Valúta baǵamy
  • USD -

    529.3
  • EUR -

    551
  • RUB -

    5.15
Qazaqstanda ulttyq saıasat qalaı júrgizilýde?
03 aqpan 2019
Qazaqstanda ulttyq saıasat qalaı júrgizilýde?

Qazaqstandaǵy ulttyq másele: Táýelsizdik jyldary qandaı ózgerister boldy jáne oǵan qatysty saıasat qalaı júrgizilýde? Bul taqyrypqa zer salyp kóremiz. Jalpy, elimiz táýelsizdik  alǵan boıda saıası elıtanyń aldynda úlken dıllema turdy. Áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatty almaǵanda, ulttyq saıasat ta basymdylyqqa ıe bolyp, ulttyq biregeıligimizdi (national identity) qalyptastyrý sıaqty ózekti másele týyndady.

Memlekettiń kópultty palıtrasy jáne eldiń soltústigindegi separatıstik toptardyń bolýy ulttyq saıasattyń resmı baǵyty retinde “qazaqstandyqtar” azamattyq ultyn qalyptastyrýǵa túrtki boldy. Bundaı qadamǵa barýǵa tolyqtaı negiz bar edi. Ózge postkeńestik memleketterge qaraǵanda Qazaqstannyń saıası elıtasy demografıalyq, etnostyq jáne til saıasatynda radıkaldy sharalardan bas tartyp, barlyq ult ókilderine teń kólemde “keńistik” usyndy. Radıkaldy deýimiz – basymdyqty tek tıtýldyq ultqa berip, ózge dıasporalar nemese azshylyqtardyń (minorities) múddelerin tıisti dárejede eskermeý. Qazaqstanda orys tiline resmı statýs berý – ultaralyq konsolıdasıany kúsheıtýde alǵashqy qadamdardyń biri boldy. Ekinshiden, elıta tarapynan barlyq kúsh sananyń “deetnızasıasyna” jumyldyrylyldy: bul degenimiz, azamattyń belgili bir ultqa jatqyzylýy saıası kategorıa retinde qabyldanbaýy. Osynyń barlyǵy Qazaqstandaǵy azamattyq dıskýrstyń paıda bolýynyń alǵysharty boldy.

Qazaqstandyq keıs ult jáne ulttyq biregeılik máselesimen aınalysatyn otandyq jáne sheteldik akademıalyq ortalarda áli kúnge deıin úlken qyzyǵýshylyq týdyryp keledi. Ásirese, sheteldik ǵalymdardyń saraptamany klasıkalyq ǵylymı teorıalarmen úılestire bilýi, konsepsıalardy tıimdi túrde paıdalana bilýi nazar aýdartady.

 

Negizgi tendesıalar

 

Táýelsizdigimizdiń 27 jyly ishinde elimizdiń demografıalyq jáne áleýmettik-mádenı ahýaly edáýir ózgeriske ushyrady. Mysaly, negizgi tendensıalar qataryna tómendegilerdi atasaq bolady:

 

  • Elimizdiń soltústik oblystarynda orys/slaván ult ókilderi úlesiniń azaıý tendensıasy júrip jatyr. Árbir soltústik óńirde orys/slavándardyń úlesi jalpy halyqtan eseptegende 36%-ten 50%-ke deıin quraıdy. Óz kezeginde bul atalǵan toptardy  kópshilikten (majority) azshylyq (minority) statýsyna aınaldyrdy (Qostanaı oblysy men SQO-dan basqa). Bul elimiz úshin 1990-jyldardan beri bolǵan eń úlken ózgeris.

 

  • Qazaqstannan Reseıge jappaı ımıgrasıalyq aǵyn 1990-jyldarda qarqyndy túrde júrdi, degenmen bul tendensıa áli de jalǵasyn tabýda. Orys/slaıan ultynyń ókilderi óz erkimen kóshýde jáne 2006 jyly Reseı basshylyǵy engizgen qandastardy tarıhı otanǵa qaıtarý boıynsha arnaıy baǵdarlamanyń aıasynda kóshýde. Mysaly, Reseı Federasıasynyń jańadan azamattyq qabyldaǵandardyń arasynda úlesi eń úlken top – burynǵy qazaqstandyqtar.

 

  • Mańyzdy faktordyń biri retinde orystardyń/slavándardyń el ishindegi demografıalyq jaǵdaıyn aıtsaq bolady. Eldegi orys ulty ókilderiniń orta jasy – 44 jas, al qazaqtardyń arasynda bul kórsetkish eki ese az – 23 jas. Bul óte úlken demografıalyq aıyrmashylyq: ıaǵnı, 10-20 jyldan keıin Qazaqstandaǵy orys/slavándardyń negizgi bóligi zeınetaqy jasyna jetedi degen sóz.

 

  • Taǵy da negizgi tendensıa retinde qazaqtar arasyndaǵy jappaı ýrbanızasıa júrip jatqanyn aıtýǵa bolady. 1970-jyldardan beri qalalarda turatyn qazaqtardyń sany 1-den 5 mıllıonǵa ulǵaıdy. Nátıjesinde, qazaqtardyń jartysy qazirgi kezde qalalarda turady dep aıtýǵa bolady.

 

  • Til faktory. Qazaq tiline qatysty bılik tarapynan usynylǵan bastamalardyń biraz bóligi 2000-jyldardyń basynda asa sátti bolǵan joq. Degenmen, qazirgi “qazaqylaný” ózdiginen bolyp jatqan proses: memlekettik tilde sóıleıtin jáne qazaqtildi kontentti tutynatyn jańa urpaq paıda bolýda, kópshiligi qazaqtildi bop esepteletin óńirlerdegi halyqtyń ýrbandalýy. Qazaq jastary, aıta keterlik bir jaıt, soltústik kórshimizdiń yqpalynan ózderin alshaq ustaýǵa tyrysady.

 

  • Qazaqtildi aqparat keńistigi keńeıip, orystildi aqparat segmenti kishireıýde.

 

Joǵaryda atalǵan tendensıalardyń oryn alýy memlekettik elıta tarapynan qandaı reaksıa týdyrady degen zańdy suraq týyndaıdy. Oǵan qosa, osy faktorlardyń “azamattyq ult” resmı dıskýrsyna, ıaǵnı tıtýldy ult pen ózge etnostyq toptar arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa baǵyttalǵan saıasatqa qanshalyqty áser etetini de basqa suraq. Osy suraqtarǵa jaýap berý úshin ulttyq saıasatqa qatysy bar baǵdarlamalar men bastamalarǵa qysqasha taldaý jasaý mańyzdy. Bul taldaý saıası elıtanyń ózgerip jatqan demografıalyq jáne tildik ahýalǵa qanshalyqty reaksıa jasap jatqanyn kórsetetin bolady. Taldaýǵa 2011-2018 jj. aralyǵynda shyqqan segiz qujat endi (5-qujattan basqa). Atalmysh mátinderdi taldaýda qajetti saraptamalyq qural bop sanalatyn synı dıskýrs ádisiniń rólin atap ótken jón.

 

 

  1. QR tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011 - 2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy

Atalǵan baǵdarlamada qazaq tili memlekettik/ulttyq birliginiń jalǵyz faktory retinde qarastyrylady. Memlekettik tilde bilim berý, ákimshilik jáne BAQ salalarynda jan-jaqty nasıhattaý men taratý boıynsha naqty mindettermen erekshelendi. Orys tiliniń resmı statýsyna qaramastan, negizgi basymdyq qazaq tiline berilgen. Taǵy da kózge túsetin faktilerdiń biri – birqatar maqsattar men mindetterdi oryndaýǵa arnaıy dedlaındar qoıylǵan. Mysaly, 2020-jylǵa qaraı halyqtyń 95 prosenti qazaq tilinde jetik deńgeıde meńgerýi kerek. Qujatta orys tili men basqa tilder týraly aıtylǵanymen de, olardyń jıiligi qazaq tiliniń jıiligindeı emes. Qujattyń taǵy bir ereksheligi – aǵylshyn tiliniń bilim berý salasyna keńinen engizýinde.

 

  1. “Mádenı mura” baǵdarlamasy jáne QR Mádenı damý konsepsıasy – elimiz ustanǵan mádenı plúralızm saıasaty men “balqytý qazany” modeline qarama-qaıshy keletin baǵdarlamalar. Atalǵan qujattarda qazaqstandyq ulttyń mádenı kody qazaqtyń ulttyq mádenıeti arqyly qarastyrylǵan. Oǵan qosa, tarıhı oryndar men mýzeılerdi saqtaýǵa, mádenı baǵdarlamalardy nasıhattaýǵa jáne basqa da qazaq mádenıetin jetildirýge baǵyttalǵan sharalardyń qajettiligi qarastyrylǵan.

 

  1. “Máńgilik El” patrıottyq akti – Prezıdenttiń “Qazaqstan – 2050” strategıasy aıasynda jarıalaǵan jobasy. Atalǵan qujat óziniń memlekettik ıdeologıa retinde rólin joǵaltqanymen, saıası elıtanyń azamattyqtan góri etnostyq ulttyq saıasatty júrgizýge nıetiniń kóbirek ekenin kórsetedi. Eldegi azamattyq ulttyń jáne “Bir el. Bir taǵdyr” prınsıpiniń mańyzdylyǵy jaıly aıta otyryp, baǵdarlamanyń avtorlary qazaqtyń tarıhyna, sımvoldaryna jáne mádenıetine jıi silteme jasaıdy.

 

  1. “Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý” – qazirgi ıdeologıanyń rólin atqaryp jatqan maqala formatyndaǵy qujat. Ataýy sovettik sarynda berilgenimen, maqalanyń mazmuny, ondaǵy mindetter etnoulttyq sıpatta jasalynǵan. Sanany ózgertý jáne qazaqstandyqtardyń mádenıetin jetildirý tek qana qazaqtyń ulttyq salt-dástúrleri, rásimderi, tarıhyn zerdeleý, tili jáne merekeleri arqyly júzege asatyn joba túrinde berilgen. Aıta ketetin bir jaıt, latynǵa kóshý motıvi asa saqtyqpen túsindirilgen, ıaǵnı “ulttyq”, “rýsskıı vopros” máselesin aınalyp ótken. Jańa alfavıtke kóshý “modernızasıa/ekonomıka” sıaqty motıvter kórsetilgen jáne latyn qarpi eldiń tehnologıalyq áleýeti damýynyń draıveri retinde túsindirilgen.

 

  1. QR BǴM «Qazaq jazbasynyń latyn qarpine kóshýi týraly» saraptamalyq anyqtamasy (2007) – memlekettik resmı qujattardyń ishinde otarlyq saıasatqa qarsy jáne antısovettik, ultshyl rıtorıkamen jazylǵan jalǵyz qujat. Saraptamalyq anyqtama 2007 jyly latynǵa kóshý ıdeıasy kóterilip jatqan kezde jazylǵan. Qujatta alfavıt reformasy orys mádenıeti men tilinen alshaqtap, túrki álemine jaqyndaý qajettiligimen túsindirilgen  (“O perehode kazahskoı pısmennostı na latınskýıý grafıký. Predvarıtelnaıa analıtıcheskaıa zapıska”).

 

  1. “Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy: jahandyq básekege qabilettilik” – basty qozǵalatyn másele áleýmettik-ekonomıkalyq mazmunda bolǵanymen, Prezıdenttiń bul joldaýynda til máselesi de qozǵalǵan. Nazar aýdaratyn bir tusy – qazaqstandyqtardyń áleýetin damytý (IT biliktilikti, qarjylyq saýattylyqty qalyptastyrý jáne jastardy patrıotızmge baýlý) bilim salasynda aǵylshyn tiliniń rólin arttyrýmen tikeleı baılanystyrylǵan. Orys tili jaıly sóz qozǵalmaǵan jáne qazaq tiliniń basym rólin saqtap qalatyndyǵy jaıly aıtylǵan.

 

  1. “Serpin” – jasyryn messedji bar ulttyq joba. Baǵdarlamany iske asyrýdaǵy alǵyshart retinde eldegi eńbek naryǵyn damytý qajettiligi jáne jumyssyzdyqqa qatysty máselelerdi sheshý alǵa qoıylǵan. Degenmen, baǵdarlamany tek “ekonomıalyq” sebeptermen jasalynǵan aıtý qıyn. Bulaı deýimiz, eldiń etnostyq kartasyndaǵy osy baǵdarlama aıasynda jastardy “eksporttaýshy” jáne “ımporttaýshy” óńirlerdi alyp kóz jetkizýge bolady. Memleket qazaqylanǵan oblystardan (Qyzylorda – 96%, Mańǵystaý – 90.26%, Atyraý – 92.12%) jastardy halqynyń basym bóligi slaván toptary quraıtyn jáne qazaqtar azshylyq bop tabylatyn óńirlerge (orys/slavándar: CQO – 49.76%, Qostanaı – 41.58%)  kóshirýde.

 

  1. “Uly dalanyń jeti qyry” – ultty qalyptastyrý jaǵynan mańyzdy komponentteri bar bertinde shyqqan maqala. Qazaq halqynyń ulttyq biregeıligin tarıh turǵysynan nyǵaıtý jáne ony ózge ult ókilderi arasynda keńinen taratýǵa baǵyttalǵan jobalary bar. Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasyndaǵy “Týǵan jer”, “Qazaqstannyń qasıetti geografıasy” men “Uly dalanyń jeti qyry” maqalasyndaǵy “Arhıv – 2025”, “Uly dalanyń uly esimderi”, “Túrki áleminiń genezısi”, “Dala fólklory men mýzykasynyń myń jyly” jáne basqa da tarıhı jobalar arasynda tyǵyz ıdeologıalyq baılanys bar.

Qorytyndaı kele, joǵarydaǵy jobalar saıası elıtanyń eldegi ózgeriske ushyrap jatqan demografıalyq jáne tildik ahýalǵa qalypty reaksıasy dep aıtýǵa bolady.

 

Qaterler

 

Qazaq biregeıligine shamadan tys aksent qoıý, qazaqtardyń etnomádenı sımvoldarynan úzdiksiz ulyqtaý jáne ózge de ult ókilderiniń áleýmettik-mádenı qajettilikterine mán bermeý aldaǵy ýaqytta qazaqtardyń arasynda ultshyl rıtorıkany kúsheıte bermek. Eń aldymen, qazaq ultshyldyǵynyń kúsheıýi barlyq qoǵam salalarynyń “qazaqylanýy” jaǵdaıynda tárbıelengen jáne jańa urpaqtyń faktorymen baılanysty. Bul jaǵdaıda jańa/jas urpaq ultaralyq dostyqty saqtaýǵa baǵyttalǵan urandar “qazaqy” taqyryptan basym bolýyna jol bermeıdi dep aıtýǵa bolady. Osylaısha, qazaq ultshyldyǵynyń kúsheıýi óziniń shyrqaý shegine jetip, bul faktordy tıisti dárejede eskermeý el turaqtylyǵyna nuqsan keltirýi ábden múmkin.

 

Túıin

 

Saraptama kórsetkendeı, ulttyq saıasat eldegi etnostyq ortada bolyp jatqan ózgeristermen ilesip júrgizilýde. Joǵarydan júrgizilip jatqan saıasat qazaqstandyq ulttyń birtutastyǵyn saqtaý, azamattyq biregeılikti nyǵaıtý degen sıaqty urandar arqyly júzege asýda. Degenmen, osy saıasattyń astarynda tıtýldyq ulttyń biregeıligin keńinen nasıhattaý da júrip jatyr.

Qarqyndy júrip jatqan derýssıfıkasıa (orys mádenıetin álsiretý) jáne qazaqtandyrý, eń birinshi kezekte, eldegi ózgergen áleýmettik-demografıalyq traektorıasynyń nátıjesi. Orys/sovettik biregeıligi burynǵydaı yqpalyn joǵaltyp, aldaǵy ýaqytta saıası mańyzdylyǵy bolmaıdy. Sońǵy statısıkalyq málimetterge súıensek, eldegi qazaq halqynyń úlesi 70%-ti quraıdy. Bul degenimiz, qalǵan 30% ózge ult ókilderiniń mádenı qajettilikteri de esepke alynýy kerek.

 

Ultaralyq turaqtylyqtyń saqtalýy úshin jáne áleýmettik qaqtyǵystardy boldyrmas úshin kelesideı sharalardy oryndaý usynylady:

 

  • Qoǵamdyq-saıası baǵyttaǵy BAQ kontentin rettep otyrý qajettiligi bar. Qazaqstandaǵy mass-medıa qazaqtildi jáne orystildi bolyp eki lagerge bólinetindikten bundaı sharanyń mańyzdylyǵy týyndaıdy. Ulttyq máselelerdi qozǵaý barysynda BAQ ókilderi tek etıkanyń aıasynda qyzmet etýi kerek. Eki BAQ ta teńdik prınsıpin ustanyp, qazaqtardyń jáne basqa ult ókilderiniń aqparattyq qajettilikterin eskerýi qajet.

 

  • Memlekettik qyzmetkerler men BAQ ókilderine “kontekstke” nemese aýdıtorıaǵa qaraı baılanysty ózgeretin Prezıdenttiń rıtorıkasyn úlgi retinde alý kerek. Bul eki aýdıtorıanyń arasynda tepe-teńdikti saqtaýǵa sepshi bolady.

 

  • Qazaqstan halqy assambleıasy tek jyl saıynǵy sezben shektelmeı, óńirlerdegi ortalyqtardyń jumysyn belsendi túrde júrgizip turýy mańyzdy.

 

 

 

Isataı MINÝAROV, sosıolog

 

sýret: aikyn.kz. wikipedia.com

        

 

 

RELATED NEWS
MUZDYQTARDYŃ ERÝİ — ORTALYQ AZIADAǴY SÝ PROBLEMASYN  KÚRDELENDİREDİ
09 sáýir 2019
MUZDYQTARDYŃ ERÝİ — ORTALYQ AZIADAǴY SÝ PROBLEMASYN KÚRDELENDİREDİ

Sońǵy kezde ózenderge aǵatyn quıylatyn sýdyń kólemi ulǵaıdy dep qýanatyn adamdardy jıi kóremiz. Alaıda, mamandar buǵan qaıǵarady. Sebebi, muzdyqtardyń jyldam erýi saldarynan sýdyń kólemi artýda. Ortalyq Azıa aımaǵynda Araldyń tartylýyna qatysty, Ámýdarıa men Syrdarıanyń durys, tıimdi paıdalanbaýy men salada jańa tehnologıalardyń bolmaýynan tys aımaqta sýǵa qatysty taǵy bir problema bar. Ol sońǵy jyldary Tán-SHán men Pamır taýlaryndaǵy muzdyqtardyń jyldam erı bastaýy. Oǵan klımattyń jylynýy men Araldan ushqan tuzdy shań-tozań qatty áser etýde.

Araldy Qutqarý Halyqaralyq Qorynyń Qazaqstandaǵy atqarýshy dırektory Bolat Beknıazdyń aıtýynsha, Syrdarıa men Ámýdarıa sý keletin jaǵy bizdiń muzdyqtar ǵoı. Onyń kólemi azaıyp jatyr, keıbir jerde 50, keı jerde 40 % kemigen. Klımattyń ózgerýine baılanysty negizgi sýdyń kólemi azaıyp jatyr. Tájikstan Respýblıkasy Ǵylym akademıasy Sý problemalary, gıdroenergetıka jáne ekologıa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Bahrom Mamadalıev, Usaq muzdyqtar joǵalýda. Bul sýdyń azaıýyna ákeledi, búkil elderdegi ózen sýlarynyń ekologıalyq ahýaly nasharlaıdy. Sońy sý resýrstarynyń jetispeýshiligi men tapshylyǵyna ulasady. Iaǵnı  tutas eldi-mekender sýsyz qalyp, halyq arasynda aýrý-syrqaý artady degen sóz.

Ortalyq Azıa elderi taıaý jyldary úlken problemaǵa aınalatyn osy máselelerdi qazirden sheshýi tıis. Alaıda biraýyzdyq tanytqannan góri bas-basyna bı bolýǵa asyq. Taǵy bir úlken problema — sýdyń basyndaǵy elder tipti ózenderdi basy bútin óz menshigi retinde kórýge kóshken.  BUU-nyń keme júrmeıtin halyqaralyq sý arnalaryn paıdalaný quqyǵy týraly konvensıasynyń (Nú-Iork, 1997 j.) 5-babynyń 2-tarmaǵynda «Sýdyń boıyndaǵy memleketter halyqaralyq aǵyn sýdy ádiletti jáne parasatty túrde paıdalanýǵa, ıgerýge jáne qorǵaýǵa qatysady. Mundaı qatysýǵa, osy Konvensıada qaralǵan sýdy paıdalaný quqyǵy sondaı-aq ony qorǵaý men ıgerý máselesinde yntymaqtasýǵa qatysty mindetter de jatady» dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Túrkıa Respýblıkasy Áleýmettik ınovasıa zertteý ortalyǵynyń úılestirýshisi, profesor  Jemal Zehır bul máselege qatysty bylaı deıdi:  «Transshekaralyq sýlardy halyqaralyq quqyq sý basyndaǵy  elderdiń basy bútin óz menshigi retinde qoldanýyna ruqsat bermeıdi. Bul óte mańyzdy. Iaǵnı Qazaqstanǵa aqqan Syrdarıa men Ámýdarıany basqa memleketter óz quqyqtaryn shekten asyra paıdalanyp, basqara almaıdy. Qazaqstannyń qajetteligin eskerýi tıis ári kelissóz jasaýlary kerek. Aýmaǵyn basyp ótetin úshin olardy qoldanýlaryna haqtary bar, biraq shekten asyra paıdalana almaıdy». Taǵy bir túrkıalyq ǵalym Hasret Chomak ta, «1997 jyly shyqqan BUU-nyń kelisimine saı, transshekaralyq jáne shekara mańy ózenniń basynda otyrǵan elder sý saıasatyna ózgeris jasaýda ony paıdalanatyn ózge memleketterdiń múddesine kesiri tıý yqtımaly joǵary bolsa, kem degende alty aı buryn olarǵa habar berip, ruqsatyn alýy tıis. Sýdyń bastaýy bizden shyǵady, men oılaǵanymdy isteımin, qalaǵanymsha  qoldanamyn degen túsinik bolmaıdy. Sebebi halyqaralyq uıymnyń qujaty osyny muqıat eskertedi» dedi.

Rasynda da, tabıǵatta sý men jel adamdar syzǵan shekaralarǵa moıynsunbaıdy.  Bir elden ekinshi elge vıza, pasport almastan emin-erkin óte beredi. «Bul sý meniki» deýge eshbir memlekettiń haqy joq. Árıne, qoldaný quqyna, qajettilikterin óteý quqyna ıe. Alaıda halyqarlyq quqyq kórshińizdiń de quqyna zardap etpeńiz, qajet bolǵanda, oǵan da sý beresiz deıdi. Sondyqtan birige otyryp kelisý kerek, múmkindik bolsa, ortaq sý qoımalaryn jasaý kerek. Energıa máselesin de birigip sheshý qajet.

Araldy Qutqarý Halyqaralyq Qorynyń Qazaqstandaǵy bólimshesiniń sý resýrtary jónindegi departamentiniń basshysy Ámirhan Kenshimov, Eki konvensıa bar. Bireýi 1992 jyly qol qoıylǵan Helsınkı konvensıasy. Ol jaqsy jumys istep tur. 45-ten astam el múshe. Onyń ishinde: biz de múshemiz, Ózbekstan da múshe. Biraq ony Qyrǵyzstan moıyndamaı otyr, Tájikstan moıyndamaı otyr. Sodan keıin baryp 1997 jylǵy Nú-Iork konvensıasy bar. Basynda sharty bolǵan 35 memleket moıyndaǵannan keıin kúshine enedi dep, byltyr kúshine endi. 35 memleket moıyndady. Biz oǵan kirgen joqpyz, Ózbekstan oǵan kirgen.

Máselen, Qyrǵyzstan «Qambar Ata» sý elektr stansasyn, Tájikstan bolsa «Rogýndy» salýǵa shetel ınvestorlaryn izdeýde. Biraq, mundaı jobalarǵa úshinshi elderdiń qarjy salýy qaýipti. Sý máselesin basqarý úderesine sheteldikterdi aralastyrý alańdatpaı qoımaıdy. Erteń oıynǵa aınaldyryp júrmeı me? Sondyqtan Orta Azıa elderi sý elektr stansalaryn birigip salýy kerek. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Aýylsharýashylyǵy jáne melıorasıa eks-mınıstri Chyngysbek Ýzakbaev, Búgin ınvestorlar kerek dep jatamyz, biraq shetten kelgenderden men qorqamyn. Ashyq aıtaıyn Qyrǵyzstanda qazirgi kezde ekonomıkalyq aýhal nashar. «Qambar Ata-1» men joǵary Naryn sý elektr stansalaryn qurýǵa Qytaı eki alaqanyn ysqylap daıyn otyr. Kel men aqsha bereıin dep. Al orystar Reseı de  bizdiń eń jaqyn dos memleket. Olar da suqtanyp otyr. Endigári Orta Azıadan shyqpaımyn dep Tramp ta qatty aıtyp jatyr. Olar bul aımaqtan eshqashan shyqpaıdy, óıtkeni olardyń árbiriniń osy jerde óńirlik saıasaty men múddesi bar.

Al Túrkıadaǵy «Hydropolitics association» halyqaralyq uıymynyń prezıdenti  Dýrsýn Iyldyzdyń kózqarasy: «Orta Azıada energıa máselesin sý problemasymen qatar sheshý qajet. Áıtpese, tek sýdyń jaıyn retteý ońaıǵa soqpaıdy. Sebebi, Keńes dáýirinde ekonomıkanyń sý kóp qoldanylatyn salalary damytyldy. Mysaly, Ózbekstandy sýǵa asa muqtaj tikeleı egistikke táýeldi sala etti. Sýdyń joǵary jaǵynda ornalasqan qyrǵyz ben tájik energıasy joq bolǵan soń sýdan energıa alýǵa umtylsa, kerisinshe sýarmaly alqaby kóp tómendegi elder sýǵa muqtaj boldy».

Demek, sýdyń basyndaǵy elderdiń de, sońyndaǵy elderdiń de múddesi tolyq úılesim tabýy kerek. Sonda ǵana másele tolyq sheshimin tabady. Bul úshin ortaq sý bankin qurý — tıimdi joldardyń biri. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Aýylsharýashylyǵy jáne melıorasıa eks-mınıstri  Jýmakadyr Akeneevtiń pikirinshe, Birigip sý banki túzilse, ol bank Saýd Arabıasy sıaqty qarjyly eldermen kelissóz jasap, sizder sý qubyryn tartyp  berińizder deý kerek. Odan soń sý qubyry arqyly ózimizden asqan sýdy olarǵa satyp, túsken aqshany sý máselesin sheshýge paıdalansaq bolady. Araldy toltyrýymyz kerek, halqymyz jaqsy sý ishýi kerek. Óıtkeni, densaýlyǵy jaqsy adamnyń ómir súrýi uzarady.

Sý bankisin qurý úshin árbir eldiń óziniń kvotasy bolady. Sý energetıkalyq resýrtarǵa keıbir jerlerde osy kvotalardy almastyrý qajet. Quqyqtyq suraqtardy retteý jeke máselesi turaqty dıalogty qajet etedi. Jyldyń ár túrli maýsymynda energetıkalyq resýrstardy retteý men paıdalaný taǵy da osy máseleler boıynsha turaqty jumys qajet etedi. Bundaı bastamany 2003 jyly Qazaqstannyń tuńǵysh  Prezıdenti Nursultan Nazarbaev usynǵan bolatyn. Ol sýdy jetkizip berýshi elder men tutynýshy elder arasynda dıalog bola alatyn sý-energetıkalyq konsorsıýmyn qurýdy bastama etip kóterdi. Biraq Ortalyq Azıa memleketteri  ol kezde daıyn bolmady dep esepteımin. Óıtkeni sý men energetıka birge júrse, ár memleket odan paıda tabady. Sol úshin onyń bári bir konsorsıýmnyń qolynda bolý kerek. Gıdroenergetıka, sý máselesi bári bir basqarmada bolý kerek. Sonda ár memleket óz paıdasyn kóredi.

Qazir transshekaralyq sý baseınderinde qazir mynadaı ótkir máseleler tur: sý resýrstarynyń azaıýy, balyq qorynyń azaıýy, sýarmaly jer ónimdiliginiń kúrt túsýi, bıoresýrstardyń joǵalýy, muzdyqtardyń degradasıaǵa ushyraýy, sel qaýipiniń artýy men shólderdiń ulǵaıýy sonymen qatar ózen saǵasyndaǵy ormandardyń degradasıaǵa ushyraýy. Sondyqtan transshekaralyq ózender máselesin bes memleket birige otyryp jýyq arada jedel sheshýi tıis.

Álemdegi sý problemalaryn sheshken elderge qarasaq, olardyń erekshelikteri Orta Azıa memleketterinde de bar. Ol uqsas mádenıet. Eýropaǵa qarasaq ta, Amerıka men Kanada arasyndaǵy baılanysty alsaq ta, bir-birlerine uqsas, tili bir adamdar. Túbi de bir, mádenıeti de. Bir otbasynyń múshesi sıaqty. Orta Azıa aımaǵyndaǵylar Keńes Odaǵy kezinde de birge ómir súrdi. Sondyqtan tarıhı-mádenı baılanystar tereń, dini bir, adamdary bir-birine óte jaqyn. Máseleniń sheshilmeýine eshbir negiz joq. Biraq aımaq kóshbasshylaryna saıası erik-jiger kerek. Olar bastaryn báıgege tigýi tıis.  Sebebi, kórshiniń qajettiligin óteseń ǵana, seniń de máseleń sheshimin tabady.

«Sýdyń tilin bilgen utady, sýdyń tilin bilmegen qurtady». Aımaqta     gıdroenergetıkalyq saıasat shatqaıaqtap tur. Sýdy durys bólisip, basqara almaǵandyqtan kóp dúnıeden utylyp otyrmyz. Máselen, sý-energetıkalyq saıasatyndaǵy áriptestikke nemquraılylyqtyń saldarynan Orta Azıa elderi jylyna 1,7 mıllıard AQSH dollarynan aıyrylady. Iaǵnı bul aımaq elderi jalpy ishki óniminiń 3 paıyzy. Ortalyq Azıa sý energetıkasynyń birtutas saıasatsyz problemany sheshe almaıdy. Bul tek atalǵan elderdegi ózara áriptestik arqasynda ǵana qol jetetin dúnıe. Qazirgi kezde bul másele pisip jetildi. Sý máselesin sheshetin de kezeń jetti.

Ózbekstan basshysy, Qyrǵyzstan basshysy aýysty. Ortalyq Azıa basshylarynyń bir-birimen baılanysy artyp, biraz problemalar sheshildi. Endi aımaq basshylary zardaby aýyr bolatyn sý problemasyn jedel birigip, aqyldasa otyryp qolǵa alýy tıis. Áıtpese, kóp dúnıeden kesh qalamyz.

 

 

Erjan QALYMBAIULY, jýrnalıs

KEZEKTEN TYS PREZIDENTTİK SAILAÝ BOLMAIDY
05 aqpan 2019
KEZEKTEN TYS PREZIDENTTİK SAILAÝ BOLMAIDY

N.Nazarbaev: Konstıtýsıaǵa sáıkes Prezıdent kezekten tys saılaý ótkizý jóninde málimdeme jasaýǵa quqyly, biraq ondaı jaǵdaı bola qoımas. Sondyqtan, tynyshtyq saqtap, kúndelikti jumyspen aınalysa berý kerek.

Búgin Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Konstıtýsıalyq Keńeske ótinish bildirýine qatysty málimdeme jasady. Málimdemeniń mátini akorda.kz saıtynda jarıalandy.

Prezıdenttiń sózinshe, Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyn qabyldaǵan 1995 jyldan bastap búginge deıin Konstıtýsıalyq Keńeske 220 ótinish joldanypty. Sonyń  22-sin Prezıdent jóneltipti.

«Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq Keńesi týraly» zańǵa sáıkes, Konstıtýsıalyq Keńes Konstıtýsıaǵa resmı túsindirme berýge quqyly. Zańnamada olqylyqtardyń oryn alýy – bolyp turatyn jaǵdaı. Mysaly, Konstıtýsıada Prezıdentti almastyrý joldary aıqyndalmaǵan, sondaı-aq onyń óz erkimen otstavkaǵa ketý jaǵdaıy qarastyrylmaǵan. Mundaı normalar álem elderi konstıtýsıalarynyń bárinde bar. Bul aspektilerdiń ózektiligi zor ekenin eskerip, men Konstıtýsıalyq Keńesten osy erejeni túsindirýdi suradym»,-deıdi N.Nazarbaev. Sonymen qatar búginde qoǵamdy saılaý máselesi men tranzıt jaıy qyzyqtyratynan toqtalǵan ol: «Biraq, bul taqyrypqa qatysty jurtty dúrliktirýdiń qajeti joq. Ata zańymyzda, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti týraly» Konstıtýsıalyq zańda saılaý ótkizýdiń tártibi men ýaqyty, ókilettiliktiń aıaqtalý merzimi anyq jazylǵan. Konstıtýsıaǵa sáıkes Prezıdent kezekten tys saılaý ótkizý jóninde málimdeme jasaýǵa quqyly, biraq ondaı jaǵdaı bola qoımas. Sondyqtan, tynyshtyq saqtap, kúndelikti jumyspen aınalysa berý kerek»,-dedi.

Esterińizde bolsa, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń QR Konstıtýsıalyq Keńesine ótinish joldaǵany týraly Keńestiń saıtynda aqparat shyqqan bolatyn. Onda «2019 jylǵy 4 aqpanda Respýblıkanyń Konstıtýsıalyq Keńesi Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 42-babynyń 3-tarmaǵyna resmı túsindirme berý týraly ótinishin konstıtýsıalyq is júrgizýge qabyldady. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq Keńesi týraly» Konstıtýsıalyq zańyna sáıkes, atalǵan ótinishti Konstıtýsıalyq Keńestiń otyrysynda qaraý úshin qajetti materıaldardy daıyndaý jumysy júrgizilýde», -dep jazylǵan edi habarlamada.

 

 

Separatızm úshin Petropavlda erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy
16 tamyz 2022
Separatızm úshin Petropavlda erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy

Petropavlda eldiń bútindigin buzýdy nasıhattap, ultaralyq alaýyzdyq týdyrǵan erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy.

QR Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń Soltústik Qazaqstan oblysy boıynsha departamentiniń málimetinshe, Petropavl qalalyq soty áleýmettik jeli arqyly ultaralyq alaýyzdyqty týdyrǵan erli-zaıyptyǵa qatysty qylmystyq isti qarap, úkim shyǵardy. Kúıeýi men áıeli endi aldaǵy 5 jyldy qylmystyq-atqarý júıesiniń ortasha qaýipsizdiktegi mekemesinde ótkizedi.

Byltyr jeltoqsan aıynda Petropavl turǵyndary Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń SQO boıynsha departamentiniń jáne SQO Polısıa departamentiniń ekstremızmge qarsy is-qımyl basqarmasy qyzmetkerleriniń kózine túsken. Erli-zaıypty áleýmettik jelide jáne YouTube arnasynda Soltústik Qazaqstan oblysyn jáne Petropavldy Reseıdiń quramyna berý qajettigi jaıynda qaıta-qaıta jazyp, aıtyp, osylaısha eldiń tutastyǵyn buzýdy nasıhattady. Óńirdegi jáne jalpy eldegi túrli ult ókilderi arasynda, jalpy qoǵamda ultarazdyq týdyrdy.

«Petropavl qalalyq soty qylmystyq isti 20 mamyr kúni qarady. Separatıstik áreketi bar qylmystyq is birneshe sot otyrysynda qaraldy. Sottalýshylardyń kinási dáleldendi. Tıisti taldaý júrgizildi. İsti Ulttyq qaýipsizdik komıteti tergedi. Osyǵan uqsas qylmystar 2018 jyly, 2019 jyly da qaraldy. Onda da kináliler sottaldy. Jalpy, QR Qylmystyq kodeksiniń 180-baby 2-bóligi boıynsha 5 jyldan 10 jylǵa deıin jaza qarastyrylǵan. Jazany óteýdiń basqa balamasy joq. Sondaı-aq, ekstremıstik qylmys bolǵandyqtan, shartty túrde merziminen buryn bosatylmaıdy», - deıdi Petropavl qalalyq sotynyń sýdıasy Almas Jumaǵazın.

 

inform.kz

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.