Qazaq-ázerbaıjan halqynyń ortaq tarıhynyń tamyry tereńnen bastaý alady. Sondyqtan da qıly kezeńderde bir-biriniń qasynan tabylyp, qoldaý kórsetýi zańdylyq. Ótken ǵasyrda táýelsizdik alǵan qos eldiń baýyrlastyq baılanysy berik strategıalyq yntymaqtastyqpen kúsheıdi. Osy oraıda Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Rashad Mammadovtyń týys memleketterdiń ejelden kele jatqan myzǵymas birligi týraly qundy derekterge toly mazmundy maqalasyn nazarlaryńyzǵa usynamyz. Tereń saraptama Ázerbaıjannyń syrtqy saıası vedomstvosynyń 100 jyldyǵyna arnalady.
Barshamyzǵa málim, Ázerbaıjan osy jyly aıtýly oqıǵa — Ázerbaıjan dıplomatıasynyń 100 jyldyq mereıtoıyn atap ótedi. Bir jyl buryn búkil musylmandyq Shyǵystyń tuńǵysh demokratıalyq respýblıkasy - Ázerbaıjan Demokratıalyq Respýblıkasynyń (ÁDR) qurylǵanyna 100 jyl tolǵan edi. Atalǵan kezeńniń qıyn da kúrdeli saıası sharttary men iri derjavalardyń aımaq úshin júrgizgen aıaýsyz kúresi Ázerbaıjannyń belsendi dıplomatıalyq jumys júrgizýin qajet etti. Osyndaı qıyn sharttarda Syrtqy ister mınıstrligi quryldy (SİM). Syrtqy saıası qurylymnyń jumystary myńjyldyq saıası dástúri men tereńge tamyr tartqan tarıhyna súıengen bolatyn. Sol kezeńde dıplomatıalyq salada qol jetkizgen jetistikter munyń jarqyn dáleli bola alady.
Osylaısha, ÁDR ártúrli kezeńderde Ázerbaıjan terıtorıasynda oryn alǵan baı saıası mekteptiń zańdy muragerine aınaldy. Bul jerde Kavkaz Albanıasy, kóne ǵun, táńirshilder (kóktúrikter), saljuqtar, aq qoılylar jáne safaýılerdiń ımperıasy sekildi memleketterdiń dıplomatıalyq tájirıbesi meńzelip otyr. ÁDR jańa halyqaralyq sharttarǵa tez beıimdeldi. Bul jaıt onyń salıqaly ustanymy men baı dıplomatıalyq murasyn kórsetedi...
Ázerbaıjan SİM-iniń eń basty mindeti - álemdik qaýymdastyqtyń ÁDR-di resmı túrde tanýyn qamtamasyz etý boldy. Parıj bitim konferensıasynda osy baǵyttaǵy kelissózderdiń tabysty túrde aıaqtalýy syrtqy saıası vedomstvonyń iri jeńisine aınaldy. Ókinishke oraı, 1920 jyldyń sáýir aıynda bólshevıktik Reseıdiń áskerı basqynshylyǵy saldarynan ÁDR qulady. Alaıda, tuńǵysh Respýblıkanyń ıdeıalary umytylǵan joq. Sondyqtan 1991 jyly Ázerbaıjannyń táýelsizdigin qaıta qalpyna keltirý kezeńinde Ázerbaıjan dıplomatıasy óziniń qaıta jandaný dáýirin bastan ótkerdi deýge bolady. Osylaısha, ÁDR-diń syrtqy saıası vedomstvosynyń tájirıbesine qaıta qajettilik týyndady.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary elimiz úshin asa qıyn kezeń boldy. Kórshiles Armenıa áskerı basqynshylyq jasap, Ázerbaıjannyń baıyrǵy terıtorıalaryn basyp aldy. Osyndaı sharttarda SİM-niń basty mindeti - áskerı basqynshylyq týraly aqıqatty álemdik qaýymdastyqqa jetkizip, Ázerbaıjan terıtorıalaryna qarsy baǵyttalǵan basqynshylyq áreketke tosqaýyl qoıý boldy.
1993 jyly ázerbaıjan halqynyń jalpy ulttyq kóshbasshysy Geıdar Álıev bılikke qaıta oralǵannan keıin SİM-niń jumystary jańa serpin aldy. Halyqtyń ystyq yqylasy men zor qurmetine bólengen memleket qaıratkeri qysqa merzim ishinde syrtqy saıası vedomstvonyń ozyq dástúrlerin qaıta qalpyna keltirip, onyń aldyna mańyzdy mindetter qoıdy. Ázerbaıjannyń syrtqy saıasatynyń konsepsıasy men basymdyqtary aıqyndalyp, ÁDR Syrtqy ister mınıstrliginiń jetistikterin taný arqyly dástúr jalǵastylyǵy kórinis tapty.
Geıdar Álıev Ázerbaıjan syrtqy saıasatynyń quramdas bóligi retinde munaı-gaz strategıasynyń da negizin qalady. Osynyń arqasynda sheteldegi armán lobbıi júrgizgen maqsatty dezınformasıalyq amal-áreketter saldarynan 1990 jyldardyń basynda qalyptasqan jaǵymsyz kózqaras qysqa merzim ishinde ózgerdi.
1994 jyly «Ǵasyr kelisim-shartyna» qol qoıylǵannan keıin táýelsiz Ázerbaıjannyń tarıhynda jańa ulttyq munaı strategıasyn júzege asyrý dáýiri bastaldy. Sheteldik munaı kompanıalarymen kelisimderge qol qoıylyp, elge transulttyq ınvestısıalar tartylyp, álem memleketteriniń Ázerbaıjan ekonomıkasyna qyzyǵýshylyǵy artty. «Ǵasyr kelisim-sharty» Ázerbaıjannyń halyqaralyq baılanystarynyń keń qanat jaıýyna myqty serpin berdi.
Ázerbaıjan barlyq baǵyttarda belsendi syrtqy saıasat júrgize bastady. Bul saıasattyń basty baǵyttarynyń biri - baýyrlas Qazaqstanmen baılanystardy nyǵaıtyp, damytý boldy.
Ázerbaıjan - Qazaqstan: ortaq ótkennen jarqyn bolashaqqa birge
Qazaqstan men Ázerbaıjan halqynyń genetıkalyq shyǵý tegi, salt-dástúri, tili men dini bir. Bul quramdas bólikter - eki baýyrlas eldiń qarym-qatynastarynyń negizi. Myńdaǵan jyldar boıy ázerbaıjandyqtar men qazaqtar arasynda qandaı da bir qaqtyǵys bolǵan emes, al bul - álemdik praktıkada óte sırek kezdesetin jaıt.
Tarıhtyń ártúrli kezeńderinde Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy baılanystardy nyǵaıta túsýge sep bolǵan mańyzdy oqıǵalardy erekshe atap kórsetýge bolady. Bul baılanystar tek resmı tulǵalardyń ózara árekettestigi deńgeıimen shektelip qoımaı, qarapaıym halyqtyń júreginen de oryn tapqan bolatyn. Bul turǵyda, táýelsizdigimizdi almastan kóp buryn halyqtarymyz arasynda qalyptasqan ózara kómek berý mádenıeti elikteýge turarlyq erekshe úlgi-ónege bolyp tabylady.
Munyń eń jarqyn úlgisi - 1911-1913 jyldary shyǵyp turǵan «Qazaqstan» gazeti. Atalmysh merzimdi basylymda qarjylyq qıyndyqtar týyndaǵan kezde baspagerler tanymal ázerbaıjan mesenaty Qajy Zeınalabdın Tagıevten járdem surap, ótinish jasaıdy.
Osy oqıǵadan bir jyl ótkennen keıin gazettiń baspagerleri bylaı dep jazady: «Ótken 1911 jylǵy mamyr aıynyń basynda halyq arasyndaǵy talqylaýdan keıin qabyldanǵan sheshim boıynsha «Qazaqstan» gazetiniń jumysyn jolǵa qoıý úshin, biz, eki kisi, Allanyń meırimin medet etip, Baký qalasynda turatyn Qajy Zeınalabdın Tagıevqa jol tarttyq. Bul oıymyzdyń bos áýreshilik ekenin aıtqan kisiler az bolmady. Biraq bizdiń jolymyz sátti bolyp, nıetimizdiń oryndalýyn shyn júrekten tilep, duǵa etken jandardyń da bar ekenin jaqsy bildik. Alla solardyń tilegin qabyl alyp, bizdiń taza nıetimizdi qoldady. Qajy bizdiń ótinishimizdi qanaǵattandyrdy. Ol «Qazaqstanǵa» kómek retinde myń rúbl berdi, sondaı-aq óziniń ákelik tilegin aıtyp, qazaq halqyna qasıetti Quran kitabynyń úsh danasyn syıǵa tartty. Qoshtasyp jatqan kezde ol kóńili bosap, tolqyp: «Búkil qazaq halqyna meniń sálemimdi jetkizińder. Baılyq maǵan emes, halyqqa tıesili», - dedi».
Z.Tagıevtiń sońǵy sózderi mesenattyń atalmysh gazetke óz atynan emes, búkil ázerbaıjan halqynyń atynan járdem bergenin, sondaı-aq halyqtarymyz arasyndaǵy rýhanı baılanystyń sol kezeńderdiń ózinde-aq tereń tamyr jaıǵanyn kórsetedi.
1917-1920 jyldarda eki halyqtyń ózara kómegi óz jalǵasyn tapty. Qarjylyq múmkindikteriniń shekteýli bolǵanyna qaramastan ÁDR Túrkistan aımaǵynda óziniń dıplomatıalyq ókildigin ashyp, ol jerge tájirıbeli saıası qaıratker Alekperbek Sadygovty taǵaıyndady. Bul tarıhı fakt bizdiń elimiz úshin baýyrlas Qazaqstanmen qarym-qatynastyń qanshalyqty mańyzdy ekendiginiń jarqyn dáleli bolyp tabylady.
Bul máselede basqa da mysaldar barshylyq. Máselen, 1918 jyldyń basynda Túrkistan Úkimetin basqarǵan Mustafa Shoqaı bólshevıktik Reseıdiń áskerı basqynshylyǵynan keıin Kavkazǵa ketýge májbúr boldy. Ol Bakýde bolyp, ÁDR-ge qoldaý kórsetti. Uly tulǵalarymyzdyń ult táýelsizdigi jolyndaǵy yntymaqtastyǵy men dostyǵy emıgrasıa kezinde de jalǵasyn tapty. Keıin olar Eýropada «Prometeı» uıymyn quryp, emıgrasıada bólshevızmge qarsy birlese kúres júrgizdi.
M.Shoqaı Parıjde turǵan kezinde ázerbaıjandyq saıası emıgranttar - ÁDR-diń negizin qalaýshy Mámed Emın Rasýlzade, Álımardan bek Topchýbashov jáne Jeıhýn Gadjybeılimen kezdesip turdy. M.Shoqaı Eýropada 1929-1939 jyldary shyǵyp turǵan «Iash Túrkistan» jýrnalynda ázerbaıjandyq saıası emıgranttardyń maqalalaryn keń túrde jarıalady. Bul jýrnal tek Túrkistannyń ǵana emes, búkil túrki halyqtarynyń ult-azattyq qozǵalystaryna qatysty máselelerdi kóterip otyrdy.
1934 jyly Parıjde Álımardan bek Topchýbashovty jerleý rásimine qatysqan M.Shoqaı búkil túrki halyqtary atynan atalmysh tulǵaǵa degen zor qurmetin: «Ol únemi otanyn, halqyn oılady. Ol naǵyz kúresker bolatyn... Biz, Túrkistannyń túrki halyqtary Álımardan myrzany túrki áleminiń kórnekti memleket qaıratkeri retinde tanımyz. Álımardan myrza sekildi tulǵalar Túrkistannyń, Qazannyń, Qyrymnyń túrki halyqtary bolsyn, Ázerbaıjannyń túrki halyqtary bolsyn, olardy bóle-jarmaı birdeı qarady», - degen sózderimen bildirgen bolatyn.
Ókinishke oraı, keńes dáýirinde bizdiń halyqtarymyzdyń aýyr synaqtardy, ásirese, saıası repressıany bastan ótkerýine týra keldi. Baýyrlas Qazaqstanda júrgizilgen mundaı soraqy saıasattyń belsendi jetekshileriniń biri - Qazaqstan Komýnıstik Partıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy Levon Mırzoıan edi. Ol 1925-1929 jyldary Ázerbaıjannyń KP OK-tin basqaryp turǵanda da ázerbaıjandyq zıaly qaýymǵa qarsy dál osyndaı repressıa saıasatyn júrgizgen bolatyn.
1937-1938 jyldary júzdegen myń jazyqsyz jan repressıalandy. Olardyń arasynda 1926 jyly Baký qalasynda ótken İ Búkilodaqtyq túrkologıalyq sezge qatysqan zıalylar da boldy. Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Sáken Seıfýllın, Shákárim Qudaıberdiuly, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov, Muhamedjan Tynyshpaev, Sultanbek Qojanov, Sanjar Asfendıarov, Oraz Jandosov sekildi Qazaqstannyń ǵylym men shyǵarmashylyq salasynda eńbek etken myńdaǵan zıalysy, memleket pen qoǵam qaıratkeri atyldy ne bolmasa jer aýdaryldy. Tarıhı qujattar boıynsha, Qazaqstandy basqarǵan qysqa merzim ishinde L.Mırzoıannyń nusqaýymen 16 myń zıaly qaýym ókili men qoǵam belsendisi atylǵan eken.
Osyndaı taǵdyr basqa da tarıhı tulǵalardy kútip turdy. Máselen, Qazaqstannyń memleket qaıratkeri Turar Rysqulov 1921-1922 jyldary Bakýde RKFSR-diń ult isteri jónindegi halyq komısarıatynyń ókiletti ókili bolyp qyzmet atqardy. Ol 1937 jyly «Birtutas túrki-tatar memleketin» ornatý úshin tıisti terıtorıalardy keńesterden azat etý jáne astyrtyn «Búkilodaqtyq biryńǵaı ortalyq» qurý maqsatynda burynǵy Reseı ımperıasynyń terıtorıasynda túrki-tatar halyqtarynyń ult-azattyq qozǵalysyn uıymdastyrdy degen aıyppen tutqyndaldy. T.Rysqulov túrki tildes halyqtar tarıhı turǵyda bólinip, bytyrańqy qalǵan, biraq bir ǵana ult degen ıdeıany alǵa tartqany úshin 1938 jyldyń 10 aqpany kúni pantúrikshil degen aıyppen atyldy. Osyndaı qaıǵyly taǵdyr ázerbaıjandyq qaıratkerler, profesorlar Bekir Chobanzade men Ázız Ǵubaıdýllındi de kútip turdy. Olar joǵaryda atalǵan uıymnyń músheleri degen aıyppen tutqyndalyp, atyldy.
Ótken ǵasyrdyń 1930-1940 jyldary myńdaǵan ázerbaıjandyq otbasy Ázerbaıjan, Armenıa jáne Grýzıadan Orta Azıaǵa deportasıalandy. Baýyrlas qazaq halqy bizdiń otandastarymyzǵa qol ushyn berip, osynaý qıyn kezeńde jańa qonystaryna boı úıretýlerine kómektesti. Kóptegen ázerbaıjandyq áıelder saıası repressıa qurbany bolyp, «Otan satqyndary áıelderiniń Aqmola lagerindegi» (ALJIR) tutqyndar qataryna qosyldy. 44 ázerbaıjandyq áıel, sonyń ishinde kórnekti aqyn, Ázerbaıjannyń memlekettik án uranynyń avtory Ahmed Javadtyń jubaıy Shúkrıa hanym da osy lagerge jiberildi. Repressıa qurbandary men olardyń urpaqtary áli kúnge deıin qazaq halqynyń jer aýdarylǵan áıelderdi ashtyqtan aman alyp qalý úshin qalaı járdem etkenin, jasyryp qurt berip otyrǵanyn erekshe alǵys sezimmen eske alady. Qazirgi tańda bul taǵam tek ulttyq dastarhannyń ǵana emes, qazaq halqynyń baýyrmaldyǵy men janashyrlyǵynyń da aıryqsha sımvoly bolyp tabylady.
Bizdiń halyqtarymyz eń qıyn sátterinde bir-birine úlken qoldaý kórsetip otyrdy. Ázerbaıjan halqy kórnekti qazaq aqyny, saıası qaıratker Oljas Súleımenovtyń 1990 jyldyń qańtar aıynda keńes áskerleriniń Bakýde jasaǵan qandy qylmysyn aıyptap sóz sóılegen batyl áreketin áste esten shyǵarǵan emes. Sol sekildi, Armenıanyń Ázerbaıjanǵa qarsy áskerı basqynshylyǵy bastalǵan alǵashqy kúnderde-aq Qazaqstan ádil ustanymynan tanbaı, qaqtyǵystardy toqtatý maqsatynda bitimshi bolýǵa tyrysty.
Baýyrlas Qazaqstan jerinde ómir súrip jatqan ázerbaıjandyqtar Qazaqstan qoǵamynyń bólinbes bir bólshegine aınaldy. Olar - el damýyna ózindik úles qosyp jatqan teń quqyly Qazaqstan azamattary. Olardyń arasynda dáriger, pedagog, zańger, kásipker, mýzykant, sýretshi sekildi túrli mamandyq ókilderi bar. Qazaqstandaǵy birlik pen ózara kelisim ortasy ázerbaıjandyqtardyń ózderin jaıly sezinip, qabiletteri men áleýetterin tolyq ashyp, barlyq baǵytta damýǵa tolyq múmkindik berdi.
Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Ázerbaıjanǵa 2017 jyldyń sáýir aıyndaǵy resmı sapary barysynda Prezıdent Ilham Álıevpen kezdesken kezde eki jaqty baılanystardaǵy ázerbaıjandyq qaýymnyń rólin: «Jaqsy múmkindik bar - ol «aradaǵy dáneker kópir». Bul - Qazaqstanda ómir súrip jatqan 130 myń etnıkalyq ázerbaıjandyqtar. Olar bizdiń azamattarymyz, olar barlyq iske tolyq tartylǵan» degen sózderimen joǵary baǵa berýi kezdeısoq emes.
Ázerbaıjan halqynyń jalpy ulttyq kóshbasshysy Geıdar Álıev pen Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń memleketterimizdiń táýelsizdiginen kóp buryn bastalǵan dostyǵy eki jaqty baılanystardyń damýyna myqty irgetas qalady.
Qazir Ázerbaıjan men Qazaqstan arasynda turaqty dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatylyp, eki eldiń halyqaralyq uıymdar sheńberindegi kóptegen máselelerde ortaq ustanymmen áreket etetinin senimmen aıtýǵa bolady. Bizdiń elderimiz túrki tildes elderdiń ıntegrasıasyna múddeli ekendikterin júıeli túrde eń joǵary deńgeıde kórsetip keledi.
Tipti KSRO kezeńiniń ózinde Geıdar Álıev «Qorqyt Ata kitabynyń» 1300 jyldyq mereıtoıyn IýNESKO deńgeıinde ótkizý, 1973 jyly uly ázerbaıjan aqyny Násımıdiń 600 jyldyq, uly ázerbaıjan aqyny Muhammed Fızýlıdiń 500 jyldyq mereıtoılaryn atap ótý, túrki memleketteri basshylarynyń samıtin uıymdastyrý sekildi túrki álemi úshin mańyzdy máselelerdi kóterip, qolǵa ala bildi. Sonymen qatar, Ázerbaıjanda «Manas» eposynyń 1000 jyldyq, Ámir Temirdiń 660 jyldyq, qazaqtyń uly aqyn-fılosofy Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoılaryn memlekettik deńgeıde atap ótýge tikeleı nusqaý berdi.
Ázerbaıjanǵa sapary kezinde 2005 jyldyń 24 mamyry kúni Geıdar Álıev Qorynda bolǵan Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Ázerbaıjannyń uly kóshbasshysynyń atqarǵan isterin joǵary baǵalaǵan bolatyn. Estelik kitapqa N.Nazarbaev qazaq tilinde: «Geıdar Álıevtiń esimi halyqtyń júreginde máńgi saqtalady. Ol búkil ǵumyryn halyqtyń áleýetin kóterýge, ultynyń jańǵyryp, órleýine arnady, máńgi ólmes dara tulǵaǵa aınaldy» dep jazǵan bolatyn.
Ázerbaıjan memleketi de qazaqstandyq kóshbasshynyń eńbekterin joǵary baǵalady. Prezıdent Ilham Álıev N.Nazarbaevty G.Álıev pen ázerbaıjan halqynyń úlken dosy retinde eki el arasyndaǵy dostyq baılanystar men yntymaqtastyqtyń damýyna qosqan erekshe úlesi úshin Ázerbaıjan Respýblıkasynyń joǵary marapaty - «Geıdar Álıev» ordenimen marapattady. Marapattaý saltanatynda prezıdent Ilham Álıev Qazaqstannyń aımaqtyq máselelerde óte mańyzdy ról oınaıtynyn atap kórsetti. Kóptegen tabysty jobalardyń bastamashysy bolyp tabylatyn Qazaqstan aımaqta da, búkil álemde de beıbitshilikti nyǵaıtýǵa úlken úles qosyp keledi.
Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesin aıqyndaý máselesinde de Qazaqstan men Ázerbaıjan bir ustanymda boldy. Eki el de bes jaqty kelissózder barysynda ortaq ustanymmen áreket etti. Munyń sońy tabysty aıaqtalyp, 2018 jyly Aqtaý qalasynda ótken Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyndaǵy Memleket basshylarynyń V samıtinde Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly Konvensıaǵa qol qoıyldy. Atalǵan mańyzdy kelisimge qol qoıylýy aımaqta transportyq-kommýnıkasıalyq iri jobalardy júzege asyrýǵa qatysty jańa múmkindikterge jol ashty.
Ázerbaıjan men Qazaqstan senimdi seriktester retinde álemdik deńgeıde abyroı-bedelge ıe boldy. Eki elge BUU-nyń Qaýipsizdik Keńesiniń jumystaryna qatysýǵa ruqsat berilýi jahandyq deńgeıde olarǵa degen úlken senimniń aıqyn belgisi bolyp tabylady. Ázerbaıjan 2012-2013 jyldary, al Qazaqstan 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi boldy. Sonymen qatar, bul jaıt syrtqy saıası vedomstvolarymyzdyń halyqaralyq qatynastar salasynda Memleket basshylarymyz belgilegen strategıany qanshalyqty kásibı túrde júzege asyp jatqanyn kórsetedi.
Ortaq múddelerge negizdelgen uzaq merzimdi seriktestik
Ázerbaıjan men Qazaqstandy joǵaryda atalǵan tarıhı jáne mádenı tamyrlarmen qatar, ózge de mańyzdy faktorlar birlestiredi. Árıne, bizdi uqsas geostrategıalyq pozısıamyz, baı tabıǵı qorlarymyz, Soltústikten Ońtústikke, Shyǵystan Batysqa qaraı sozylǵan transporttyq dálizderimiz jaqyndastyrady. Bul artyqshylyqtar aımaqtyń iri saıası oıynshylary retinde Ázerbaıjan men Qazaqstanǵa qandaı da bir memlekettiń múddesimen sanaspaı-aq, aımaqtyń damýyna baǵyttalǵan jobalardy júzege asyryp, teńgerimdi saıasat júrgizýine múmkindik beredi.
Ázerbaıjan men Qazaqstan munaı óndirýshi elder bolýyna qaramastan, eshqashan bir-birimen básekeles bolýǵa umtylǵan emes. Kerisinshe, eki eldiń ekonomıkalyq júıeleri bir-birine jańa múmkindikter týǵyzyp, tolyqtyryp otyrady. Bul faktor bizderdi tek tatý kórshiler retinde ǵana emes, sondaı-aq uzaq merzimdi seriktester retinde de birlestire túsedi. Qazirgi tańda elderimiz arasyndaǵy qarym-qatynastar strategıalyq sıpat aldy.
Joǵary deńgeıdegi saıası qarym-qatynastar ekonomıkalyq yntymaqtastyqty odan ári tereńdete túsýge jańa múmkindikter týdyrdy. Kaspııdiń qarama-qarsy jaǵalaýlaryna ornalasqan geografıalyq jaǵdaıyna qaramastan, jyldam qalyptasqan komýnıkasıalyq ınfraqurylym Shyǵys-Batys tasymal dálizinde ústem pozısıaǵa ıe boldy. Kaspıı elderimizdi bólýshi emes, baılanystyrýshy teńizge aınaldy. Osy tusta, ázerbaıjan munaıshylarynyń keńes kezeńiniń ózinde-aq Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq sektorynda ken oryndaryn ashý, ıgerý jumystarynda, kadrlardy daıarlaý jáne jalpy alǵanda, Qazaqstannyń munaı ónerkásibiniń qurylysynda mańyzdy ról oınaǵanyn atap ótpeske bolmaıdy.
Qazirgi tańda Qazaqstan óz munaıyn Ázerbaıjan arqyly da Eýropa elderine tasymaldaıdy. Sonymen qatar, eki jaqty ınvestısıalaý jáne eki eldiń bıznes-qaýymdastyǵy arasyndaǵy baılanystardy keńeıtý salasy belsendi túrde damyp keledi. Máselen, ekonomıkalyq áleýeti úlken, terıtorıalyq múmkindikteri men tabıǵı qorlary mol Qazaqstanǵa ázerbaıjandyq ınvestorlar úlken qyzyǵýshylyq tanytady.
Ekinshi jaǵynan, Qytaı men Eýropany baılanystyrǵan tarıhı Uly Jibek jolynyń qaıta jandanýy, Ázerbaıjanda Baký-Tbılısı-Kars temir jolynyń qoldanysqa enýi, Alát halyqaralyq teńiz saýda aılaǵynyń ashylýy, Qazaqstanda Aqtaý portynyń rekonstrýksıasy jáne jańa Quryq portynyń qurylysy, Qytaı-Qazaqstan-Ázerbaıjan-Grýzıa-Túrkıa halyqaralyq tranzıt baǵyty boıynsha júk tasymalynyń artýy, eki eldiń tranzıttik áleýeti men logıstıkalyq múmkindikteriniń keńeıýi yntymaqtastyqtyń odan ári keń qanat jaıýyna negiz qalaıdy.
Baký-Tbılısı-Jeıhan munaı qubyrymen qatar, Baký-Tbılısı-Erzýrým gaz qubyry, TransAnadoly qubyr joly (TANAP), aıaqtalý satysynda turǵan Transadrıatıkalyq qubyr joly jáne jańa qoldanysqa engen temir joldar jelisi eki el úshin ortaq Shyǵys-Batys tasymal dálizin quraıdy.
2018-2020 jyldardaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa arnalǵan jol kartasyn tıimdi qoldaný da óz jemisin bere bastady. 2018 jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 2017 jylmen salystyrǵanda 1,6 ese artyp, 220,7 mıllıon dollarǵa jetti.
Osylaısha, eki el arasynda jalpyulttyq kóshbasshy Geıdar Álıev pen Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaev negizin qalaǵan dostyq jáne baýyrlastyq baılanystardy Prezıdent Ilham Álıev pen Prezıdent Qasymjomart Toqaevtyń nyǵaıta túsip, odan da bıik strategıalyq deńgeıge kóteretinin naqty boljaýǵa bolady. 2005 jyly eki eldiń kóshbasshylary qol qoıǵan «Strategıalyq seriktestik jáne odaqtastyq qarym-qatynastar týraly shart» buǵan basty negiz bolady.
Aradaǵy ózara qurmetke, senimge negizdelgen qarym-qatynastar men saıası, ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq baılanystardyń joǵary deńgeıi bizdiń elderimizdiń budan da tyǵyz ıntegrasıasy úshin keń múmkindikter týǵyzatynyn senimdi túrde aıta alamyz.
Bizde tabysty dıplomatıalyq qarym-qatynastardyń jalǵastylyǵyn qamtamasyz eterlik myqty negiz bar. Ol - bizdiń ótkenimiz. Al ortaq keleshegimizdi boljaý tipti ońaı - bul ótkenimiz ben búginimizdiń jetistikteri men tabystarynyń qosyndysy.
Ádebıetter tizimi:
Gazeta «Prıýrale». “Zeınelgabıden Tagıev”. № 154, Chetverg, 28 dekabrá 2017 godahttp://priru.kz/wp-content/priru/news/img/2017/12/154.pdf
Azárbaycan Xalq Cümhuriyyáti Ensiklopediyası. İki cilddá. I cild. Bakı, “Lider náşriyyatı”, 2004, 440 sáh., s.173
Shoqaı M. Tańdamaly. T.2. - Almaty: Qaınar, 1999. - 520 b.
“Belsendiler Mırzoıannyń esimin kóshe ataýynan alyp tastaýdy surady”. https://kaz.nur.kz/307971-belsendiler-mirzoyannyn-esimin-koshe-atauynan-alyp-tastaudy-syrady.html
Prezıdentý Kazahstana Nýrsýltaný Nazarbaevý vrýchen orden «Geıdar Álıev». https://president.az/articles/23244
Prezıdent Kazahstana Nýrsýltan Nazarbaev posetıl Fond Geıdara Alıeva
