Qazaqstandaǵy ulttyq másele: Táýelsizdik jyldary qandaı ózgerister boldy jáne oǵan qatysty saıasat qalaı júrgizilýde? Bul taqyrypqa zer salyp kóremiz. Jalpy, elimiz táýelsizdik alǵan boıda saıası elıtanyń aldynda úlken dıllema turdy. Áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatty almaǵanda, ulttyq saıasat ta basymdylyqqa ıe bolyp, ulttyq biregeıligimizdi (national identity) qalyptastyrý sıaqty ózekti másele týyndady.
Memlekettiń kópultty palıtrasy jáne eldiń soltústigindegi separatıstik toptardyń bolýy ulttyq saıasattyń resmı baǵyty retinde “qazaqstandyqtar” azamattyq ultyn qalyptastyrýǵa túrtki boldy. Bundaı qadamǵa barýǵa tolyqtaı negiz bar edi. Ózge postkeńestik memleketterge qaraǵanda Qazaqstannyń saıası elıtasy demografıalyq, etnostyq jáne til saıasatynda radıkaldy sharalardan bas tartyp, barlyq ult ókilderine teń kólemde “keńistik” usyndy. Radıkaldy deýimiz – basymdyqty tek tıtýldyq ultqa berip, ózge dıasporalar nemese azshylyqtardyń (minorities) múddelerin tıisti dárejede eskermeý. Qazaqstanda orys tiline resmı statýs berý – ultaralyq konsolıdasıany kúsheıtýde alǵashqy qadamdardyń biri boldy. Ekinshiden, elıta tarapynan barlyq kúsh sananyń “deetnızasıasyna” jumyldyrylyldy: bul degenimiz, azamattyń belgili bir ultqa jatqyzylýy saıası kategorıa retinde qabyldanbaýy. Osynyń barlyǵy Qazaqstandaǵy azamattyq dıskýrstyń paıda bolýynyń alǵysharty boldy.
Qazaqstandyq keıs ult jáne ulttyq biregeılik máselesimen aınalysatyn otandyq jáne sheteldik akademıalyq ortalarda áli kúnge deıin úlken qyzyǵýshylyq týdyryp keledi. Ásirese, sheteldik ǵalymdardyń saraptamany klasıkalyq ǵylymı teorıalarmen úılestire bilýi, konsepsıalardy tıimdi túrde paıdalana bilýi nazar aýdartady.
Negizgi tendesıalar
Táýelsizdigimizdiń 27 jyly ishinde elimizdiń demografıalyq jáne áleýmettik-mádenı ahýaly edáýir ózgeriske ushyrady. Mysaly, negizgi tendensıalar qataryna tómendegilerdi atasaq bolady:
- Elimizdiń soltústik oblystarynda orys/slaván ult ókilderi úlesiniń azaıý tendensıasy júrip jatyr. Árbir soltústik óńirde orys/slavándardyń úlesi jalpy halyqtan eseptegende 36%-ten 50%-ke deıin quraıdy. Óz kezeginde bul atalǵan toptardy kópshilikten (majority) azshylyq (minority) statýsyna aınaldyrdy (Qostanaı oblysy men SQO-dan basqa). Bul elimiz úshin 1990-jyldardan beri bolǵan eń úlken ózgeris.
- Qazaqstannan Reseıge jappaı ımıgrasıalyq aǵyn 1990-jyldarda qarqyndy túrde júrdi, degenmen bul tendensıa áli de jalǵasyn tabýda. Orys/slaıan ultynyń ókilderi óz erkimen kóshýde jáne 2006 jyly Reseı basshylyǵy engizgen qandastardy tarıhı otanǵa qaıtarý boıynsha arnaıy baǵdarlamanyń aıasynda kóshýde. Mysaly, Reseı Federasıasynyń jańadan azamattyq qabyldaǵandardyń arasynda úlesi eń úlken top – burynǵy qazaqstandyqtar.
- Mańyzdy faktordyń biri retinde orystardyń/slavándardyń el ishindegi demografıalyq jaǵdaıyn aıtsaq bolady. Eldegi orys ulty ókilderiniń orta jasy – 44 jas, al qazaqtardyń arasynda bul kórsetkish eki ese az – 23 jas. Bul óte úlken demografıalyq aıyrmashylyq: ıaǵnı, 10-20 jyldan keıin Qazaqstandaǵy orys/slavándardyń negizgi bóligi zeınetaqy jasyna jetedi degen sóz.
- Taǵy da negizgi tendensıa retinde qazaqtar arasyndaǵy jappaı ýrbanızasıa júrip jatqanyn aıtýǵa bolady. 1970-jyldardan beri qalalarda turatyn qazaqtardyń sany 1-den 5 mıllıonǵa ulǵaıdy. Nátıjesinde, qazaqtardyń jartysy qazirgi kezde qalalarda turady dep aıtýǵa bolady.
- Til faktory. Qazaq tiline qatysty bılik tarapynan usynylǵan bastamalardyń biraz bóligi 2000-jyldardyń basynda asa sátti bolǵan joq. Degenmen, qazirgi “qazaqylaný” ózdiginen bolyp jatqan proses: memlekettik tilde sóıleıtin jáne qazaqtildi kontentti tutynatyn jańa urpaq paıda bolýda, kópshiligi qazaqtildi bop esepteletin óńirlerdegi halyqtyń ýrbandalýy. Qazaq jastary, aıta keterlik bir jaıt, soltústik kórshimizdiń yqpalynan ózderin alshaq ustaýǵa tyrysady.
- Qazaqtildi aqparat keńistigi keńeıip, orystildi aqparat segmenti kishireıýde.
Joǵaryda atalǵan tendensıalardyń oryn alýy memlekettik elıta tarapynan qandaı reaksıa týdyrady degen zańdy suraq týyndaıdy. Oǵan qosa, osy faktorlardyń “azamattyq ult” resmı dıskýrsyna, ıaǵnı tıtýldy ult pen ózge etnostyq toptar arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa baǵyttalǵan saıasatqa qanshalyqty áser etetini de basqa suraq. Osy suraqtarǵa jaýap berý úshin ulttyq saıasatqa qatysy bar baǵdarlamalar men bastamalarǵa qysqasha taldaý jasaý mańyzdy. Bul taldaý saıası elıtanyń ózgerip jatqan demografıalyq jáne tildik ahýalǵa qanshalyqty reaksıa jasap jatqanyn kórsetetin bolady. Taldaýǵa 2011-2018 jj. aralyǵynda shyqqan segiz qujat endi (5-qujattan basqa). Atalmysh mátinderdi taldaýda qajetti saraptamalyq qural bop sanalatyn synı dıskýrs ádisiniń rólin atap ótken jón.
- QR tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011 - 2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy
Atalǵan baǵdarlamada qazaq tili memlekettik/ulttyq birliginiń jalǵyz faktory retinde qarastyrylady. Memlekettik tilde bilim berý, ákimshilik jáne BAQ salalarynda jan-jaqty nasıhattaý men taratý boıynsha naqty mindettermen erekshelendi. Orys tiliniń resmı statýsyna qaramastan, negizgi basymdyq qazaq tiline berilgen. Taǵy da kózge túsetin faktilerdiń biri – birqatar maqsattar men mindetterdi oryndaýǵa arnaıy dedlaındar qoıylǵan. Mysaly, 2020-jylǵa qaraı halyqtyń 95 prosenti qazaq tilinde jetik deńgeıde meńgerýi kerek. Qujatta orys tili men basqa tilder týraly aıtylǵanymen de, olardyń jıiligi qazaq tiliniń jıiligindeı emes. Qujattyń taǵy bir ereksheligi – aǵylshyn tiliniń bilim berý salasyna keńinen engizýinde.
- “Mádenı mura” baǵdarlamasy jáne QR Mádenı damý konsepsıasy – elimiz ustanǵan mádenı plúralızm saıasaty men “balqytý qazany” modeline qarama-qaıshy keletin baǵdarlamalar. Atalǵan qujattarda qazaqstandyq ulttyń mádenı kody qazaqtyń ulttyq mádenıeti arqyly qarastyrylǵan. Oǵan qosa, tarıhı oryndar men mýzeılerdi saqtaýǵa, mádenı baǵdarlamalardy nasıhattaýǵa jáne basqa da qazaq mádenıetin jetildirýge baǵyttalǵan sharalardyń qajettiligi qarastyrylǵan.
- “Máńgilik El” patrıottyq akti – Prezıdenttiń “Qazaqstan – 2050” strategıasy aıasynda jarıalaǵan jobasy. Atalǵan qujat óziniń memlekettik ıdeologıa retinde rólin joǵaltqanymen, saıası elıtanyń azamattyqtan góri etnostyq ulttyq saıasatty júrgizýge nıetiniń kóbirek ekenin kórsetedi. Eldegi azamattyq ulttyń jáne “Bir el. Bir taǵdyr” prınsıpiniń mańyzdylyǵy jaıly aıta otyryp, baǵdarlamanyń avtorlary qazaqtyń tarıhyna, sımvoldaryna jáne mádenıetine jıi silteme jasaıdy.
- “Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý” – qazirgi ıdeologıanyń rólin atqaryp jatqan maqala formatyndaǵy qujat. Ataýy sovettik sarynda berilgenimen, maqalanyń mazmuny, ondaǵy mindetter etnoulttyq sıpatta jasalynǵan. Sanany ózgertý jáne qazaqstandyqtardyń mádenıetin jetildirý tek qana qazaqtyń ulttyq salt-dástúrleri, rásimderi, tarıhyn zerdeleý, tili jáne merekeleri arqyly júzege asatyn joba túrinde berilgen. Aıta ketetin bir jaıt, latynǵa kóshý motıvi asa saqtyqpen túsindirilgen, ıaǵnı “ulttyq”, “rýsskıı vopros” máselesin aınalyp ótken. Jańa alfavıtke kóshý “modernızasıa/ekonomıka” sıaqty motıvter kórsetilgen jáne latyn qarpi eldiń tehnologıalyq áleýeti damýynyń draıveri retinde túsindirilgen.
- QR BǴM «Qazaq jazbasynyń latyn qarpine kóshýi týraly» saraptamalyq anyqtamasy (2007) – memlekettik resmı qujattardyń ishinde otarlyq saıasatqa qarsy jáne antısovettik, ultshyl rıtorıkamen jazylǵan jalǵyz qujat. Saraptamalyq anyqtama 2007 jyly latynǵa kóshý ıdeıasy kóterilip jatqan kezde jazylǵan. Qujatta alfavıt reformasy orys mádenıeti men tilinen alshaqtap, túrki álemine jaqyndaý qajettiligimen túsindirilgen (“O perehode kazahskoı pısmennostı na latınskýıý grafıký. Predvarıtelnaıa analıtıcheskaıa zapıska”).
- “Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: jahandyq básekege qabilettilik” – basty qozǵalatyn másele áleýmettik-ekonomıkalyq mazmunda bolǵanymen, Prezıdenttiń bul joldaýynda til máselesi de qozǵalǵan. Nazar aýdaratyn bir tusy – qazaqstandyqtardyń áleýetin damytý (IT biliktilikti, qarjylyq saýattylyqty qalyptastyrý jáne jastardy patrıotızmge baýlý) bilim salasynda aǵylshyn tiliniń rólin arttyrýmen tikeleı baılanystyrylǵan. Orys tili jaıly sóz qozǵalmaǵan jáne qazaq tiliniń basym rólin saqtap qalatyndyǵy jaıly aıtylǵan.
- “Serpin” – jasyryn messedji bar ulttyq joba. Baǵdarlamany iske asyrýdaǵy alǵyshart retinde eldegi eńbek naryǵyn damytý qajettiligi jáne jumyssyzdyqqa qatysty máselelerdi sheshý alǵa qoıylǵan. Degenmen, baǵdarlamany tek “ekonomıalyq” sebeptermen jasalynǵan aıtý qıyn. Bulaı deýimiz, eldiń etnostyq kartasyndaǵy osy baǵdarlama aıasynda jastardy “eksporttaýshy” jáne “ımporttaýshy” óńirlerdi alyp kóz jetkizýge bolady. Memleket qazaqylanǵan oblystardan (Qyzylorda – 96%, Mańǵystaý – 90.26%, Atyraý – 92.12%) jastardy halqynyń basym bóligi slaván toptary quraıtyn jáne qazaqtar azshylyq bop tabylatyn óńirlerge (orys/slavándar: CQO – 49.76%, Qostanaı – 41.58%) kóshirýde.
- “Uly dalanyń jeti qyry” – ultty qalyptastyrý jaǵynan mańyzdy komponentteri bar bertinde shyqqan maqala. Qazaq halqynyń ulttyq biregeıligin tarıh turǵysynan nyǵaıtý jáne ony ózge ult ókilderi arasynda keńinen taratýǵa baǵyttalǵan jobalary bar. Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasyndaǵy “Týǵan jer”, “Qazaqstannyń qasıetti geografıasy” men “Uly dalanyń jeti qyry” maqalasyndaǵy “Arhıv – 2025”, “Uly dalanyń uly esimderi”, “Túrki áleminiń genezısi”, “Dala fólklory men mýzykasynyń myń jyly” jáne basqa da tarıhı jobalar arasynda tyǵyz ıdeologıalyq baılanys bar.
Qorytyndaı kele, joǵarydaǵy jobalar saıası elıtanyń eldegi ózgeriske ushyrap jatqan demografıalyq jáne tildik ahýalǵa qalypty reaksıasy dep aıtýǵa bolady.
Qaterler
Qazaq biregeıligine shamadan tys aksent qoıý, qazaqtardyń etnomádenı sımvoldarynan úzdiksiz ulyqtaý jáne ózge de ult ókilderiniń áleýmettik-mádenı qajettilikterine mán bermeý aldaǵy ýaqytta qazaqtardyń arasynda ultshyl rıtorıkany kúsheıte bermek. Eń aldymen, qazaq ultshyldyǵynyń kúsheıýi barlyq qoǵam salalarynyń “qazaqylanýy” jaǵdaıynda tárbıelengen jáne jańa urpaqtyń faktorymen baılanysty. Bul jaǵdaıda jańa/jas urpaq ultaralyq dostyqty saqtaýǵa baǵyttalǵan urandar “qazaqy” taqyryptan basym bolýyna jol bermeıdi dep aıtýǵa bolady. Osylaısha, qazaq ultshyldyǵynyń kúsheıýi óziniń shyrqaý shegine jetip, bul faktordy tıisti dárejede eskermeý el turaqtylyǵyna nuqsan keltirýi ábden múmkin.
Túıin
Saraptama kórsetkendeı, ulttyq saıasat eldegi etnostyq ortada bolyp jatqan ózgeristermen ilesip júrgizilýde. Joǵarydan júrgizilip jatqan saıasat qazaqstandyq ulttyń birtutastyǵyn saqtaý, azamattyq biregeılikti nyǵaıtý degen sıaqty urandar arqyly júzege asýda. Degenmen, osy saıasattyń astarynda tıtýldyq ulttyń biregeıligin keńinen nasıhattaý da júrip jatyr.
Qarqyndy júrip jatqan derýssıfıkasıa (orys mádenıetin álsiretý) jáne qazaqtandyrý, eń birinshi kezekte, eldegi ózgergen áleýmettik-demografıalyq traektorıasynyń nátıjesi. Orys/sovettik biregeıligi burynǵydaı yqpalyn joǵaltyp, aldaǵy ýaqytta saıası mańyzdylyǵy bolmaıdy. Sońǵy statısıkalyq málimetterge súıensek, eldegi qazaq halqynyń úlesi 70%-ti quraıdy. Bul degenimiz, qalǵan 30% ózge ult ókilderiniń mádenı qajettilikteri de esepke alynýy kerek.
Ultaralyq turaqtylyqtyń saqtalýy úshin jáne áleýmettik qaqtyǵystardy boldyrmas úshin kelesideı sharalardy oryndaý usynylady:
- Qoǵamdyq-saıası baǵyttaǵy BAQ kontentin rettep otyrý qajettiligi bar. Qazaqstandaǵy mass-medıa qazaqtildi jáne orystildi bolyp eki lagerge bólinetindikten bundaı sharanyń mańyzdylyǵy týyndaıdy. Ulttyq máselelerdi qozǵaý barysynda BAQ ókilderi tek etıkanyń aıasynda qyzmet etýi kerek. Eki BAQ ta teńdik prınsıpin ustanyp, qazaqtardyń jáne basqa ult ókilderiniń aqparattyq qajettilikterin eskerýi qajet.
- Memlekettik qyzmetkerler men BAQ ókilderine “kontekstke” nemese aýdıtorıaǵa qaraı baılanysty ózgeretin Prezıdenttiń rıtorıkasyn úlgi retinde alý kerek. Bul eki aýdıtorıanyń arasynda tepe-teńdikti saqtaýǵa sepshi bolady.
- Qazaqstan halqy assambleıasy tek jyl saıynǵy sezben shektelmeı, óńirlerdegi ortalyqtardyń jumysyn belsendi túrde júrgizip turýy mańyzdy.
Isataı MINÝAROV, sosıolog
sýret: aikyn.kz. wikipedia.com
