Cý problemasy búginde áleýmettik deńgeıden álemdik saıasattyń mańyzdy faktoryna aınaldy. Statısıkaǵa súıensek, jer betinde 263 halyqaralyq ózen bar: 71-i – Eýropada, 53 – Azıada, 39 – Soltústik, Ortalyq Amerıkada, 60 – Afrıka qurlyǵy jáne basqa aımaqta. Olardyń 155-i eki, qalǵany úsh nemese odan da kóp shekaradan ótedi. Mysaly, Eýropadaǵy – Dýnaı (10 memleket), Afrıkadaǵy – Nıger (9 memleket), Ońtústik-SHyǵys Azıadaǵy – Mekong (6 memleket). Halyqaralyq ózender baseıninde jer halqynyń 40 %-dan astamy ómir súrýde. Sondyqtan transshekaralyq ózenderdiń sýyn paıdalaný men sapasyn qorǵaý memleket ekonomıkasy, sharýashylyǵy, halyqtyń densaýlyǵymen tyǵyz baılanysty.
Halyqaralyq quqyqqa sáıkes, birneshe memleket terıtorıasynan ótetin sýlar jáne olardyń arasyndaǵy jasandy sý aǵymdary transshekaralyq ózenderge jatady. Transshekaralyq sýlardyń mártebesi Transshekaralyq kontekstidegi qorshaǵan ortaǵa áserin baǵalaý týraly Konvensıa, Transshekaralyq sý aǵyndary men halyqaralyq kólderdi qorǵaý jáne paıdalaný jónindegi Konvensıa, Halyqaralyq sý aǵyndaryn paıdalaný quqyǵy týraly Konvensıalarǵa sáıkes anyqtalady. Bul – halyqaralyq ózender sýynyń rasıonaldy jumsalýyn retteıtin irgeli qujattar. Kez-kelgen memleket dúnıejúzilik nemese aımaqtyq qaýymdastyqtyń beldi múshesi retinde sý máselesin osy talaptarǵa sáıkes sheshýi tıis.
Transshekaralyq ózen qıyp ótetin elder sany kóbeıgen saıyn, sýdyń sapasy tómendeıtini ras. Óıtkeni, sýdy tutynýshylar sany artyp, óndiris, aýyl sharýashylyǵy, qurylys damyp keledi. XXI ǵasyrdyń ortasyna qaraı halyqaralyq konflıktiler munaı emes, sý úshin bolady degen boljam bar. Sý resýrstaryn retteýdiń mańyzdylyǵyna oraı, álemde transshekaralyq ózenderdi paıdalanýdyń quqyqtyq tájirıbesi qalyptasqan. Sońǵy 50 jylda transshekaralyq ózender men kólderdi paıdalaný boıynsha 1228 bastama kóterilip, 150 kelisimshart bekitildi. Iaǵnı, kúrdeli máseleni sheshýdiń jańa joldary qarastyrylyp, sý resýrstary halyqaralyq baılanystyń tetigine aınaldy.
Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy transshekaralyq ózender
Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy transshekaralyq ózender sýyn paıdalaný men qorǵaý úrdisin 3 kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:
1 – kezeń (1992-2002 jj.). Bul kezeń problemanyń alǵash kóterilýi jáne yqpaldastyq qadamdarymen erekshelenedi. Qazaqstan-Qytaı arasynda resmı dıplomatıalyq baılanys ornaǵan soń, transshekaralyq ózender mártebesi tek 1996 jyly memleketaralyq quqyq deńgeıinde qarastyryla bastady. 1999 jyly Qazasqtan Prezıdenti Qytaı Tóraǵasyna İle men Ertistiń sý qorlaryn durys qoldanbaý ekologıaǵa zardabyn tıgizip jatqanyn málimdegen hat joldap, ahýaldy retteý úshin birlesken shara qabyldap, ekijaqty kelissóz bastaýdy usyndy.
Q. Toqaevtyń «Belasý» kitabynda: «N. Nazarbaev Szán Szemınge Qara Ertis pen İle sýlaryn paıdalaný týraly usynysyn eske saldy. Qytaı basshysy bul taqyrypqa óziniń daıar ekendigin ańǵartyp, únemi bizdiń alańdaýshylyǵymyzdy seıiltkisi kelgendeı: «Biz dostyq pen yntymaqtastyq rýhyndaǵy iskerlik konsýltasıalarǵa ázirmiz. Qytaı Qazaqstanǵa zalal keltiretin eshnárse de istemeıdi!» dep qaıtalaýmen boldy» - deıdi.
Qarym-qatynastyń 10 jyldyǵy qarsańynda, 2001 jyly 12 qyrkúıekte transshekaralyq ózen boıynsha mańyzdy qujat qabyldandy. Ol – QHR Úkimeti men QR Úkimeti arasyndaǵy Transshekaralyq ózenderdi paıdalaný jáne qorǵaý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim. Osy resmı qujat negizinde Transshekaralyq ózenderdi paıdalaný men qorǵaý jónindegi Qazaqstan-Qytaı Birlesken komısıasy quryldy. Bul transshekaralyq talqylaýdyń alǵashqy satysyndaǵy úlken jetistik bolady.
2 – kezeń (2003-2013 jj). Atalǵan kezeńde transshekaralyq ózender taqyryby aqparat quraldarynda belsendi talqylanyp, qos memleket naqty is-qımyldardy qolǵa aldy. 2002 jyly Qytaı Komýnıstik partıasynyń hatshylyǵyna Hý Szıntao kelgen soń, qurylǵan Komısıanyń otyrystary bastaldy. Qosymsha sarapshylyq toptar iske qosyldy. 2003-2015 jyldary Qazaqstan-Qytaı Birlesken komısıasynyń 13 otyrysy ótkizildi. 2009 jyly Komısıanyń 6-otyrysynda Hý Szıntao Qazaqstanǵa issaparmen kelip, transshekaralyq ózender sýyn bólisý men qorǵaý biryńǵaı tehnıkalyq aýqymnan jalpymemlekettik deńgeıge kóterildi.
3 – kezeń (2013 jyldan qazirgi ýaqytqa deıin). 2013 jyly 6-8 qyrkúıekte Qytaı Tóraǵasy Sı Szınpın Qazaqstanǵa resmı saparynda qoǵam alańdaýshylyǵyn eskere otyryp, ózara túsinistik negizinde transshekaralyq sýdy paıdalaný jóninde kelissózder júrgizetinin aıtty. Týyndaǵan máselelerdiń barlyǵyn Komısıa aıasynda sheship otyratyndyǵy, transshekaralyq ózenderdiń dostyq pen yntymaqtastyq ózenderine aınalatynyna senim bildirdi.
Qazirgi ýaqytta ózenniń ózekti suraqtary Komısıanyń otyrystarynda búge-shúgesine deıin qaralyp, Sýdy bólisý jónindegi kelisim jobasy pysyqtalýda. Shırek ǵasyrǵa sozylǵan transshekaralyq ózender jaıyn talqylaýdan ańǵaratynymyz, Qazaqstan basshylyǵynyń úzdiksiz talaby, otandyq dıplomatıa men ǵalymdardyń qajyrly eńbeginiń arqasynda másele alǵa jyljydy. Bul – daýly shekaralardy bólisýden keıingi elimizdiń taǵy bir jeńisti qadamy, ekijaqty yntymaqtastyqtyń jemisi.
Qytaılyq kózqaras
Jalpy, Qazaqstan men Qytaıdyń terıtorıasynan 23 transshekaralyq ózen ótedi. Qos memleket te sý tapshylyǵyna ushyraǵan, sondyqtan transshekaralyq ózendi tıimdi paıdalanýdy kózdeıdi. Oǵan ár taraptyń obektıvti sebepteri de bar. Qytaıdyń shyǵysy men ońtústiginde úlken ózender aǵyp jatqanymen, batys aımaǵynda sý tapshy. Ekinshiden, sýdyń lastaný deńgeıi óte joǵary. Degenmen, birneshe memleketten ótetin iri ózenderdiń bastaýy Qytaı terıtorıasynda jatyr. Qytaı osy artyqshylyqty tıimdi paıdalanady:
- 1998 jyly QHR SHUAA basshylyǵy «Qara Ertis - Qaramaı» kanalynyń qurylysyn bastap, Ertis ańǵarynan 450 mıllıon m3 sý alyp otyratynyn jáne bul kórsetkishti 1,5 mıllıard m3 jetkizetinin habarlady. Onyń ústine 2017 jyly «Petro China Xinjiang Oil Field» munaı kompanıasy Jońǵar oıpatyndaǵy Mahý aımaǵynda 1 mlrd. tonna munaı qoryn anyqtaǵan. Bul álemdegi munaı qorlarymen salystyrǵanda iri kórsetkish.
- 2007 jyly İleden Balqashqa quıylatyn sý qory jylyna 12 mlrd. m3 bolsa, qytaılyqtar ony 10 mlrd m3 deıin qysqartýdy josparlaǵan edi. Sonymen qosa, İle ózeni ańǵarynda 13 sý qoımasy men 59 gıdroenergetıkalyq qurylǵyny iske asyrýda. Qytaı gıdroenergetıkalyq óndirisi 2011 j. 1060 Gvt bolsa, 2020 j. qaraı 1500 Gvt-qa arttyryp, kómir men tabıǵı gaz ımportyn tómendetý kózdelgen.
- «Batysty ıgerý» saıasaty bastalǵan soń, ishki mıgrasıa esebinen Shyńjań halqynyń sany artty. 2008 jyldyń sońynda kórsetkish 21,3 mln.-ǵa jetti. Keıbir derekke sáıkes, SHUAA halqy 2030 jylǵa qaraı – 33,5-40,6 mln.-ǵa barady. Iaǵnı, Qara Ertis pen İleniń sýy Shyńjańdaǵy halyq turmysyna keńinen qoldanylady.
Mundaı qadamdar ózenderdiń tómengi aǵysyndaǵy qazaqstandyq qoǵamdy alańdatpaı qoıǵan joq. Ertistiń sýy tartylǵan jaǵdaıda Zaısan kóline zalaly tıip, kanaldar, Buqtyrma, Shúlbi sý qoımalary degradasıaǵa ushyrap, Balqash kóli Araldyń kúıin keshý yqtımaldyǵy BAQ-ta jıi kóterildi. Sebebi, Qazaqstan da Eýrazıa qurlyǵyndaǵy sý tapshylyǵyn keship otyrǵan memleket. Respýblıkanyń jer betindegi sý qorynyń 40 %-y kórshiles memleketterden kelip quıady. Qazaqstan sý resýrstary jaǵynan kórshi memleketterge táýeldi.
Qazaqstan ustanymy
Búginde Qazaqstan-Qytaı arasyndaǵy (Ertis pen İle), Qazaqstan-Reseı (Jaıyq, Ertis, Esil, Tobyl, Qıǵash, Qaraózen jáne Saryózen), Qazaqstan-Qyrǵyzstan (Shý men Talas), Qazaqstan-Ózbekstan-Qyrǵyzstan-Tájikstan-Túrkimenstan (Amýdarıa men Syrdarıa) ózenderi tıisti kelisimderge sáıkes retteledi. Sońǵysy boıynsha Ortalyq Azıalyq úılestirý komısıasy da jumys isteıdi. Bul kópjaqty yntymaqtastyń jemisi dep esepteımiz.
2017 jyly 23 naýryzda N. Nazarbaev Ózbekstan Prezıdentimen kezdesýinde: «Ortalyq Azıadaǵy transshekaralyq sý resýrstary ortaq ıgiligimiz jáne baýyrlas elderdiń sýdy paıdalanýyna túsinistikpen qaraýymyz qajet. Biz osy jumysqa daıynbyz jáne ol aǵystyń tómengi bóligindegi elderge nuqsan keltirmeýi kerek. Sýdy oryndy qoldanýmen ondaǵan mıllıon halyqtyń taǵdyry, aımaqtaǵy turaqtylyq pen kelisim, elder arasyndaǵy dostyq pen senim tyǵyz baılanysty» - dedi. Qazaqstan Prezıdentiniń bul sózi elimizdiń shekara boıyndaǵy barlyq ózenderge qatysty ustanymyn bildirendeı. Qazaqstan transshekaralyq sý resýrstary máselesin halyqaralyq norma talaptaryna sáıkes konstrýktıvti dıalog arqyly sheshýdi kózdeıdi.
2013 jyly Qazaqstan úkimeti salaǵa jaýapty mınıstrlik ataýyn «QR qorshaǵan orta jáne sý resýrstary mınıstrligi» dep aýystyryp, elimizdiń sý resýrstary qatań qadaǵalaýǵa alyndy. Alaıda bir jyl ótken soń, mınıstrlik tarap ketti. Qazir sý máselesimen ASHM janyndaǵy transshekaralyq ózender departamenti aınalysady. Sońǵy bes jyldaǵy Sý resýrstary komıtetiniń jumysyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Degenmen mınıstrliktiń jaýapty qyzmetkerleri birneshe márte jemqorlyq faktisimen quryqtaldy. Mamandardyń sapasy tutas memlekettiń pozısıasyn qorǵaýǵa, ımıjin qalyptastyrýǵa kedergi keltiredi.
Qytaı – Transshekaralyq sý arnalary men halyqaralyq kólderdi qorǵaý jáne paıdalaný jónindegi Konvensıa jáne Halyqaralyq sý aǵyndaryn paıdalanýdyń keme júzbeıtin túrleriniń quqyǵy týraly konvensıalaryna qosylýdan bas tartqan memleket. Sondaı-aq, Qytaı aımaqtyq ustanymdaryna sáıkes, kelissózderdi ekijaqty formattan shyǵarmaı keledi. Qazaqstan Úkimeti men sarapshy-ǵalymdary transshekaralyq ózender máselesiniń sheshilý praktıkasyn muqıat zerdelep, ekijaqty kelissózderde óz ustanymyn naqty dáleldeı bilýi qajet.
Qoǵam ne deıdi?
Sońǵy jyldary belsendi aıtylmaǵanymen, atalǵan taqyryp aqparat quraldarynda jıi kóterildi. Sholý jasaı otyryp, otandyq BAQ-ta Ertis pen İleniń bógelýi, onyń elimizge ákeletin saldary jıi kóteriletinin baıqaımyz. Qoǵam qozǵaıtyn suraq mynadaı:
- Zaısan men Balqash kólderindegi sý balansynyń buzylýy;
- shetten keletin ózen sýyndaǵy zıandy qaldyqtyń kóbeıýi;
- klımattyń turaqsyzdanýy;
- aımaqtaǵy epıdemıologıalyq jaǵdaıdyń ýshyǵýy;
- jaǵalaýdaǵy eldi-mekenniń sýsyz qalýy;
- aýylsharýashylyq túsiminiń azaıýy.
Alaıda QHR resmı bıligi mundaı alańdaýshylyqty joqqa shyǵaryp, kórshi memleketterdiń múddesi eskeriletinin aıtyp keledi. Qytaı SİM Van I aqparat ókilderine: «Men Qazaqstan men Qytaıdyń senimdi áriptes ekendigin taǵy da bir márte atap ótkim keledi jáne Qytaı transshekaralyq ózender boıynsha Qazaqstan múddesine zıan keletin esh qadamǵa barmaıdy» - dep málim etken bolatyn. Basty sebeptiń biri – ózen sýyn paıdalaný týraly aqparattyń jabyqtyǵy. Aldaǵy ýaqytta aqparat quraldary men halyq tarapynan senimsizdik týyp, transshekaralyq ózenderdi rasıonaldy paıdalaný maqsatynda:
- Transshekaralyq ózender sýyn paıdalaný men qorǵaý máselesin SHYU, AÓSSHK deńgeıinde talqylaý;
- Sıfrlyq Jibek joly aıasynda halyqaralyq sýlardy ekologıalyq baqylaý men monıtorıńileý boıynsha jedel aqparat almasý;
- Ertis, İle ózenderiniń resýrstaryn paıdalaný men qorǵaý boıynsha sapalyq, sandyq kórsetkishterdi ashyq jarıalaý, komısıa jumystaryn habarlap otyrý qajet.
Qoryta sóılegende
Memlekettik shekarany shegendeý, transshekaralyq ózendi birlesip paıdalaný uzaq jáne kóptegen kedergilermen oryndalsa da, qazaqstandyq dıplomatıanyń úlken jetistigi. Óıtkeni, Indıa, Japonıa, Ońtústik Shyǵys Azıa elderi Qytaımen shekaralyq jáne transshekaralyq sýlar problemasynda bir sheshimge kele almaı otyr. Qazaqstan-Qytaı shırek ǵasyrlyq transshekaralyq talqylaýynda Qytaı tarapy ýaqytty tıimdi paıdalanǵany belgili. Árıne, ózenniń joǵary aǵysyndaǵy memleket retinde Qytaı artyqshylyqtarǵa ıe, biraq ol tómengi aǵystaǵy eldiń quqyǵyna nuqsan keltirmeýi tıis. Bul rette BUU konvensıalary men ekijaqty kelisimder basshylyqqa alynady. Qorǵas ózeni jaǵasyndaǵy Halyqaralyq yntymaqtastyq ortalyǵy rýhynda ekijaqty saýda baılanysy ary qaraı damýy qajet.
Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi Qytaıda bastalyp, Qazaqstan arqyly Eýropaǵa betteıdi. Ekonomıkalyq beldeýdi birlesip qurýda Qazaqstan men Qytaıdyń ortaq qyzyǵýshylyqtary men múmkindikteri kóp. Sondyqtan qos memleket transshekaralyq ózenderdi aınalyp óte almaıdy. Ekonomıkanyń kilti bolǵan sý resýrstary – «Ekonomıkalyq beldeýdiń» kúretamyry. Qazaqstan men Qytaıdy jeńinen jalǵap jatqan Ertis pen İle dostyq pen yntymaqtastyqtyń ózeni bolýy kerek dep esepteımiz.
Oljas BEISENBAEV, shyǵystanýshy
