Atom energetıkasy – jahandyq energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etetin, turaqty damýda mańyzdy ról atqaratyn HHİ ǵasyrdyń negizgi tehnologıalarynyń biri. Sonymen qatar, adamzattyń qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa qabiletti energıa kózi. Sarapshylardyń pikirinshe, Qazaqstanda atom energıasyn paıdalaný arqyly elektr energıasyn alý qajettiligi burynnan bar. Degenmen, onyń tek tehnologıalyq artyqshylyqtaryn ǵana emes, yqtımal ekologıalyq táýekelderdi, sondaı-aq, olardy baqylaý ádisterin de eskerý qajet.
Iadrolyq energetıkanyń negizgi artyqshylyqtarynyń biri – aıtarlyqtaı kólemde elektr energıasyn óndirý. Bul jahandyq klımattyq kún tártibi aıasynda mańyzdy. Atom energıasyn engizý arqyly elektr energıasyn óndirýdiń negizgi artyqshylyqtaryna mynalar jatady:
* salystyrmaly túrde az kólemdegi otynmen úlken kólemdegi elektr energıasyn óndirý;
* atom elektr stansıalaryn paıdalaný kezinde is júzinde parnıktik gazdar shyǵarylmaıdy, bul atom energıasyn klımattyń ózgerýine qarsy kúrestiń mańyzdy bóligine aınaldyrady;
* atom elektr stansıalary ondaǵan jyldar boıy jumys isteı alady.
Kómir jáne gaz elektr stansıalarynan aıyrmashylyǵy, atom stansıasy kómirqyshqyl gazyn shyǵarmaıdy. Bul Qazaqstan Respýblıkasy 2016 jylǵy 2 tamyzdaǵy qol qoıǵan Parıj kelisiminiń maqsattaryna qol jetkizý úshin olardy ekologıalyq turǵydan qolaıly etip, elimiz klımat ózgeretin elder klýbyna qosyldy.
Sarapshylar pikirinshe, atom energıasy turaqty jáne boljamdy qýat óndirýdi qamtamasyz ete alady. Atom energetıkasynyń aıqyn artyqshylyqtaryna qaramastan, bul jumys muqıat baqylaý men basqarýdy talap etedi. Óıtkeni atom elektr stansıalary jumys istegennen keıin qalǵan radıoaktıvti qaldyqtar baqylaýda bolý kerek.
Quramynda radıoaktıvti ızotoptary bar materıaldarmen jumys isteý osy salanyń eń kúrdeli mindetteriniń biri. Qaldyqtar qorshaǵan ortaǵa jáne adam densaýlyǵyna qaýip tóndirmes úshin uzaq ýaqyt boıy arnaıy erejelermen saqtalady. Eń mańyzdy mindet – osy qaldyqtardy saqtaý men óńdeýdiń uzaq merzimdi sheshimderin jasap, olardyń kólemi men radıasıalyq qaýiptiligin tómendetetin tehnologıalardy damytý.
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń bas dırektory Erlan Batyrbekov elimizde atom elektr stansıasy salynsa, radıoaktıvti qaldyqtar qaıda saqtalatynyn túsindirdi, - dep habarlaıdy Tengrinews.kz tilshisi.
Mamannyń aıtýynsha, atom elektr stansıasynyń 1 gıgavatt qýatyna nebári 50 kýb metr radıasıalyq qaldyq túziledi. Onyń teń jartysyna jýyǵy – tómengi deńgeıdegi qaldyqtar.
– Ár stansıada osy qaldyqtardy saqtaıtyn arnaıy qoıma bar. Sodan keıin barlyǵy radıoaktıvti qaldyqtardy óńdeıtin arnaıy zaýytqa tasymaldanady. Endeshe, ne uzaq saqtalady, ne jerge kómiledi, - dep keltiredi Tengrinews.kz portaly Batyrbekovtyń sózin.
Ol bul tehnologıalardyń barlyǵy qazir álemde jáne Qazaqstanda damyǵanyn atap ótti.
– Ulttyq ıadrolyq ortalyqtyń da tájirıbesi mol. Biz 35 jyl boıy radıoaktıvti qaldyqtarmen jumys istep kelemiz. Ampýlalyq kózder de, tarıhı radıoaktıvti qaldyqtar da, paıdalanylǵan ıadrolyq otyndy saqtaý tájirıbesi de bar, - dedi Ulttyq ıadrolyq ortalyqtyń bas dırektory.
Ol radıoaktıvti qaldyqtar Qazaqstanda saqtalady ma degen suraqqa da jaýap berdi.
-Olar elimizdiń úlken qalasynda (Almaty oblysy) ýaqytsha saqtalady. Sodan keıin óńdeý úshin arnaıy radıoaktıvti qaldyqtar qoımasyna tasymaldanady. Qazirgi tańda radıoaktıvti qaldyqtar týraly zań qabyldanyp jatyr. Sol zań arqyly Qazaqstan aýmaǵynda osy jumyspen aınalysatyn operatorlar da anyqtalady, - dedi Erlan Batyrbekov.
Taǵy bir másele – atom elektr stansıalaryndaǵy apat. Túrli jaǵdaı aýqymdy ekologıalyq apattarǵa ákep soǵýy múmkin. Chernobyl men Fýkýsıma apattary mundaı oqıǵalardyń qanshalyqty qaýipti ekenin kórsetti. Búgingi tańdaǵy senip otyrǵan jalǵyz faktor – zamanaýı atom elektr stansıalarynyń eń joǵary qaýipsizdik standarttaryna saı salynǵany.
Biraq soǵan qaramastan, atom elektr stansıalarynyń senimdiligi men qaýipsizdigin qamtamasyz etý – basty mindet. Ǵalymdar qazirgi zamanǵy tehnologıalar qaýipsiz reaktorlar men kúsheıtilgen basqarý quraldaryn paıdalaný arqyly apat qaýpin azaıtýǵa bolatynyn túsindiredi. Degenmen, bul sharalar monıtorıń pen úzdiksiz jetildirýdi talap etedi.
Atom energıasynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýde jáne onyń qorshaǵan ortaǵa áserin barynsha azaıtýda ekologıalyq monıtorıń negizgi ról atqarady. Bul úderis atom elektr stansıalary mańyndaǵy radıasıa deńgeıin turaqty baqylaýdy, aýanyń, sýdyń jáne topyraqtyń sapasyn baqylaýdy, sondaı-aq atomdyq ınfraqurylym obektileriniń mańynda turatyn halyqtyń densaýlyǵyn baqylaýdy qamtıdy. Qazaqstanda mamandarǵa normadan tys aýytqýlardy anyqtaýǵa jáne ekologıalyq zardaptardyń aldyn alý úshin tıisti sharalardy qabyldaýǵa múmkindik beretin zamanaýı ekologıalyq monıtorıń júıelerine júginý arqyly osyndaı máselelerdi sheshýge baıypty daıyndyq kerek. Baqytymyzǵa oraı, jasandy ıntellekt tehnologıalary men avtomattandyrylǵan júıelerdi baqylaý prosesteri, olardyń tıimdiligi men senimdiligin aıtarlyqtaı arttyrady.
Atom energetıkasy shekteýli tabıǵı resýrstar jaǵdaıynda turaqtylyq máselelerimen betpe-bet keledi. Atom elektr stansıalarynyń negizgi otyny bolyp tabylatyn ýran da shekteýli resýrs. Sondyqtan salanyń bolashaǵy kóp jaǵdaıda otyndy qaıta óńdeý tehnologıalarynyń damýyna jáne qolda bar resýrstardy tıimdirek paıdalanýǵa jáne radıoaktıvti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýǵa múmkindik beretin jyldam neıtrondy reaktorlar nemese torıı reaktorlary sıaqty reaktorlardyń jańa túrlerin paıdalanady.
Búgingi tańda ýran qory boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy (álemdik qordyń 15%) álemde Avstralıadan (28%) keıin ekinshi orynda tur, dep habarlaıdy Zakon.kz ınternet-basylymy.
Paıdaly qazbalar qorynyń basym bóligi Soltústik Qazaqstan oblysynda ornalasqan. Bul rette elimizde geologıalyq barlaý jumystary toqtap qalmaıdy. Atap aıtqanda, shamamen 125 myń tonna ýran bar delingen Túrkistan oblysyndaǵy Inkaı-2 jáne Inkaı-3 ken oryndarynda zertteý júrgizilýde.
– Qazaq ýrany álemniń 11 eline jetkiziledi. Al, eger buryn Qazaqstannan ýran eksportynyń eń úlken kólemi Qytaıǵa (8 myń tonna quny 422,6 mln. AQSH dollary) tıesili bolsa, onda Birinshi nesıe búrosynyń sarapshylarynyń pikirinshe, bıyl Qazaqstan Reseıge tabıǵı óńdelgen ýran eksportyn aıtarlyqtaı arttyrdy. PKB Ulttyq statısıka búrosynyń derekterine silteme jasap atap ótkendeı, 2023 jyldyń qańtarynda jalpy somasy 228,6 mıllıon dollarǵa 1,8 myń tonna ýran satyldy. Jaqynda «Qazatomónerkásip» ulttyq operatory da Birikken Arab Ámirlikterine jetkizý týraly kelisimge qol qoıdy. Bul eksportty arttyryp, onyń geografıasyn ártaraptandyrýǵa múmkindik beredi, - dep habarlaıdy Zakon.kz ınternet-basylymy.
«Qazatomónerkásip» UAK» AQ óndiris jónindegi basqarýshy dırektory Álıa Aqjolovanyń aıtýynsha, bıylǵy toǵyz aıda Qazaqstanda 15 myń tonnadan astam ýran óndirilgen, jyl sońyna deıin óndiris shamamen 21,5 myń tonnany quraıdy dep kútilýde.
– Biz sondaı-aq 2026 jylǵa qaraı ýran óndirýdi aǵymdaǵy jylmen salystyrǵanda 50 paıyzǵa arttyrýdy josparlap otyrmyz. AES qurylysyn aıtatyn bolsaq, kompanıa ony ýranmen qamtamasyz etýge daıyn. Ony salý týraly sheshim qabyldansa, qurylys bastalǵanǵa deıin daıyndap, óndiristi ulǵaıtýǵa áli jetkilikti ýaqyt bolady, - dep habarlaıdy Zakon.kz Aqjolovanyń sózin.
Atom energetıkasy turaqty damýǵa eleýli úles qosa alatyn jahandyq energetıkalyq júıeniń mańyzdy elementi. Ol turaqty jáne ekologıalyq taza energıamen qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Degenmen, onyń áleýetin tolyq ashý úshin paıdalaný qaýipsizdigi men qaldyqtardy basqarýǵa qatysty bar ekologıalyq máselelerdi sheshý qajet. Qorshaǵan ortanyń monıtorıńi atom energetıkasynyń turaqty bolashaǵyn qamtamasyz etý úshin úzdik jumys atqarý kerek.
Shalqar Abylova, Mańǵystaý oblysy
"Astanadaǵy Qyzylorda oblysy ónimderiniń jármeńkesi qyzyp tur-aý. Sapaly ónimderi de, alar jurt ta, aqyldasatyn dúnıe de kóp eken. Mysaly, Syr óńiriniń sońǵy jyldary elektr energıasyn tutynýdyń ósýi baıqalady. Aımaqta turǵyn úıler, áleýmettik jáne ónerkásiptik nysandardyń kóptep ashylýymen baılanysty árıne. Biraq, jelidegi tok qýatynyń shamamen 20% tómendeýine ákelgeni de bar. Qoldanystaǵy jylý-elektr ortalyqtarymen (tes) salystyrǵanda áldeqaıda artyq bolatyn atom elektr stansıasy máseleni sheshe alar edi. Biraq, biraz jurt aıqyn pikirdi qabyldaǵysy kelmeıdi ǵoı, moıyndamaı. AES-ten bas tartqan Germanıany alǵa tartyp jaǵadan alady)) Ok, jaqsy delik, al basqa elder she? Dál qazir álemniń 40 elinde 200-den astam atom reaktory jumys istep tur. Energıany ýrannan alatyn AQSH, Fransıa, Qytaı, Shveısarıa, Belgıa aqymaq emes shyǵar? Fransıa demekshi, "jerimiz baıtaq, bizdiń elge 5 Fransıa syıady" dep jaıshylyqta keýde soǵatyndar da osy ózderiń emes pe?! Taǵy bir mysal, Óskemen, Temirtaý qalalarynda boldyńyzdar ma osy? Úırenisken halqy bolmasa, syrttan kelgen adamǵa aýasymen tynystaýdyń ózi qıyn. Elimizde osyndaı 10-ǵa jýyq qalanyń aýasy las eken, bul jaqtardaǵy zaýyt-fabrıkalardan shyǵyp jatqan kúkirt oksıdiniń konsentrasıasy óte joǵary. Sonyń kesirinen jergilikti jurt túrli aýrýlarǵa ushyraıdy. Atyraýda da osy jaǵdaı baıqalady. Jas analar she, keler urpaqqa budan keler qaýip joq dep oılaısyz ba? AES áli salynbady, onda bul máseleler qaıdan kelip jatyr, keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz? Bul jaǵyn qarastyrdyńyzdar ma? Qysqasy, referendýmǵa baryp durys tańdaý jasańyz, ol 6 qazan kúni, al oǵan deıin kúrish alýǵa jármeńkege kelińiz", - deıdi Damır Aspan.
Búginde elimizdiń aýmaǵynda jalpy qýaty 1 409 MVt bolatyn 59 jel elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar elimizdiń túrli óńirlerinde, atap aıtqanda Almaty, Aqmola, Jambyl, Túrkistan, Qostanaı, Aqtóbe, Mańǵystaý jáne Jetisý oblystarynda ornalasqan. Jel elektr stansıalarynyń dál osy oblystarda ornalasýy atalǵan aımaqtardaǵy jeldiń úlken áleýetiniń bolýymen baılanysty ekendigi sózsiz.
Energetıka mınıstrligi Jańartylatyn energıa kózderi departamentiniń bas sarapshysy Nurjan Djakanov respýblıka aýmaǵynda salynatyn bir jel elektr stansıasynyń quny kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigin aıtady.
«JES qurylysynyń quny ornalasatyn jeri, ınfraqurylymǵa qoljetimdilik, topografıa jáne geologıa, logıstıka syndy kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigi túsinikti. Degenmen, álemdik tájirıbege súıener bolsaq, qýattylyǵy 1 MVt bolatyn stansanyń quny ortasha eseppen 1 mıllıon AQSH dollaryn quraıdy. 2023 jyldyń qorytyndysynda elimizdegi barlyq jel elektr stansıasy 3 824,99 mln kVt-saǵ elektr energıasyn óndirdi. Qazaqstandaǵy jańartylatyn energetıka sektory elektr energıasyn óndirýdiń jyl saıynǵy ósimin kórsetip otyr. Jalpy, ótken jyldyń qorytyndysynda jańartylatyn energetıkanyń úlesine elimizde óndirilgen barlyq elektr energıasynyń shamamen 6 paıyzy tıesili bolǵanyn atap ótýge bolady», - dedi ol.
Mınıstrlik bas sarapshysynyń dereginshe, 2018 jyldan bastap jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn iske asyrý úshin irikteý aýksıondyq tetik boıynsha ótedi. Sonyń arqasynda JEK jobalaryn irikteý prosesi ashyq ári túsinikti bola tústi. Sondaı-aq sońǵy tutynýshylarǵa tarıfterdiń áserin barynsha azaıtýǵa múmkindik berdi. Osylaısha 2023 jylǵy saýda-sattyq qorytyndysynda JEK jobalary boıynsha eń tómengi baǵa belgilendi. Iaǵnı, 1 kVt/saǵat úshin 10,38 teńgeni qurady.
«2027 jylǵa deıin elektr energıasyn biryńǵaı satyp alýshymen jasalǵan sharttarǵa sáıkes, elimizdiń túrli óńirinde qýaty 470 MVt bolatyn 12 jel elektr stansıasyn iske qosý josparlaǵan. Budan basqa, ótken jylǵy aýksıondyq saýda-sattyq qorytyndysy boıynsha jalpy qýaty 410 MVt bolatyn taǵy 7 JES jobasy irikteldi. Olardyń ishinde qýattylyǵy 1 GVt bolatyn iri jobalardyń birin Jetisý oblysynda, Jońǵar qaqpasynda salý kózdelgen. Qazirgi ýaqytta elektr stansıasy salynatyn alańynda jel ólsheý jumystary júrgizilip jatyr. Qurylystyń bastalýy 2025 jylǵa, al 1-kezeńdi iske qosý 2029 jylǵa josparlanǵan. Tolyq paıdalanýǵa berý merzimi - 2030 jyl», - dedi Nurjan Djakanov.
Sonymen qatar ol elimizdiń aýmaǵynda jumys istep turǵan sý elektr stansıalaryna qatysty málimettermen de bólisti.
«Qazirgi ýaqytta elimizde jalpy qýaty 269,605 MVt bolatyn 39 shaǵyn elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar negizinen Almaty, Túrkistan oblystarynda jáne Jetisý oblysynda ornalasqan. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha atalǵan gıdroelektrostansıalar 993,87 mln kVt/saǵat óndirdi», - dedi bas sarapshy.
Onyń aıtýynsha, 2023 jyldyń qorytyndysynda qýattylyǵy 257 MVt bolatyn 26 GES iriktelip alyndy. Bul stansıalar 2028-2029 jyldary paıdalanýǵa berilmek. Jalpy, elimizde gıdroelektrostansıalar úshin shekti aýksıondyq baǵa 1 kVt/saǵat úshin 41,23 teńgeni quraıdy.
«Jel jáne sý elektr stansıalarynyń, jalpy jańartylatyn energetıka sektorynyń birqatar artyqshylyǵy bar. Onyń ishinde ekologıalyq jáne ekonomıkalyq ta. Máselen, JEK negizindegi elektr stansıalary parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn nemese elektr energıasyn óndirýmen baılanysty basqa lastaýshy zattardy shyǵarmaıdy. Bul aıtarlyqtaı ekologıalyq áser beredi. Sonymen qatar, qurylys pen ornatýdan keıin elektr stansıalarynyń operasıalyq shyǵyndary tómen bolady. Jańa jumys oryndaryn ashýǵa septigin tıgizedi. Munan bólek, or ornalasqan aımaqtarǵa ınvestısıa da tartady», - dedi Nurjan Djakanov.
Foto: yandex.kz
Ózbekstan óńirdegi alǵashqy az qýatty atom elektr stansıasyn (AES) salýǵa kiristi. Qazirgi ýaqytta qurylys alańy daıyndalyp, jobalaý jumystary bastaldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi belgili ózbekstandyq fızık-ádroshy, Tashkenttegi Ulttyq ıadrolyq zertteý ýnıversıteti fılıalynyń oqytýshysy Shohmırzo Ýmarovtan suhbat alyp, AES-ke qatysty kóptiń kókeıinde júrgen suraqtardy qoıyp kórdi.
- Shohmırzo Bahramuly, osy kezge deıin Ózbekstanda AES salý ıdeıasy talqylaý deńgeıinde bolyp keldi. Bıyl mamyrda túpkilikti sheshim qabyldandy, onyń mańyzdylyǵy nede?
- Ózbekstan aýmaǵynda AES salý ıdeıasy 1970 jyldardan bastap talqylanyp keldi. Degenmen túrli jobalar kelissóz deńgeıinde qalyp otyrdy. AQSH, Qytaı, Fransıa jáne Ońtústik Koreıa sıaqty elderdiń usynystary zertteldi, biraq túpkilikti kelisim «Rosatommen» jasaldy.
Bıyl 27 mamyrda Ózbekstanda az qýatty AES salý týraly sheshim qabyldandy, ıaǵnı elimizde árqaısysynyń qýaty 55 MVT bolatyn (jalpy qýaty 330 MVt) 6 energoblok boı kótermek. 10 qyrkúıekte osy jumystardy bastaý týraly hattamaǵa qol qoıyldy. Oǵan saı, jobalyq qujattardy daıyndaý isi qolǵa alyndy.
AES salý sheshimin qabyldaýdyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, biz sıfrlyq ekonomıkaǵa oıysyp jatyrmyz. Buǵan deıin «Sıfrlyq Ózbekstan» strategıasy qabyldandy. Oǵan saı, barlyq salany sıfrlandyrý prosesi júrip jatyr.
Sonymen qatar, Ózbekstan agrarlyq-ónerkásiptik elden ónerkásiptik memleketke aınalýǵa nıetti. Sondyqtan bulardyń barlyǵy úzdiksiz elektr energıasyn qajet etedi. Tıisinshe, bizdiń eldiń energobalansynda barlyq energıa óndirý kózderi bolýy tıis: kún, jel, sý elektr stansıalary jáne AES.
- Djızak oblysynda salynatyn az qýatty AES osy óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna qandaı serpin beredi?
- Djızak oblysynda iri energetıkalyq nysan boı kóteredi. Sáıkesinshe, oǵan qajetti ınfroqurylym qalyptasady, atap aıtqanda jol, aýrýhana, mektep. Munyń barlyǵy Djızak oblysynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna serpin bereri anyq.
- AES-ti salýmen qatar, oǵan qajetti mamandardy daıarlaý isi óte mańyzdy. Bul baǵyttaǵy máselelerdi Ózbekstan qalaı sheship jatyr?
- Ózbekstan atom energetıkasy úshin mamandar daıarlaýǵa erekshe nazar aýdarady, tıisinshe bilim berý baǵdarlamasyn jasaqtap, elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynyń bazasynda kafedralar ashty.
Máselen, Tashkentte Máskeý fızıka-tehnıkalyq ınstıtýtynyń fılıaly ashyldy. Ol - osy salanyń bilikti mamandaryn daıarlaıtyn úzdik oqý oryndarynyń biri. Bıyl ony bizdiń túlekterimizdiń ekinshi legi támamdap, jastar energetıkalyq saladaǵy qyzmetterine kiristi. Atalǵan ınstıtýtqa tek oqýdy ozat aıaqtaǵan oqýshylar qabyldanady.
Sonymen qatar, bizdiń ózimizdegi Tashkent memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti, Ózbekstan ulttyq ýnıversıteti jáne Samarqand ulttyq ýnıversıtetinde de atom enegretıkasy kafedralaryn ashtyq.
Buǵan qosa, Ózbekstan Ǵylym akademıasynyń Iadrolyq fızıka ınstıtýty kadrlardy daıarlaýda mańyzdy ról atqarady, onda zertteýler júrgiziledi, tájirıbelik sabaqtar ótedi.
Shetelde bilim alýǵa nıetti jastar úshin de jaǵdaı jasalǵan. Koreıa, Qytaı, AQSH jáne Reseıde oqyp júrgen ózbekstandyqtar az emes. Sonymen qosa, mamandarymyz shetelderge tájirıbe almasýǵa baryp turady.
Keıbir mamandar «Rosatom» salyp jatqan atom elektr stansıalarynyń qurylys barysyna qatysady. Ózbekstannyń atom energetıkasy salasyndaǵy mamandardy daıarlaý strategıasy Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń joǵary baǵasyn alyp úlgerdi.
- Qazir álem elderinde jumys istep turǵan AES-terdiń reaktorlary barlyǵy derlik sýmen salqyndatylady. Osy oraıda kópshilik AES tushshy sýdyń tapshylyǵyna ákele me dep alańdaýly. Bul máselege qatysty sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
- Kópshiligi AES kóp sý tutynady dep oılaıdy. Degenmen bul jańsaq pikir. Eger qýaty birdeı bolsa, onda AES te jylý elektr stansıalarymen (JES) bir mólsherde sý tutynady. Óıtkeni, ekeýinde de termodınamıkalyq sıkl júredi, ıaǵnı sý býǵa aınalady, keıin ol týrbınany iske qosady da ári qaraı ol bý kondensat kúıinde tunady.
Bul sıkl AES-te de, JES-te de birdeı. Biz aldaǵy ýaqytta óńirde sý tapshylyǵy bolýy múmkin ekenin eskere otyryp, reaktorlardy «qurǵaq» salqyndatý júıesin qoldanýǵa nıettimiz. Ol tutynatyn sýdyń shyǵynyn shamamen 10 ese azaıtady.
- Turǵyndardy alańdatatyn suraqtyń biri – AES-tiń qaýipsizdigi jaıly. Stansıanyń irgetasy men ózge de bólikteri bizdiń óńirge tán jer silkinisi, sel, daýyl jáne ózge de tótenshe jaǵadaılarǵa qanshalyqty tótep bere alady?
- Bolýy múmkin túrli tótenshe jaǵdaılarǵa tótep berý úshin AES-ti josparlaý kezinde barlyq erekshelikter eskeriledi. Ol salynatyn jerdi zertteýden bastalady. Seısmologıalyq turaqtylyǵy, topyraqtyń sapasy jáne basqa da erekshelikteri zerdelenedi. Osylardyń barlyǵy josparlaý kezeńinde esepke alynady.
Mysaly, AES Armenıa elindegideı seısmıkalyq belsendi aımaqqa salynsa, onda reaktorlar sol jaǵdaılarǵa beıimdep qurylady. Atalǵan nysan 1988 jyly bolǵan 9 baldyq Spıtak jer silkinisine tótep bere aldy, onyń irgetasy men ózge de qabyrǵalaryna zaqym kelgen joq. Bul AES-ti jobalaý kezinde tıimdi sheshimder qabyldanǵanyn rastaıdy.
Munymen birge zamanaýı AES-ter «post-fýkýsımalyq» talappen salynady. Onda eń ekstremaldy senarıler eskerilgen. Máselen, AES sýnamı qaýpi óte tómen, shóleıtti aımaqta salynsa da, ol sýnamıge tótep bere alatyndaı talappen qurylady. Apattyq kezeńde elektr energıasymen jabdyqtaý úshin arnaıy dızeldik generatorlar qarastyrylady. Bul sharalar kez kelgen tótenshe jaǵdaı sátinde AES-tiń irkilissiz jumys isteýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.
