońǵy jyldary «joly bolǵan jandar» shyqqan óńirlerdiń biri.

Buǵan deıin taǵy bir shymkenttik turǵyn TeleBingo-da páter utqan, al taǵy biri 5/36lotereıasynda 12 mıllıon teńge utyp alǵan edi.

Al keıde joly bolǵandarmen qatar, joldan jańylǵandar da tabyldy. Bir turǵyn Instagram-da «jalǵan lotereıa» uıymdastyryp, 96 mıllıon teńge zańsyz tabys tapqan. Taǵy bir bloger zańsyz utys oınatyp, sot úkimimen aıyppul tólegen.

Bul — lotereıaǵa qatysty úmit pen senimniń shynaıy bet-beınesi ǵana emes, sonymen qatar jaýapkershilik pen zań turǵysynan sabaq bolar jaıt.

Qarapaıym adamnyń úlken armany

Álibektiń jeńisi — jaı ǵana aqsha emes, senimniń jeńisi.
Kúzet ornynda otyrǵan talaı túninde ol oıǵa shomyp, «bir múmkindik bolsa ǵoı» dep ishteı tilegen bolar. Sol múmkindik búgin esik qaqty.

Bul utys — taǵdyrdyń tosyn syıy emes, úmitin úzbegenniń sybaǵasy.

Joly bolmaı júrgen adamnyń joly ashylýy úshin aldymen senimi ashylý kerek.

Álibektiń senimi ashyldy — sońy jeńiske ulasty.

Jeńis jaıly habar kelgende, onyń kóńil-kúıi kúrt ózgergen.

— Alǵash estigende senińkiremedim. Biraq bári rastalǵan soń ǵana qýandym, — deıdi ol.

Kúmán men qýanyshtyń arasyndaǵy sol sát — ár adam bastan keshetin ishki arpalystyń aınasy sıaqty.

Búgin Álibek — sabyrly. Otbasyna bul jańalyqty áli aıtpaǵan.
— Ýaqyty kelgende bólisemin, — deıdi.

Bul sózdiń artynda da úlken parasat jatyr. Óıtkeni, qýanyshtyń da óz ýaqyty, óz sabyry bolady.

Jeńis — joldyń sońy emes

Kóp adam utysty ómirdiń sharyqtaý shegi dep qabyldaıdy. Al shyn máninde — ol jańa baǵyttyń basy. Álibek te sony túsinip otyr.

— Bul jeńis ómirimdi jeńildetse de, jaýapkershilikti arttyrady, — deıdi ol.

Qarapaıym kúzetshiden úlken jeńimpazǵa aınalǵan ol — «sáti túskenniń» emes, «sengenniń» úlgisi.
Onyń hıkaıasy ár qazaqqa oı salarlyq:
eńbek pen úmit qatar júrse, nátıjesi mindetti túrde bolady.

«Júz utys, bir kólik: LOTO 6/49-da altyn kúzi»

Kúz — tek japyraqtyń sarǵaıýy men aspannyń surlanýy emes. Bul joly ol — altyn múmkindik pen jańa úmittiń maýsymy.
LOTO 6/49 lotereıasy osy qarashany naǵyz halyqtyq merekege aınaldyryp otyr: 20 000 000 teńge kólemindegi 100 aqshalaı syılyq pen jańa krosover — osy maýsymnyń basty oljasy!

Bul jolǵy naýqan halyq arasynda jaı ǵana kóńil kóterý ǵana emes, úmit pen ádildiktiń merekesine aınalmaq.

Qatysý qıyn emes — bar bolǵany 5 000 teńgelik bılet alý jetkilikti. Bıletińiz onlaın da, qaǵaz túrinde de jaraıdy.
Sosyn YouTube-arnadaǵy tikeleı efırde utystyń ár sátin óz kózińizben kóresiz.

Birinshi utys — 31 qazan kúni, saǵat 22:00-de.
Ol kúni 33 adam 200 000 teńgeden ıelenedi.
Qatysý úshin 24 qazan 10:00 men 31 qazan 21:45 aralyǵynda bılet alý qajet.

Ekinshi kezeń — 7 qarasha kúni, saǵat 22:00-de.
Taǵy da 33 jeńimpaz óz syılyǵyn alady.
Bul joly 31 qazan men 7 qarasha aralyǵynda alynǵan bıletter qatysady.

Úshinshi utys — 14 qarasha kúni, saǵat 22:00-de.
Sońǵy kezeńde 34 adamǵa 200 000 teńgeden buıyrady.
Barlyǵy — 100 adam, jáne bireýi — jańa krosoverdiń ıesi atanady.
Temir tulpardyń kiltin ustaý — kimge de bolsa arman emes pe?

Lotereıanyń artyndaǵy úlken mısıa

LOTO 6/49 tek utys emes — qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiliktiń kórinisi.Uıymdastyrýshylar áleýmettik jaýapkershilikti basty qaǵıda etip otyr. Ár utystan túsken operasıalyq tabystyń 10% — el sportynyń damýyna, taǵy 10% — «Qazaqstan Halqyna» qoǵamdyq qoryna jáne 3% «Kreatıvti ındýstrıany damytý qory» uıymyna baǵyttalady.

Demek, ár bılet — tek úmit emes, elge paıda ákeletin úles.
Bul — oıynnan asyp, qoǵamǵa qyzmet etýdiń jańa formasy.

LOTO 6/49 — búginde kezdeısoqtyqtyń emes, úmittiń brendine aınaldy. Álibektiń jeńisi sonyń aıǵaǵy. Alda taǵy júzdegen múmkindik tur. Kim biledi, kelesi joly dál sizdiń bılet nómirińiz jeńimpazdar qatarynan tabylar. El ishinde jıi aıtylatyn bir sóz bar:«Joly bolmaǵan adam joq, tek ózine senbegen adam bar.»

Sol senim bar jerde utys — ertegi emes, ómirdiń óz kórinisi.
Endeshe, altyn kúzdi qur tamashalap qana qoımaı, óz sátińizdi synap kórińiz.

Óıtkeni, LOTO 6/49 — bul jaı ǵana lotereıa emes,
úmit pen jaýapkershiliktiń utqyr sımvoly.

Qorytyndy ornyna

Biz ulys.kz oqyrmandaryna osy oqıǵadan bir ǵana oı túıemiz:
úmit bar jerde múmkindik bar. Senim bar jerde nátıje bar.
Kúndelikti tirshiliktiń arasynda adamdy ustap turatyn bir-aq nárse — úmit.
Sol úmit sónbese, jeńis keshikpeıdi.

Álibek sıaqty adamdar — ómirdiń naǵyz batyry.
Al taǵdyr keıde dál sondaılarǵa tosynnan baqyt usynady.

Jeńis — sońǵy aıaldama emes. Ol — jańa sapardyń bastamasy.
Sondyqtan, biz de Álibekke tabys, bereke jáne aq jol tileımiz.
Al siz, qadirli oqyrman, esińizde saqtańyz:

Úmit úzilgen kúni ǵana jeńis alystaıdy.

Suhbat

30 qyrkúıek 2024

«Jyraýlardyń kıesin tiriltý – bizdiń maqsatymyz»

QR eńbek sińirgen qaıratkeri, talantty jyrshy Elmura Jańabergenmen suhbat

- Elmura Manasqyzy, óner súıer qaýym sizdiń qazaq sahnasyn 35 jyldaı dástúrli ánińizben qatar jyrshylyq ónerińizben de terbep kele jatqanyńyzdy biledi. Áńgime basynda aıta ketińizshi, adamı qundylyqtar ózgeriske ushyrap jatqan qazirgi jahandaný dáýirinde jyrshylyq ónerge degen halyqtyń yqylasy qalaı?

- Kezinde ata-babalarymyz qandaı aýyr zaman, qandaı qıyn saıası tóńkerister bolyp jatqannyń ózinde jyraýlyq ónerdiń mártebesin bıik qoıǵan. Qazirgi tańda ózin qazaqpyn deıtin árbir azamat bul ónerdi joǵary baǵalap, erekshe yqylas-nıetterin bildirip jatady. Desek te, qazirgi jahandaný dáýirinde óskeleń urpaqtyń talǵamy ózgerip jatqanyn bárimiz de kórip-bilip júrmiz. Osy urpaqqa ulttyq qundylyǵymyz sanalatyn dástúrli jyrshylyq óneriniń mártebesiniń qashanda bıik ekenin sanalaryna sińirý úshin biraz nasıhattyń keregi ras. Men telearnalardan jyrshy, termeshilerge arnalǵan arnaıy baǵdarlamalar ashylsa eken deımin. Kóptegen konsertter uıymdastyrylyp, baıqaýlar da jıi ótkizilip turǵanyn qalar edim. Búginde ótkizilip júrgen jyrshy-termeshilerge arnalǵan baıqaýlardyń júldeleri mardymsyz. Shýmaq-shýmaq jyrlar jattap jyrlaıtyn olarǵa kólik, úı tikse de kóp bolmas edi. Jyraýlardyń kıesin tiriltý – bizdiń negizgi maqsatymyz bolýy kerek.

- Osy maqsatta naqty qandaı jumystar atqaryp jatyrsyzdar?

- Shamamyzdyń kelgeninshe jasap jatqan isterimiz kóp ǵoı. Sonyń birine toqtala keteıin. Elordadaǵy Ulttyq óner ýnıversıtetinde dástúrli án kafedrasynyń ishinde jyraýlyq dástúr mamandyǵy bar. Men uzaq jyldan beri osynda ustazdyq etip kelemin. Negizi jyraýlyq óner óz aldyna jeke kafedra bolatyndaı múmkindigi bar. Rektorymyz bıyl osyny qoldap, mınıstrlikke usynys jasady. Aldaǵy ýaqytta ol oń sheshimin taýyp, dástúrli jyr mamandyǵy óz aldyna úlken bir kafedra bolyp qalar degen úmitimiz bar. Negizi elimizde jyraýlyq akademıa ashylsa da artyq bolmas edi.

- 2015 jyly Astana qalasyndaǵy "Qazaqstan" konsert zalynda «Aralym aıdyn shalqarym» atty án-jyr keshińiz óte joǵary deńgeıde ótken edi. Ótken jyly da shyǵarmashylyǵyńyzdyń 35 jyldyǵyna oraıy biraz mádenı is sharalar ótkizildi. Osy týraly aıta ketseńiz?

- Bıyl meniń sahnada júrgenime 36 jyl tolyp otyr. Ony men 17 jasymnan bastap eseptedim. Byltyry shyǵarmashylyǵymnyń 35 jyldyǵyna oraı Óner ýnıversıteti «Ustaz taǵylymy» atty jyr keshimdi uıymdastyryp berdi. Oǵan respýblıkamyzdyń ár óńirinen QR Eńbek sińirgen qaıratkerleri S.Janpeıisova, A.Qosanova, A.Isataeva, A.Elshibaeva, K.Tólenbaeva, G.Sarına, A.Balajanovalar men QR Mádenıet qaıratkerleri R.Súleımenova, J.Dańylbaevalar syndy óner ıeleri shaqyrylyp, ánnen shashý shashty. Sonymen qatar, D.Jolymbetov, A.Táńirbergenov, M.Sársenbaeva, A.Noǵaıbaeva, M.Súgirbaev syndy jyrshy shákirtterim óz ónerlerin kórsetti. Elimizge belgili kúıshi B. Dúısenǵazıev maǵan arnaǵan "Elmura" kúıin tartý etti. Aqıyq aqyndar S.Turǵynbekov, Sh.Sarıev, Sh.Dildebaev, Q.Sarın, S.Dosjanovalardyń shyǵarmashylyǵyma arnalǵan óleńderi oqyldy. Bul konserttiń bir ereksheligi tórt saǵatqa sozylǵany. Sonyń ishinde Máýlimnıaz, Edige, Oraq Mamaı, Sartaı dastandarynan úzindiler oryndaldy. Men lyq toly zaldaǵy kórermenderdiń tórt saǵat boıy qozǵalmastan otyryp, jyr tyńdaǵandaryna rıza boldym. El-jurtymnyń meniń ánimdi saǵynyp qalǵanyn baıqadym. Osy «Ustaz taǵylymy» atty jyr keshimdi keıin Qyzylorda, Aqtaý qalalarynda ótkizdim.

Sonymen qatar osy keshte "Aral, Qazaly óńiriniń jyraýlyq dástúri" taqyrybynda jazylǵan ǵylymı monografıam jaryq kórip, tusaýkeserin jasadyq. Oǵan jan-jaqtan kelgen akademıkter men ǵalymdar qatysty. Akademıkter B.Omarov, O.Jolmurzaevtar men A.Shárip, Á.Bárik, J.Málibekov, A. Almatov, S.Elemenova, R.Nurtaza syndy ónertanýshy ǵalymdar boldy. Osylaı 2023 jyldyń 25-mamyrynda ótken keshimiz óte joǵary deńgeıde uıymdastyryldy.

- Qatelespesem, «Dúrlerdiń dúbirinen jetken daýys» atty shyǵarmashylyq konsertińiz de byltyry ótken edi ...

- Durys aıtasyz, ótken jyl meniń shyǵarmashylyǵym úshin óte tabysty jyl boldy. Ol konsertim 2023 jyldyń jeltoqsanynda "Kóshpendileri úni" halyqaralyq festıvaliniń aıasynda ótti. Halyqaralyq deńgeıde ótken "Dúrlerdiń dúbirinen jetken daýys" atty jeke shyǵarmashylyq keshim Mádenıet mınıstrliginiń qoldaýymen «Qazaqstan» ortalyq konsert zalynda boldy. Konsertke ulttyq óner ortalyǵynyń ártisteri, «Astana sazy» qazaq memlekettik fólklorlyq ansambli jáne QR MKQ Prezıdent orkestri, «HASSAK» etno-folklorlyq toby jáne shet eldik qonaqtar A.Sultanbekov (Túrkıa Respýblıkasy), Ferıal Bashel (Túrkıa Respýblıkasy), Alper Kyracha (Túrkıa Respýblıkasy), Roza Amanova (Qyrǵyz Respýblıkasy), Gúlnár Allambergenova (Qaraqalpaqstan Respýblıkasy) jáne fólklortanýshy ǵalym, epık jyrshy Berik Júsipov, ánshi Asqar Muqıat, Saltanat Ersultan syndy óner maıtalmandary qatysty. Maǵan arnalǵan "Elmura" kúıin orkestr, al dúnıeden ótken ata-anama arnaǵan ózimniń kúıimdi "Astan sazy" oryndady. Men kópten beri oryndalmaı kelgen shyǵarmalarymdy aıtyp, halqyma tartý ettim. Aqyn, shaıyr, ustaz Nurtýǵan Kenjeǵululynyń "Qanekeı sóıle, qyzyl til" shyǵarmasyn shet elden kelgen dostarymmen birge birigip oryndap, halyqty dúr silkindirip, kórermenderdi oryndarynan turǵyzdyq. Áserli mundaı konsertti elimizdiń ár qalasynda ótkizýge bolatyndaı edi, átteń oǵan qoldaý bolmady. Osy konsertti ótkizýge qoldaý kórsetken sol kezdegi Mádenıet mınıstri A.Raıymqulovaǵa jáne Roza Baǵlanova atyndaǵy "Qazaq konsert" ujymy men jetekshisi Taıyr Qarataıulyna myń da bir alǵysymdy bildiremin. Sózdiń reti kelip turǵanda aıta ketkenim durys bolar, men Ózbekstanda ótken Halyqaralyq «Bahshy» jyraýlar saıysynda ekinshi oryn aldym. Jaqynda Aral aýdanynyń Qurmetti azamaty atandym.

- Qazirgi tańda dástúrli jyrshylyq ónerdiń nasıhattalýy qalaı?

- Búginde jyrshylyq ónerdiń nasıhattalýy keremet nemese nashar dep aıta almaımyn. Biraq, olarǵa memlekettik turǵyda únemi qoldaý jasalynyp, nasıhattalyp turýy kerek. Dástúrli jyrshylyq ónerdi dáriptep, nasıhattap júrgen óner ıeleri óte azbyz. Osy ónerimiz erteńgi kúni tek qana murajaılarda turyp qalmasa eken deımin. Alda úlken tehnologıalyq damyǵan qoǵam kele jatyr. Osyndaı qoǵamdaǵy adamdardyń rýhanı oı-órisi, boıyndaǵy kúsh-qýatynyń bári robot tektes bolyp qalmasa eken. Adamzattyń óziniń damý jolynda rýhanı kúsh-qýaty óz boıynda bolyp, elin-jerin, otanyn súıetin úlken tulǵalar qalyptasyp, qazaqylyǵymyzdan aıyrylyp qalmasaq eken degen zarym bar.

Kezinde Tuńǵysh prezıdent bizdi ulttyq qundylyqty dáripteý maqsatynda Almatydan arnaıy shaqyrtýmen aldyrǵan edi. Táýelsiz elimizdiń qalyptasý jolyndaǵy qanshama mádenı is-sharalarda óner kórsettik. Ókinishtisi, sońǵy kezderi jyrshylyq-termeshilik ónerge degen nemquraılylyqty baıqaıtyndaımyn. Jaqynda ǵana "Kóshpendiler oıyny" halyqaralyq festıvaliniń birde-bir mádenı is-sharasyna biz shaqyrylmadyq. Basqa da memlekettik deńgeıde ótip jatqan mádenı sharalarǵa shaqyrtýlardy az alyp jatamyz. Ulttyǵymyzdy ulyqtaıtyn jyrshylyq ónerdiń mártebesi qashanda bıik bolyp kelgen. Ol qazaqtyń qanymen, janymen bite qaınasyp kele jatqan óner. Ol ómirimizden óshe bastasa qazaqılyǵymyzdan aıyrylyp, ulttyǵymyzdy joǵalta bastarymyz haq.

- Bir áńgimeńizde «qazirgi koých, trener, psıhologtardyń aıtyp júrgenderin kezinde jyrshylar aıtyp tastaǵan» dep edińiz...

- Bizdiń ulttyq qundylyǵymyzdyń bári - jyr-dastandarymyzda, terme-tolǵaýlarymyzda nasıhat, ósıet, qanshama aqylnama bolyp tunyp tur. Olardy jyraýlardyń shyǵarmalaryna úńilseńiz, keńinen taýyp alasyz. Jyraýlardyń shyǵarmasy – tunyp turǵan qazaq fılosofıasy. Onda adamdy tárbıeleýdiń nebir aqyl-keńesteri bar. Qazirgi psıholog, koých degenderdiń aıtyp júrgenderiniń bári, ıaǵnı adam tárbıeleýge qatysty aqyl-keńester onda tunyp tur. Jyrshylar qara halyq pen hannyń arasyndaǵy altyn kópir boldy. Qazir árkim aqylshy bolyp ketti. Árkim oıyna kelgendi aıtatyn dana bolýda. Bolmasyn emes, bári bolsyn. Alaıda qazirgi aıtylyp jatqan áńgimelerdiń bári shet eldiń jáne orys psıhologtarynyń jazǵandary men aıtqandary. Bizge olardyń keregi de joq. Kóre bilgen, túsine bilgenderge ózimizdiń jyraýlarymyzdyń sózderiniń ózi jetkilikti. Mysaly Nurtýǵan aqyn aıtady:

Dúnıe meken boldyń sen kimderge,

Ómir shat eńbek etseń bilgenderge,

Kelgen soń dúnıege aýa jutyp,

Bolady árkim qumar ár ónerge.

Ómirde bilim ıesi adamda bar,

Dúnıege rıza bolyp kelgenińe.

Arasy jaqsylyqtyń túrli-túrli,

Daýryǵyp jurt aıtqanǵa syrttaı senbe.

Ómirde jaqsy da bar, jaman da bar,

Juǵymsyz jorǵalaıdy keı jermen de,

Jaǵympaz jaǵynady jaramsaqtap,

Júkteıdi sýaıttyǵyn qyzyl tilge.

Qoınyna jylan salyp otyrady,

Syrty qas, ishi jylmań kóz kórgenge.

Ósekti óner-bilim pulsyz tasyp,

Júredi sóz arqalap birden birge.

Dos jekjat janyńnan da jaqynyraq

Zalym da eń asyldyń bári ózińde, - dep nasıhatty tógip-tógip, aqyl-keńesti aıtyp keledi de:

Eı adamda, adam bolsań sypaıy bol,

Adamnyń zil turmasyn minezinde, - deıdi. Bizdiń qazirgi aıtyp júrgen sózderimizdiń barlyǵynyń túıini osy. «Adamdar, adam bol, sypaıy bol» deıdi. Kórkem minez, sabyr, aqyl, jiger, kúsh eńbektiń bári – osy eki shýmaqta jatyr. Osyndaı jyraýlardyń árbir sózin tyńdasań kúsh, energıa, rýh alasyń. Júdep júrgen sanańdy, qulazyp júrgen kóńilińdi jyraýlar ǵana emdeıdi. Sondyqtan da jyraýlarǵa erekshe qoldaý jasalynyp, olarǵa kádýilgideı qorǵan bolý kerek.

- «Shákirtsiz ustaz tul» degendeı, qandaı úzdik shákirtterińizdiń ónerine, talantyna tánti bolyp otyrasyz?

- Qudaıǵa shúkir, meniń talantty shákirtterim óte kóp. Bıyl ǵana bitirip ketken shákirtim Nuraıym Ertalap segiz dastandy, qanshama terme-tolǵaýlardy jáne maqamdardy jatqa biledi. Oǵan biraz dúnıe úırettim. Men árbir shákirtime aıtyp otyrǵan jyr-termesindegi adamı qundylyqtardyń boılarynan da tabylýyn qadaǵalap aıtamyn. Áıtpese, kóp adamdar jattandy túrde aýyzy kól, istegen isi shól bolyp júredi. Jyraý ózi jyraý bolǵannan keıin sol jyrshy, termeshi degen atqa laıyqty bolýy kerek. Aýzynan shyqqan sózi, istegen isi, kıgen kıimine deıin úılesimdilikte, súıkimdi, sypaıy, jigerli, aqyldy, úlgi alatyndaı deńgeıde bolýy kerek. Eldi sońynan erte alatyndaı bolýǵa tárbıeleımin. Nuraıymym bıyl Astana fılarmonıasyna qyzmetke ornalasty. Sonymen qatar, meniń Álıhan Dúısenbaı esimdi ónerli shákirtim «Qazaq konsertte» jumys jasaýda. Aıta bersem, talantty shákirtterim kóp. Solardyń ishindegi Elvıra Esnazarova, Baǵdaýlat, Araılym Ómirbekova, Qasemhan Kishkeneev, Abylaıhan Bektasov jáne Aınur Qonysbaeva syndy shákirtterimniń jetistikterimen qýanyp júremin. Joǵary oqý ornynda da talantty shákirtterim ósip keledi. Allaǵa shúkir, babanyń murasyn amanat etip alyp júrgen shákirtterimniń baryna qýanamyn.

- Suhbat bergenińizge rahmet!

Avtory: Mara Keles

Suhbat

27 qarasha 2025

Qupıa sapar, jasyryn qýanysh: Ámınany Almatyǵajetelegen 15 mıllıon teńgelik múmkindik

Keıde adamnyń ómirin ózgertý úshin úlken daıyndyqtyńqajeti joq. Bir sát qana — taǵdyrdyń tylsymnan tartqanjeli, bir bılet, bir qońyraý… Shymkenttiń qarapaıymqyzy Ámına úshin dál sondaı kún 23 qarasha boldy. TeleBingo -nyń tikeleı efırinde oınatylǵan 15 mıllıon teńgelik páter dál sonyń mańdaıyna jazyldy.

Biraq bul — qurǵaq utys jańalyǵy emes. Bul — qýanyshynishine búgip, bar syryn júregine saqtaǵan jas áıeldiń únsizjeńisi. Taǵdyrly kúnniń ar jaǵynda úlken tolqý, jasyrynsapar jáne ózgeshe qýanysh jatyr.

«Alǵashynda ózim de túsinbeı qaldym…»

Ámına lotereıaǵa jańa ǵana qyzyǵa bastaǵandardyń biri. Keıde bılet alady, keıde múlde oılamaıdy. «Maǵan da birkúnde úlken utys buıyrar» degen oı basyna kelmegen. Biraqálsiz úmittiń artynda kúshti múmkindiktiń jasyrynypturatynyn adam kóbine keıin túsinedi.

Telefon shyr etip, TeleBingo mamandary páter utqanynaıtqanda, Ámına sasyp qalady.

«Alǵashynda túsinbedim. Ne bolyp jatqanyn uǵa almaıqaldym. Birtúrli basym aınalyp ketti…» — deıdi ol solsátti eske alyp.

Oqıǵa bolǵan sátte ol jumysta, áriptesteriniń ortasyndaedi.

– Ne boldy? Birdeńe estidiń be? – dep suraı bastaǵandarboldy.

Biraq Ámına eshkimge tis jarmaı, qýanyshyn jan dúnıesinejasyryp úlgerdi. Qýanysh úlken bolǵan saıyn, adam ony birden bólisýge qımaıdy.

Almatyǵa baratyn sapardy «komandırovka» dep túsindirdi

Utysty rásimdeý úshin Ámına Almatyǵa jol tartty. Biraqbul sapardyń shyn mánin eshkimge ashpaıdy. Úıdegilerge:

«Jumys boıynsha komandırovkaǵa bara jatyrmyn» — depaıtyp shyǵady.

Bul — saqtyq. Bul — qaýipsizdik. Bul — óz ómirindegi eńúlken qýanyshty áli eshkimmen bólispeı, jańa baspanaǵasenimdi túrde qadam basýdyń tásili.

Ámına kezdesken mamandarǵa:

* vıdeosemkaǵa túspeıtinin,

* sýretterde ózi kórinbeıtinin,

* jeke málimetterdi jarıalaǵysy kelmeıtinin

aldyn ala eskertken.

Túsinýge de bolady: bul – onyń eń alǵashqy menshiktipáteri. Jas, turmys qurmaǵan, keıterıng salasyndaturaqty jumys isteıtin qyz úshin bul qadam — jańaómirdiń esigi.

TeleBingo men LOTO 6/49: bir bılettiń artyndaǵy jańamúmkindik

TeleBingo bıyldyń ózinde 13-ret páter oınatty. Al buljolǵy basty júlde — Ámınaǵa buıyrǵan 15 mıllıon teńgelik baspana. Qatysý úshin kóp talap joq: bar bolǵany 3 500 teńgelik LotoJınaq satyp alý jetkilikti.

Ámına tek TeleBingo-men toqtap qalmaı, LOTO 6/49 da qatysady. Lotereıanyń bul túrinde de aı saıyn avtokólikıesi anyqtalady. Kelesi qosymsha utys — 28 qarasha kúni, saǵat 22:00-de Satty Zhuldyz YouTube-arnasynda ótedi.

Satyp alý da qıyn emes: 3 000 teńgelik LotoJınaq — satýnúktelerinde de, sz.kz saıtynda da bar.

Qazaq «nesibesi bardyń — nesibesi tartady» deıdi. Kimgeqandaı ıgilik buıyratynyn taǵdyrdyń ózi biledi. Bireýge – mańdaı terden, bireýge – osyndaı tosynnan kelgenmúmkindik arqyly.

«Meniń jolym boldy. Endi sizderge de tileımin»

Ámına alǵan áserimen bólisip:

«Áli kúnge deıin senbeı júrmin. Múmkin emes sıaqty. Biraqtaǵdyr osylaı kúlip qarady. Barsha qatysýshylarǵa sáttiliktileımin. Meniń jolym bolǵandaı, sizderge de jol bolsyn», — deıdi.

Bul — onyń jeke qýanyshy ǵana emes, myńdaǵanqazaqstandyqqa kelgen úmittiń jańǵyrýy. Óıtkeni bireýdińjoly bolyp jatsa, ekinshisiniń de joly ashylatynynasenim artady jurt.

ULYS túıini

Ámına — jaı ǵana TeleBingo jeńimpazy emes. Ol — birkúnde ómirin ózgertýge múmkindik bar ekenin dáleldegenqarapaıym qazaq qyzy.

15 mıllıon teńgelik baspana — onyń jańa bastamasy, jańatynysy, jańa belesi.

Bir bılet — bir múmkindik.

Bir qońyraý — bir taǵdyrdyń ózgerisi.

Bir sát — jańa ómirdiń esigi.

Qazaqtyń ár shańyraǵyna osyndaı qýanysh buıyrsyn.

Úmit úzilmesin. Nesibeniń joly toqtamasyn.

Jańalyqtar

25 qarasha 2025