Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń qurylysy – eldiń elektr qýatymen qamtý keshenin damytý jáne halyqaralyq energetıkalyq saıasat úshin de mańyzdy oqıǵa bolmaq. Qazaqstan-álemdegi eń iri ýran óndirýshi el, tabıǵı resýrstardyń orasan zor qory eldegi atom energetıkasyn damytý múmkindigin arttyra túsedi.Sarapshylardyń sózine súıensek, AES qurylysynyń Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigimen qosa mańyzdy geosaıası saldaryn eskerý qajet.
Qazaqstannyń atom qýatyn tutynýy energıa kózderin ártaraptandyrýǵa kómektesedi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstan kómir óndirisine aıtarlyqtaı táýeldi, bul eldiń kómirtekti tutynatyn ekonomıkasyna yqpal etedi. Atom elektr stansıasyn iske qosý parnıktik gaz qaldyqtarynyń mólsherin azaıtýǵa jáne energıa júıesin birtindep ekologıalyq turaqty modelge kóshirýge múmkindik beredi. Sarapshylar atap ótkendeı, kóptegen memleketter klımattyń ózgerýine baǵdarlanǵan jahandyq mańyzdy úderiske qadam basty.
Toraigyrov University profesory, PhD doktory Oljas Talıpovtyń pikirinshe Qazaqstanda AES salý jyl saıyn kólemi ulǵaıyp kele jatqan elektr qýatyna degen suranysty qamtamasyz etedi, sondaı-aq kómirtegi qaldyqtarynyń mólsherin qysqartýǵa edáýir kómektesip, klımattyń ózgerisine qarsy kúreske oń yqpal etedi.
- Qazaqstan Respýblıkasynyń kómirteksiz damý tujyrymdamasyn eskere otyryp, 2060 jylǵa qaraı biz eń az kómirtegin tutynatyn ekonomıkany qurýǵa qol jetkizýimiz kerek, osy sebepti qazba otyn-energetıkalyq resýrsyn tutynatyn stansıalardyń sanyn azaıtý qajet. Kómirmen jumys isteıtin jańa elektr stansıalaryn salý tipten qısynsyz. Balamaly qýat óndiretin kún men jel elektr stansıalary turaqty energıa kózi bola almaıdy, óıtkeni olar tabıǵı qubylystarǵa baılanysty qubylmaly keledi. Jel generatorlary úshin belgilengen qýatty paıdalaný koefısıenti 35%, kún stansıalary úshin 18%, al JES nemese AES bazalyq elektr stansıalary úshin – 90% - dan asady. Mysaly, atom elektr stansıasynyń qýaty 1000 MVt bolsa, jel jáne kún stansıalary 35 MVt-tan aspaıdy, - deıdi sarapshylar.
Ekinshi mańyzdy aspekt halyqaralyq energetıkalyq saıasatpen baılanysty. Qazaqstan jahandyq energetıkalyq naryqqa belsendi qatysady jáne elimizdiń AES salý týraly sheshimi atom energetıkasy salasyndaǵy negizgi oıynshylardyń nazaryn aýdarady. Stansıa salý úshin seriktes tańdaý máselesi álemdegi eń iri ıadrolyq derjavalar arasynda básekelestik týdyrdy. Áleýetti seriktester retinde Reseıdiń "Rosatom" memlekettik korporasıasy, fransýzdyq EDF kompanıasy, qytaılyq jáne ońtústik koreıalyq kompanıalar qarastyryldy. Merdigerdi tańdaý atom energetıkasy naryǵyndaǵy negizgi oıynshylardyń áleýetin saralaýǵa múmkindik beredi.
Qazaqstannyń Reseımen energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyǵy eki el arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardy odan ári tereńdetýge yqpal etetin bolady. Sonymen birge, Qazaqstan Batys elderimen jáne Qytaımen seriktestik baılanysty nyǵaıtýǵa bet burdy, bul elimizdiń syrtqy saıası qatynastaryn teńestirýge jáne bir serikteske ǵana táýeldi bolýdyń aldyn alady.
Úshinshi aspekt ekonomıkalyq ornyqty damý men qaýipsizdikke baılanysty. AES qurylysy energetıkalyq qaýipsizdik turǵysynan birshama basymdyqtarǵa ıe bolsa da, bul joba shyǵyndar men tehnologıalyq táýekelderdi qamtıdy. Iadrolyq stansıalar aıtarlyqtaı qomaqty ınvestısıalyq qarjylandyrýdy talap etedi. Buǵan qosa, Qazaqstan tıisti ınfraqurylymdy jáne qatań halyqaralyq standarttardy saqtaýdy talap etetin ıadrolyq qaldyqtar men ıadrolyq qaýipsizdikti basqarý máselelerin sheshýge májbúr bolady.
– Qazaqstan halyqaralyq standarttarǵa súıene otyryp jáne MAGATE-den qoldaý ala otyryp, radıasıalyq táýekelderden qorǵaýdyń joǵary deńgeıin qamtamasyz etedi. Jetekshi halyqaralyq tájirıbe men tehnologıalar halyq pen ekojúıeler úshin radıasıalyq táýekelderdi barynsha azaıtýǵa baǵyttalatyn bolady, - dep habarlaıdy AES qurylysyn qoldaý jónindegi halyqtyq shtab múshesiniń ókilderi.
Halyqaralyq energetıkalyq saıasat turǵysynan Qazaqstannyń atom energetıkasy bar elder klýbyna kirý týraly sheshimi úlken saıası mánge te bolýy múmkin. Jahandyq energetıkalyq transformasıa jaǵdaıynda atom qýatyn ıgerý kómirden bas tartý jáne kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý úrdisinde ózektiligin dáleldeı túsýde. Qazaqstan Orta Azıadaǵy energetıkalyq kóshbasshy jáne energıa resýrstaryn senimdi jetkizýshi retindegi ustanymyn nyǵaıtady.
Qazaqstan álemdik ıadrolyq otyn naryǵyndaǵy óz pozısıasyn kúsheıte otyryp, ýran jetkizýdiń jahandyq tizbegin qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqara alady. Elimizdiń ýran qorlary AQSH pen Qytaı sıaqty negizgi oıynshylardyń nazaryn aýdaryp otyr jáne óz atom generasıasyn qurý qazaqstandyq ýranǵa degen qyzyǵýshylyqty arttyrady. Bul óz kezeginde eldiń álemdik arenadaǵy strategıalyq mańyzyn kúsheıtip, onyń jahandyq energetıkalyq dıplomatıadaǵy ornyn nyǵaıta alady.
Sarapshylar Qazaqstanda AES salý energetıkalyq ártaraptandyrýǵa, sonymen qatar óńirdegi jáne álemdegi energetıkalyq teńgerimge áser etetin mańyzdy geosaıası sheshim ekenin túsindiredi. AES qurylysyna qatysty áriptesti tańdaý, qaýipsizdik jáne ekonomıkalyq rentabeldilik máseleleri, sondaı-aq Qazaqstannyń jahandyq energetıkalyq júıedegi róli AES jobasyn elimizdiń ishki jáne halyqaralyq saıasatynyń negizgi elementine aınaldyrady.
"Astanadaǵy Qyzylorda oblysy ónimderiniń jármeńkesi qyzyp tur-aý. Sapaly ónimderi de, alar jurt ta, aqyldasatyn dúnıe de kóp eken. Mysaly, Syr óńiriniń sońǵy jyldary elektr energıasyn tutynýdyń ósýi baıqalady. Aımaqta turǵyn úıler, áleýmettik jáne ónerkásiptik nysandardyń kóptep ashylýymen baılanysty árıne. Biraq, jelidegi tok qýatynyń shamamen 20% tómendeýine ákelgeni de bar. Qoldanystaǵy jylý-elektr ortalyqtarymen (tes) salystyrǵanda áldeqaıda artyq bolatyn atom elektr stansıasy máseleni sheshe alar edi. Biraq, biraz jurt aıqyn pikirdi qabyldaǵysy kelmeıdi ǵoı, moıyndamaı. AES-ten bas tartqan Germanıany alǵa tartyp jaǵadan alady)) Ok, jaqsy delik, al basqa elder she? Dál qazir álemniń 40 elinde 200-den astam atom reaktory jumys istep tur. Energıany ýrannan alatyn AQSH, Fransıa, Qytaı, Shveısarıa, Belgıa aqymaq emes shyǵar? Fransıa demekshi, "jerimiz baıtaq, bizdiń elge 5 Fransıa syıady" dep jaıshylyqta keýde soǵatyndar da osy ózderiń emes pe?! Taǵy bir mysal, Óskemen, Temirtaý qalalarynda boldyńyzdar ma osy? Úırenisken halqy bolmasa, syrttan kelgen adamǵa aýasymen tynystaýdyń ózi qıyn. Elimizde osyndaı 10-ǵa jýyq qalanyń aýasy las eken, bul jaqtardaǵy zaýyt-fabrıkalardan shyǵyp jatqan kúkirt oksıdiniń konsentrasıasy óte joǵary. Sonyń kesirinen jergilikti jurt túrli aýrýlarǵa ushyraıdy. Atyraýda da osy jaǵdaı baıqalady. Jas analar she, keler urpaqqa budan keler qaýip joq dep oılaısyz ba? AES áli salynbady, onda bul máseleler qaıdan kelip jatyr, keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz? Bul jaǵyn qarastyrdyńyzdar ma? Qysqasy, referendýmǵa baryp durys tańdaý jasańyz, ol 6 qazan kúni, al oǵan deıin kúrish alýǵa jármeńkege kelińiz", - deıdi Damır Aspan.
Búginde elimizdiń aýmaǵynda jalpy qýaty 1 409 MVt bolatyn 59 jel elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar elimizdiń túrli óńirlerinde, atap aıtqanda Almaty, Aqmola, Jambyl, Túrkistan, Qostanaı, Aqtóbe, Mańǵystaý jáne Jetisý oblystarynda ornalasqan. Jel elektr stansıalarynyń dál osy oblystarda ornalasýy atalǵan aımaqtardaǵy jeldiń úlken áleýetiniń bolýymen baılanysty ekendigi sózsiz.
Energetıka mınıstrligi Jańartylatyn energıa kózderi departamentiniń bas sarapshysy Nurjan Djakanov respýblıka aýmaǵynda salynatyn bir jel elektr stansıasynyń quny kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigin aıtady.
«JES qurylysynyń quny ornalasatyn jeri, ınfraqurylymǵa qoljetimdilik, topografıa jáne geologıa, logıstıka syndy kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigi túsinikti. Degenmen, álemdik tájirıbege súıener bolsaq, qýattylyǵy 1 MVt bolatyn stansanyń quny ortasha eseppen 1 mıllıon AQSH dollaryn quraıdy. 2023 jyldyń qorytyndysynda elimizdegi barlyq jel elektr stansıasy 3 824,99 mln kVt-saǵ elektr energıasyn óndirdi. Qazaqstandaǵy jańartylatyn energetıka sektory elektr energıasyn óndirýdiń jyl saıynǵy ósimin kórsetip otyr. Jalpy, ótken jyldyń qorytyndysynda jańartylatyn energetıkanyń úlesine elimizde óndirilgen barlyq elektr energıasynyń shamamen 6 paıyzy tıesili bolǵanyn atap ótýge bolady», - dedi ol.
Mınıstrlik bas sarapshysynyń dereginshe, 2018 jyldan bastap jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn iske asyrý úshin irikteý aýksıondyq tetik boıynsha ótedi. Sonyń arqasynda JEK jobalaryn irikteý prosesi ashyq ári túsinikti bola tústi. Sondaı-aq sońǵy tutynýshylarǵa tarıfterdiń áserin barynsha azaıtýǵa múmkindik berdi. Osylaısha 2023 jylǵy saýda-sattyq qorytyndysynda JEK jobalary boıynsha eń tómengi baǵa belgilendi. Iaǵnı, 1 kVt/saǵat úshin 10,38 teńgeni qurady.
«2027 jylǵa deıin elektr energıasyn biryńǵaı satyp alýshymen jasalǵan sharttarǵa sáıkes, elimizdiń túrli óńirinde qýaty 470 MVt bolatyn 12 jel elektr stansıasyn iske qosý josparlaǵan. Budan basqa, ótken jylǵy aýksıondyq saýda-sattyq qorytyndysy boıynsha jalpy qýaty 410 MVt bolatyn taǵy 7 JES jobasy irikteldi. Olardyń ishinde qýattylyǵy 1 GVt bolatyn iri jobalardyń birin Jetisý oblysynda, Jońǵar qaqpasynda salý kózdelgen. Qazirgi ýaqytta elektr stansıasy salynatyn alańynda jel ólsheý jumystary júrgizilip jatyr. Qurylystyń bastalýy 2025 jylǵa, al 1-kezeńdi iske qosý 2029 jylǵa josparlanǵan. Tolyq paıdalanýǵa berý merzimi - 2030 jyl», - dedi Nurjan Djakanov.
Sonymen qatar ol elimizdiń aýmaǵynda jumys istep turǵan sý elektr stansıalaryna qatysty málimettermen de bólisti.
«Qazirgi ýaqytta elimizde jalpy qýaty 269,605 MVt bolatyn 39 shaǵyn elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar negizinen Almaty, Túrkistan oblystarynda jáne Jetisý oblysynda ornalasqan. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha atalǵan gıdroelektrostansıalar 993,87 mln kVt/saǵat óndirdi», - dedi bas sarapshy.
Onyń aıtýynsha, 2023 jyldyń qorytyndysynda qýattylyǵy 257 MVt bolatyn 26 GES iriktelip alyndy. Bul stansıalar 2028-2029 jyldary paıdalanýǵa berilmek. Jalpy, elimizde gıdroelektrostansıalar úshin shekti aýksıondyq baǵa 1 kVt/saǵat úshin 41,23 teńgeni quraıdy.
«Jel jáne sý elektr stansıalarynyń, jalpy jańartylatyn energetıka sektorynyń birqatar artyqshylyǵy bar. Onyń ishinde ekologıalyq jáne ekonomıkalyq ta. Máselen, JEK negizindegi elektr stansıalary parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn nemese elektr energıasyn óndirýmen baılanysty basqa lastaýshy zattardy shyǵarmaıdy. Bul aıtarlyqtaı ekologıalyq áser beredi. Sonymen qatar, qurylys pen ornatýdan keıin elektr stansıalarynyń operasıalyq shyǵyndary tómen bolady. Jańa jumys oryndaryn ashýǵa septigin tıgizedi. Munan bólek, or ornalasqan aımaqtarǵa ınvestısıa da tartady», - dedi Nurjan Djakanov.
Foto: yandex.kz
Ózbekstan óńirdegi alǵashqy az qýatty atom elektr stansıasyn (AES) salýǵa kiristi. Qazirgi ýaqytta qurylys alańy daıyndalyp, jobalaý jumystary bastaldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi belgili ózbekstandyq fızık-ádroshy, Tashkenttegi Ulttyq ıadrolyq zertteý ýnıversıteti fılıalynyń oqytýshysy Shohmırzo Ýmarovtan suhbat alyp, AES-ke qatysty kóptiń kókeıinde júrgen suraqtardy qoıyp kórdi.
- Shohmırzo Bahramuly, osy kezge deıin Ózbekstanda AES salý ıdeıasy talqylaý deńgeıinde bolyp keldi. Bıyl mamyrda túpkilikti sheshim qabyldandy, onyń mańyzdylyǵy nede?
- Ózbekstan aýmaǵynda AES salý ıdeıasy 1970 jyldardan bastap talqylanyp keldi. Degenmen túrli jobalar kelissóz deńgeıinde qalyp otyrdy. AQSH, Qytaı, Fransıa jáne Ońtústik Koreıa sıaqty elderdiń usynystary zertteldi, biraq túpkilikti kelisim «Rosatommen» jasaldy.
Bıyl 27 mamyrda Ózbekstanda az qýatty AES salý týraly sheshim qabyldandy, ıaǵnı elimizde árqaısysynyń qýaty 55 MVT bolatyn (jalpy qýaty 330 MVt) 6 energoblok boı kótermek. 10 qyrkúıekte osy jumystardy bastaý týraly hattamaǵa qol qoıyldy. Oǵan saı, jobalyq qujattardy daıyndaý isi qolǵa alyndy.
AES salý sheshimin qabyldaýdyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, biz sıfrlyq ekonomıkaǵa oıysyp jatyrmyz. Buǵan deıin «Sıfrlyq Ózbekstan» strategıasy qabyldandy. Oǵan saı, barlyq salany sıfrlandyrý prosesi júrip jatyr.
Sonymen qatar, Ózbekstan agrarlyq-ónerkásiptik elden ónerkásiptik memleketke aınalýǵa nıetti. Sondyqtan bulardyń barlyǵy úzdiksiz elektr energıasyn qajet etedi. Tıisinshe, bizdiń eldiń energobalansynda barlyq energıa óndirý kózderi bolýy tıis: kún, jel, sý elektr stansıalary jáne AES.
- Djızak oblysynda salynatyn az qýatty AES osy óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna qandaı serpin beredi?
- Djızak oblysynda iri energetıkalyq nysan boı kóteredi. Sáıkesinshe, oǵan qajetti ınfroqurylym qalyptasady, atap aıtqanda jol, aýrýhana, mektep. Munyń barlyǵy Djızak oblysynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna serpin bereri anyq.
- AES-ti salýmen qatar, oǵan qajetti mamandardy daıarlaý isi óte mańyzdy. Bul baǵyttaǵy máselelerdi Ózbekstan qalaı sheship jatyr?
- Ózbekstan atom energetıkasy úshin mamandar daıarlaýǵa erekshe nazar aýdarady, tıisinshe bilim berý baǵdarlamasyn jasaqtap, elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynyń bazasynda kafedralar ashty.
Máselen, Tashkentte Máskeý fızıka-tehnıkalyq ınstıtýtynyń fılıaly ashyldy. Ol - osy salanyń bilikti mamandaryn daıarlaıtyn úzdik oqý oryndarynyń biri. Bıyl ony bizdiń túlekterimizdiń ekinshi legi támamdap, jastar energetıkalyq saladaǵy qyzmetterine kiristi. Atalǵan ınstıtýtqa tek oqýdy ozat aıaqtaǵan oqýshylar qabyldanady.
Sonymen qatar, bizdiń ózimizdegi Tashkent memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti, Ózbekstan ulttyq ýnıversıteti jáne Samarqand ulttyq ýnıversıtetinde de atom enegretıkasy kafedralaryn ashtyq.
Buǵan qosa, Ózbekstan Ǵylym akademıasynyń Iadrolyq fızıka ınstıtýty kadrlardy daıarlaýda mańyzdy ról atqarady, onda zertteýler júrgiziledi, tájirıbelik sabaqtar ótedi.
Shetelde bilim alýǵa nıetti jastar úshin de jaǵdaı jasalǵan. Koreıa, Qytaı, AQSH jáne Reseıde oqyp júrgen ózbekstandyqtar az emes. Sonymen qosa, mamandarymyz shetelderge tájirıbe almasýǵa baryp turady.
Keıbir mamandar «Rosatom» salyp jatqan atom elektr stansıalarynyń qurylys barysyna qatysady. Ózbekstannyń atom energetıkasy salasyndaǵy mamandardy daıarlaý strategıasy Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń joǵary baǵasyn alyp úlgerdi.
- Qazir álem elderinde jumys istep turǵan AES-terdiń reaktorlary barlyǵy derlik sýmen salqyndatylady. Osy oraıda kópshilik AES tushshy sýdyń tapshylyǵyna ákele me dep alańdaýly. Bul máselege qatysty sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
- Kópshiligi AES kóp sý tutynady dep oılaıdy. Degenmen bul jańsaq pikir. Eger qýaty birdeı bolsa, onda AES te jylý elektr stansıalarymen (JES) bir mólsherde sý tutynady. Óıtkeni, ekeýinde de termodınamıkalyq sıkl júredi, ıaǵnı sý býǵa aınalady, keıin ol týrbınany iske qosady da ári qaraı ol bý kondensat kúıinde tunady.
Bul sıkl AES-te de, JES-te de birdeı. Biz aldaǵy ýaqytta óńirde sý tapshylyǵy bolýy múmkin ekenin eskere otyryp, reaktorlardy «qurǵaq» salqyndatý júıesin qoldanýǵa nıettimiz. Ol tutynatyn sýdyń shyǵynyn shamamen 10 ese azaıtady.
- Turǵyndardy alańdatatyn suraqtyń biri – AES-tiń qaýipsizdigi jaıly. Stansıanyń irgetasy men ózge de bólikteri bizdiń óńirge tán jer silkinisi, sel, daýyl jáne ózge de tótenshe jaǵadaılarǵa qanshalyqty tótep bere alady?
- Bolýy múmkin túrli tótenshe jaǵdaılarǵa tótep berý úshin AES-ti josparlaý kezinde barlyq erekshelikter eskeriledi. Ol salynatyn jerdi zertteýden bastalady. Seısmologıalyq turaqtylyǵy, topyraqtyń sapasy jáne basqa da erekshelikteri zerdelenedi. Osylardyń barlyǵy josparlaý kezeńinde esepke alynady.
Mysaly, AES Armenıa elindegideı seısmıkalyq belsendi aımaqqa salynsa, onda reaktorlar sol jaǵdaılarǵa beıimdep qurylady. Atalǵan nysan 1988 jyly bolǵan 9 baldyq Spıtak jer silkinisine tótep bere aldy, onyń irgetasy men ózge de qabyrǵalaryna zaqym kelgen joq. Bul AES-ti jobalaý kezinde tıimdi sheshimder qabyldanǵanyn rastaıdy.
Munymen birge zamanaýı AES-ter «post-fýkýsımalyq» talappen salynady. Onda eń ekstremaldy senarıler eskerilgen. Máselen, AES sýnamı qaýpi óte tómen, shóleıtti aımaqta salynsa da, ol sýnamıge tótep bere alatyndaı talappen qurylady. Apattyq kezeńde elektr energıasymen jabdyqtaý úshin arnaıy dızeldik generatorlar qarastyrylady. Bul sharalar kez kelgen tótenshe jaǵdaı sátinde AES-tiń irkilissiz jumys isteýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.
«Kaspıı» fýtbol klýbyna qatysty aqsha bopsalaǵandar destrýktıvti din ókilderi - agenttik
Semeıde qalalyq shyrshany bezendirý kezinde muǵalim bıikten qulap, jansaqtaý bóliminde jatyr
