Álem elderiniń damý dınamıkasy men halqynyń ál-aýqaty energıa tutyný tıimdiligine tikeleı táýeldi. Elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigi men táýelsizdigin qamtamasyz etý úshin atom elektr stansıasyn salý máselesi bir jyldan astam ýaqyt boıy memlekettik deńgeıde talqylanyp keledi. Strategıalyq nysan qurylysynyń qorshaǵan ortaǵa zalaly, qaýipsizdigi men yqtımal qateri, ekonomıkalyq turǵydan tıimdiligi týrasynda dáıekti derekter men sarapshylar pikirin eskerý mańyzdy.
AES- el ekonomıkasynyń eleýli katalızatory
Órkenıet órindegi elderdiń tájirıbesine zer salsaq, AES el ekonomıkasynyń ekpindi damýyna sony serpin beretin katalızator rólin somdaıdy. AES eń aldymen energetıkalyq táýelsizdik pen turaqtylyqtyń berik kepili. Halyq sanynyń artýy men úzdiksiz ǵylymı-tehnıkalyq progres nátıjesinde ekonomıkanyń ósimi sáıkesinshe energıa tutyný qarqynynyń artýy jańa qýat kózderin jańǵyrtýdy talap etti. Al AES damyǵan elderdiń ekonomıkalyq ósimin eshbir daý-damaısyz, táýlik boıy jáne aýa raıyna qaramastan qoldaıtyn sala.
Qazaqstan enshisine ýran shıkizatynyń mol qory tıesili. Al bul bolashaq AES úshin basty otyn ekenin eskerý qajet. Atom elektr stansıasynyń qurylysy qazirgi tańda Qazaqstandaǵy basty qýat kózi kómir men gazǵa táýeldilikti aıtarlyqtaı tómendetedi. Japonıa ıadrolyq qarý men alapat apattan zardap shekkenine qaramastan atom energetıkasyn jandandyrýǵa bet burǵany málim. Sebebi otyn-energetıkalyq resýrstyń qajetti kólemi bolmaýynan týyndaǵan kúrdeli ekonomıkalyq ahýal munaı-gaz jáne kómir ımportyna táýeldilikten arylýǵa ıtermeledi.
AES-tiń tabıǵı qýat kózderinen basty aıyrmashylyǵy atom elektr stansıalary aýa-raıyna qaramastan turaqty elektr energıasymen qamtamasyz etedi. Bul ásirese úzdiksiz energıany talap etetin keshendi ónerkásipter men iri qalalar úshin óte mańyzdy.
Sondaı-aq energıa óndirýdiń ekologıalyq qaýipsizdigin saqtaý úshin kómirsýtek shıkizatyn tutynýdy shekteıtin Parıj kelisimin jahandyq sıpattaǵy energetıkalyq tóńkeristiń alǵysharty dep anyq aıta alamyz. Qazaqstan Parıj kelisimin ratıfıkasıalaǵan sanaýly elderdiń biri. Memleket basshysy kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýdiń 2060 jylǵa deıingi strategıasyn bekitken. Osyǵan baılanysty aýaǵa shyǵarylatyn kómirteginiń mólsherin qysqartý ári nólge jetkizý kózdelgen. Atom elektr stansıasynyń qorshaǵan ortaǵa tıgizer áseri oń, ol eń iri ekologıalyq taza energıa kózi retinde baǵalanady. Árıne búginde tabıǵı qýat kózderin óndirý boıynsha birqatar jobalar júzege asyr jatyr Alaıda turaqtylyq pen tıimdilik turǵysynan baǵamdasaq, atom elektr stansıasynyń áleýeti asa zor
MAGATE málimetteri boıynsha, AES álemdegi elektr qýatynyń shamamen 10 paıyzyn óndiredi. Qazaqstan jan basyna shaqqanda kómirtegi shyǵaryndylary mólsheri joǵary el retinde esepteledi, al atom energıasyn paıdalaný esebinen bul kórsetkishterdi qysqartý múmkindigi zor.
AES elimizdi elektr qýatymen qamtamasyz etip qana qoımaı, kórshiles memleketterge energıa eksporttaýshysy bola alady, bul óz kezeginde búdjetke qosymsha tabys ákeledi.
AES salý jáne paıdalaný bilikti kadrlardy talap etedi. Sondyqtan arnaıy bilim berý baǵdarlamalaryn jasaqtaýǵa jáne otandyq kadrlardyń biliktiligin arttyrýǵa túrtki bolýy múmkin.
- Halyqty AES bolashaǵy, onda jumys isteıtin jastardyń bilimi men biliktiligi, qurylys jumystarynyń barysy alańdatady. Halyqtyń kúmánin seıiltý úshin qazir elde eki iri ǵylymı-zertteý uıymy jumys isteıdi delik. Bul Kýrchatovtaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq jáne Almatydaǵy ıadrolyq fızıka ınstıtýty. Olar atom elektr stansıalaryn salý úderisin ǵylymı-tehnıkalyq qýattaý úshin negiz bolady. Osy eki uıymnyń negizinde ıadrolyq zertteý reaktorlaryn iske qosý ekonomıkanyń túrli salalaryna ıadrolyq fızıka ádisterin engizýge múmkindikter ashty. Qazirgi ýaqytta Ulttyq ıadrolyq ortalyq atom salasy úshin kadrlar daıarlaý máselesine nazar aýdarady. Kadrlardy daıarlaý baǵytyndaǵy yntymaqtastyq elimizdiń bazalyq joǵary oqý oryndarynda júzege asyrylady. Bul rette ıadrolyq fızıka ınstıtýtynda radıasıalyq qaýipsizdik, baqylaý ádisteri jáne ıadrolyq qaýipsizdik boıynsha oqý ortalyqtary jumys isteıdi, - deıdi Yessenov University rektory Berik Ahmetov.
Onyń pikirinshi, Qazaqstannyń azamattary strategıalyq nysannyń qaýipsizdigine senimdi bola alady, óıtkeni AES MAGATE halyqaralyq standarttarǵa sáıkes jáne sarapshylardyń qatań baqylaýymen salynatyn bolady.
Álemdik tájirıbe eskerilýi tıis
Atom elektr stansıalary qaýipsizdiktiń eń joǵary standarttaryn saqtaýdy talap etedi. Mundaı nysandardy salý jáne kútip ustaý qurylys kezinde de, paıdalaný kezinde de aıtarlyqtaı qarjylyq ınvestısıalardy qajet etedi.
Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń qurylysyn júrgizý barysynda yqtımal táýekelderdi eskerý mańyzdy. Negizgi máselelerdiń biri - radıoaktıvti qaldyqtardy kádege jaratý. Qazaqstanǵa radıoaktıvti qaldyqtardy saqtaý jáne qaıta óńdeý júıesin ázirleýge týra keledi, bul aıtarlyqtaı qarjylyq salymdar men muqıat josparlaýdy talap etedi. AES jumysy reaktorlardy salqyndatý úshin úlken mólsherde sýdy qajet etedi.Sondyqtan sý resýrstaryna qatysty máseleni nysannyń qurylysyn josparlaý kezinde eskerý qajet.
Halyqty alańdatatyn qaýipterdiń biri — apat bolǵan jaǵdaıda aýmaqtyń radıoaktıvti qaldyqtarmen lastanýy.
Ótken tarıhymyzǵa oı júgirter bolsaq, halqymyz ıadrolyq qarý synaqtarynan alapat aýyr zalal keshkeni málim. Alaıda sol kezeńnen beri elimizde ıadrolyq energetıka ónerkásibi óristep, qýatty ınstıtýttardyń qurylǵany aıqyn. Bir qýantarlyǵy beıbit atom áleýetin ıgerý baǵytynda bul úrdisiz búgingi kúnge deıin úzdiksiz damyp keledi. Sarapshylar sońǵy úlgidegi atom elektr stansıalary qalypty jumys kezinde salystyrmaly túrde qaýipsiz bolyp sanalady.
Jelidegi derekterge júginsek, Reseı, Qytaı, Úndistan, Koreıa Respýblıkasy, AQSH, Kanada jáne Fınlándıa sıaqty elderde atom energetıkasyn qarqyndy damytý baǵdarlamalary ázirlenip, júzege asyrylýda. Úndistanda 30-ǵa jýyq reaktorlyq qondyrǵy qurylysy júrip jatyr, Qytaı da jalpy energetıkalyq qýatty arttyrýdy josparlap otyr. WNA (World Nuclear Association) 2060 jylǵa qaraı álemdegi barlyq energıa bloktarynyń jalpy qýaty kem degende 1100 gıgavattqa jetedi dep esepteıdi jáne búgingi kúnge deıin atom energetıkasynyń damý qarqynyn eskere otyryp, bul kórsetkish 3500 gıgavattqa jetýi múmkin ekenin málimdedi.
Aldaǵy ýaqytta AQSH memleketiniń damý josparyna sáıkes 115 reaktor salynbaqshy. Bul jalpy álemdik energıa kóleminiń 20,6% quraıdy. Qytaıda sońǵy bes jylda 8 reaktor salynyp, paıdalanýǵa berildi. Qazirgi ýaqytta taǵy 20-ǵa jýyq reaktor salynýda, al 2020 jylǵa qaraı taǵy 27 reaktor salý josparlanýda. Sondaı-aq Túrkıa, Belarýs, Polsha, Vetnam, Indonezıa, Marokko jáne taǵy basqa elder AES salýdy josparlap otyr.
Atom elektr stansıasynyń qurylysy qomaqty qarjyny talap etedi. Qurylys quny reaktordyń túrine, onyń qýatyna jáne qoldanylatyn tehnologıalarǵa baılanysty ózgeredi. MAGATE baǵalaýy boıynsha reaktorlyq qondyrǵynyń baǵasy 5-10 mıllıard dollarǵa jetýi múmkin. Halyqaralyq energetıka agenttiginiń málimetterine sáıkes atom elektr stansıasynyń qunyn óteý merzimi shamamen 20-30 jylǵa jýyqtaıdy.
Qazaqstan AES qurylysy úshin basty tehnologıalyq jabdyqtardy ımporttaýǵa májbúr bolatynyn da eskergen jón.
Qazaqstanda AES qurylysyn qarjylandyrý týraly suraq eń jıi qoıylatyn saýaldarlyń biri. Resmı derekterge sáıkes, ol memlekettik búdjet, sondaı-aq qaryz qarajaty esebinen salynady dep kútilýde.
Oıymyzdy tujyrymdasaq, Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń áleýetti múmkindikteri zor , sonymen qatar onyń belgili bir táýekelderge ıe san qyrly joba ekenin atap ótý qajet. Basty artyqshylyǵy — energetıkalyq táýelsizdik, kómirqyshqyl gazynyń shyǵyndylaryn azaıtý jáne jańa jumys oryndaryn ashý. Aldaǵy ýaqytta aýqymdy jobanyń ekologıalyq jáne áleýmettik turǵydan tıimdiligin talqylaý jalǵasady. Qorytyndy sheshimdi halyqaralyq tájirıbe men sarapshylar pikirine súıenip qalyń buqaranyń ózi qabyldary sózsiz.
