Túrki áleminde «Túrkistan» degende, eń aldymen bir qalanyń aty emes, tutas bir aımaq eske túsedi. Aımaq ataýy retinde Túrkistan «túrikterdiń eli» degen maǵynany bildiredi. Bul jerdegi «stan» jurnaǵy parsy tilinde «eldi meken», «otan» degen maǵynaǵa keledi. Maǵjannyń «Túrkistan» óleńi tek bir qala týraly emes, búkil óńirimiz  haqyndaǵy jyr. Irandyqtar Amýdarıanyń shyǵysyn atam zamanda «Turan», al keıingi zamanda «Túrkistan» dep ataǵan. Basqasha aıtqanda, Túrkistan ataýy – «Túrki jurty», «Túrki álemi» degen uǵymdarmen maǵynalas.

XVIII-XIX ǵasyrda Reseı ımperıasy men Qytaı aımaqta otarlyq saıasat júrgizgenge deıin Qazaq handyǵy, Qoqan handyǵy, Buqara Ámirligi men Horezm handyǵy derbes memleketter retinde ómir súrdi. Alaıda, bul elderdegi halyq ózderiniń ortaq bir Túrik atanyń urpaqtary ekendigin biletin. Túrikterdiń álem saıasatyndaǵy áskerı jáne saıası salmaǵynyń azaıýymen birge aımaqtyń shyǵysyn Qytaı, al batysyn Reseı ımperıasy jaýlap aldy. Reseı óz aýmaǵyndaǵy jerlerdiń soltústiginde «Dala gýbernıasyn», al ońtústiginde «Túrkistan gýbernıasyn» qursa, Qytaı óz jerinde Shynjań aımaǵyn qurdy. Dese de, Qytaıdyń qaramaǵyndaǵy jerler halyq arasynda Shyǵys Túrkistan bolyp ataldy.

XX ǵasyrdyń basynda óz bılikterin ornatqan bólshevıkter túrikshildik ıdeologıasyn ımperıanyń terıtorıalyq tutastyǵyna qaýip dep bildi. Sondyqtan Dala gýbernıasynda Qazaq Respýblıkasyn, al Túrkistan gýbernıasynda Túrkimen, Ózbek, Qyrǵyz jáne Tájik respýblıkalaryn qurdy. Osylaısha, túrikterdiń otany «Túrkistan» ataýy kartadan joǵaldy.

XX ǵasyrdyń basynda ydyraǵan Osmanly memleketiniń muragerleri «túrik» atyn qaıta jandandyryp, Mustafa Kemal bastaǵan top ózderiniń elin «Túrkıa» dep atady. Bul jańa memlekettiń túrik tarıhy, túrik tili, túrik mádenıetine ıe bolýy Túrki álemi ortalyǵynyń shyǵystan batysqa aýǵandyǵyn bildirdi. Al Túrkıadaǵy halyqtyń sanasynda «Túrkistan» ataýy «Ata jurt» retinde qabyldanatyn boldy. Túrkıanyń osy ustanymyna jáne Keńes Odaǵyndaǵy ıdeologıaǵa baılanysty «Túrkistan» ataýy «saıasılanyp», tyıym salynǵan ataýǵa aınaldy.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin túrkistandyqtar aımaqtyń aty retinde «Túrkistan» ataýyn emes, «Ortalyq Azıa» ataýyn qabyldady. Bunyń birinshi sebebi, Tájikstannyń ózin «Parsy mádenıeti ókili» dep sanaýy bolsa, ekinshi sebebi, Reseı Federasıasynyń sondaı-aq Qytaı men Irannyń «túrkofobıasyn» ıaǵnı Túrik Birliginen qorqynyshyn qozdyrmaýǵa baǵyttalǵan geosaıası qadam boldy. Osylaısha aımaqtyń ataýy retinde «Túrkistan» taǵy da shettep qaldy. Osy jaǵdaılardyń barlyǵyn eskersek, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstanda jańa bir oblys quryp, ony «Túrkistan» dep ataýy tek qazaqtyń ulttyq sanasynyń jandanýy jaǵynan ǵana emes, búkil Túrki áleminiń rýhanı jańǵyrýy turǵysynan óte batyl sheshim ekendigine shúbá joq.

TÚRKİSTAN QALA RETİNDE...

Túrkistan qalasynyń negizgi aty — Iassy. Onyń qashannan bastap  Túrkistan bolyp atalǵany týraly naqty málimet joq. Dese de, bul ózgeristi Ahmet Iassaýımen jáne onyń qalyptastyrǵan «túrkilik jáne dalalyq ıslam» uǵymymen baılanystyrýǵa bolady.

Qysqasha eske túsire ketsek, Iassaýı ómir súrgen XI ǵasyrda Túrki áleminde Máýrenahr dep atalatyn Syrdarıa men Ámýdarıanyń arasy jáne Edil ózeni ańǵaryn jaılaǵan túrikter Islam dinin qabyldaı bastaǵan bolatyn. Alaıda, osy eki óńirdiń arasyndaǵy Deshti qypshaqtyq kóshpendi túrikter áli de ata jolymen ómir súrip jatty. Iassy qalasy osy Uly dalanyń shetinde ornalasqan edi. Atalǵan shaharda eńbekterin túrik tilinde jazyp, shákirt tárbıelegen Iassaýı dala túrikteriniń musylmandanýynda óte mańyzdy ról oınady. Qoldaryna dombyra ustaǵan, aýyzdarynda ustazdarynyń «Dıýanı Hıkmet» jyry bar Iassaýıdiń toqsan toǵyz myń shákirti kóshpendi túrikterdiń Islam dinin qabyldaýyna sebep boldy.

Tek Deshti Qypshaqtaǵy túrikter ǵana emes, Anadoly tipti Balqan túbeginiń eń batysyndaǵy musylman túrikter de ózderin «Ahmet Iassaýıge boryshtymyz» dep sanaıdy. Áziret týraly jazylǵan alǵashqy ǵylymı zertteý bolyp sanalatyn «Túrik ádebıetindegi alǵashqy sopylar» eńbeginde Fýat Kóprili Ahmet Iassaýıdi túrik ulttyq rýhynyń ózegi dep sıpattaıdy. Nátıjesinde, Iassaýıdi erekshe qurmettegen túrikter ony «Pir-i Túrkistan» ıaǵnı «Túrkistannyń piri», «Túrikterdiń piri», «Túrikterdiń áýlıesi», «Túrikterdiń ıesi», «Áziret», «Ázireti Sultan» dep atap ketti. Al onyń mazary ornalasqan Iassy qalasy túrikterdiń rýhanı astanasyna aınaldy. Tipti Iassaýıdiń qabirine zıarat jasaý kishi qajylyq bolyp sanalatyn boldy. Osylaısha, qala birtindep «Túrkistan» atala bastady.

Parsy tilindegi «stan» jurnaǵynyń taǵy bir maǵynasynyń «ortalyq», «elordasy» degen maǵynany bildiretini de qyzyq sáıkestik. Mysalǵa, Osmanly memleketiniń astanasy Ystanbul qalasynyń «Asıtane» degen taǵy bir aty bar. Tipti «Ystanbul» degen sózdiń ózinde de «stan» sózi  turǵan sıaqty. (Bul, býl, bol, pol, polıs — grek tilinde «qala» degen sóz.) Bizdiń «Astana» sózimizdiń túbirinde de osy «stan» jurnaǵy bar. Sondyqtan, Túrkistandy «Túrki astana» dep túsingen jón.

TÚRKİSTAN QAZAQ HANDYǴYNYŃ ASTANASY RETİNDE...

Iassy qalasynyń «Túrkistan» atalýynyń «Qazaq» ataýy, qazaqtyń ulttyq bolmysy jáne tarıhymen de tikeleı baılanysy bar. Qazaqtardyń ıslamdaný úderisin eske túsiretin bolsaq, Altyn Orda hany Ózbek hannyń kezinde Iassaýı ilimi eldiń resmı dini bolyp jarıalanǵandyǵy belgili. Devın Devıstiń «Altyn Ordanyń ıslamdanýy» atty eńbegine súıensek, osy kezde Islam dinin qabyldaǵan túrikter ózderin «ózbek» dep ataı bastady. Basqasha aıtqanda, «ózbek» ataýy «musylman» degendi bildiretin boldy.

Ábilhaıyr Shaıbanıdiń kezinde kóshpeli ózbek memleketiniń shekarasy Máýrenahrdaǵy otyryqshy eldi mekendermen túıisti. Osy jerde Iassaýıdiń Túrki órkenıeti negizinde qalyptastyrǵan dalalyq ıslam túsinigi otyryqshy Parsy mádenıeti negizinde qalyptasqan Naqshıbandı Islam túsinigimen qaqtyǵysa bastady. Basqasha aıtqanda bul — kóshpendi Túrki órkenıetimen otyryqshy Parsy órkenıetiniń teketiresi edi. Bul qaqtyǵysta Ábilhaıyr han ózinen burynǵy Ǵaznaýıler, Seljýktar, Horezmshahtar áýletteri sekildi qalalyq Parsy mádenıetin tańdady. Dalalyq túrikter turǵysynan qaraǵanda bul ózgeris olardyń Iassaýı jolynan, dálirek aıtqanda ata jolynan bas tartý degendi bildiretin. Osy pikirdi qoldaǵan Zikirıa Jandarbektiń eńbegine súıensek, Ábilhaıyrdyń sheshimine qarsy shyǵyp kóterilis bastaǵan «ózbekter» Kereı men Jánibekti han saılap qazaq bolyp bólinip shyǵyp ketti. Demek, «qazaq» degen sóz «óziniń ata jolyn saqtaǵan, syrttan kelgen jat mádenıetterdi qabyldamaǵan, óz bolmysyn qorǵap qalǵan» degen maǵynany bildiredi. Al Túrkistan qalasynyń Qazaq handyǵynyń astanasy bolýy jáne  handarynyń osy qalada jerlenýi jańa memlekettiń rýhanı negiziniń Iassaýı jolyna qurylǵandyǵynyń kórsetkishi bolsa kerek.

Qoryta aıtqanda, «Túrkistan» aty búkil Túrki jurty úshin qasıetti ataý bolyp sanalady. Bul ataýdyń jandanýy Túrki órkenıetiniń qaıta sharyqtaýynyń, Túrikterdiń birligi men yntymaǵynyń qaıta ornaıtyndyǵynyń nyshany desek artyq bolmas. Óıtkeni túrikterdiń piri, ıesi men kıesi Ázireti Sultan Qoja Ahmet osy qalada máńgilikke baıyz tapty...

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

2027 jylǵa qaraı avtomobıl ónerkásibin 50%-ǵa deıin oqshaýlaý josparlanǵan. Bul týraly Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi habarlady.

 Qazaqstandyq avtomobıl ónerkásibi – ınovasıalardy engizýdi jáne jańa sheshimderdi ázirleýdi qajet etetin tehnologıalyq sala. Damýdyń strategıalyq baǵyty eldiń ekonomıkalyq ósýine jáne ımportqa táýeldilikti azaıtýǵa múmkindikter ashady. Bul jalpy Qazaqstannyń tehnologıalyq progresine, onyń álemdik naryqtaǵy básekege qabilettiligin arttyrýǵa yqpal etedi.

Otandyq avtomobıl ónerkásibin odan ári damytý maqsatynda QR Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi 2024 jyldan bastap zańnamalyq talaptardy qataıtyp, óndirýshilerdi avtomobıl qurastyrýdyń kúrdeli deńgeıine kóshýdi mindetteıdi.

Otandyq avtomobıl ónerkásibi barlyq kásiporyndardyń shanaq pen kabınany dánekerleý jáne boıaý boıynsha tehnologıalyq operasıalardy qoldana otyryp, iri túıindi qurastyrýdan shaǵyn túıindi qurastyrýǵa kezeń-kezeńimen kóshýge baǵyttalǵan sharttarmen qamtamasyz etilgen. Osylaısha, 2027 jylǵa qaraı shaǵyn túıin ádisi boıynsha avtomobıl óndirisiniń úlesin jalpy kólemniń 50%-na deıin kezeń-kezeńimen ulǵaıtý josparlanýda.

Máselen, aldaǵy eki jylda úsh iri avtomobıl óndirisi jobasyn paıdalanýǵa berý josparlanýda. Bul «KIA Qazaqstan», «Astana Motors  Manufacturing Kazakhstan» jáne «Orbis Kazakhstan». Josparlanǵan ónim kólemi 240 myń dana quraıdy.

Sondaı-aq, 2025 jyldyń sońyna deıin óndirilgen ónimniń ózindik qunyn tómendetýge áser etetin quramdas bólikterdi óndirý boıynsha 10 jobany júzege asyrý josparlanýda. Jańa jobalarǵa salynǵan ınvestısıanyń jalpy kólemi 760 mlrd teńgeden astam.

Qazaqstanda ýtıl alymy engizilgennen beri «General Motors», «KIA», «Hyundai», «JAC», «Skoda», «Yutong», «Chery», «GWM», «Changan» jáne t.b. sıaqty sheteldik kompanıalar naryqqa tartylǵanyn eskergen jón. 

Salaǵa 2018-2022 jyldar aralyǵynda 56,9 mlrd teńgeden astam ınvestısıa quıyldy. Al 2023 jyly negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestısıa kólemi 35,8 mlrd teńgeni qurady. Bul 2022 jylmen salystyrǵanda 3,5 ese kóp.

Osynyń barlyǵy jasalǵan ınvestısıalyq sharttardyń arqasynda, onyń bir bóligi ýtıl tólemi jáne bastapqy tirkeý úshin alym bolyp tabylady.

Memlekettik saıasat ártaraptandyrý jáne básekege qabilettilikti arttyrý esebinen ekonomıkanyń turaqty ári teńgerimdi ósimin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Bul baǵyttyń mańyzdy elementteriniń biri – joǵary ónimdi jáne eksportqa baǵyttalǵan óńdeý ónerkásibin damytý. Bul týraly Ulys Úkimettiń baspasóz qyzmetine silteme jasap habarlaıdy.

Búgingi tańda Úkimet ınvestısıa kólemi 15 trln teńgeden asatyn 17 iri jobanyń tizbesin bekitti. Olardy júzege asyrý birqatar mańyzdy ekonomıkalyq nátıje beredi dep kútilýde:

• ystyq brıkettelgen temirdi qaıta óńdeý arqyly bolat quıý óndirisin 100% shıkizat bazasymen qamtamasyz etý (2 mln tonnaǵa deıin);

• jańa óndiris ornyn ashý jáne qoldanystaǵy óndiristi jańǵyrtý, bul bolat óndirisin jylyna 3 mln tonnadan 6 mln tonnaǵa deıin ulǵaıtýǵa múmkindik beredi;

• munaı óńdeý kólemin jylyna 18 mln tonnadan 24 mln tonnaǵa deıin arttyrý jáne munaı ónimderin óndirýdi jylyna 13,4 mln tonnadan 19 mln tonnaǵa deıin ulǵaıtý úshin munaı óńdeý qýattaryn jańǵyrtý;

• ımportty almastyrý sheńberinde kalıı tyńaıtqyshtaryn óndirý (tolyq óndiristik qýaty iske qosylǵan kezde – jylyna 6 mln tonna);

• jylyna 1 250 myń tonnaǵa jýyq polıetılen óndirisin iske qosý, bul ishki suranysty qanaǵattandyrýǵa jáne logıstıka, saýda, azyq-túlik ónerkásibi, mashına jasaý, qurylys pen áskerı-ónerkásiptik keshen salalarynda eksportty qoldaýǵa múmkindik beredi;

• jylyna shamamen 735 myń tonna polıetılentereftalat óndirý, bul ishki suranysty jabady jáne eksportty qamtamasyz etedi (ishki suranys – 77,4 myń tonna, eksport – 657,6 myń tonna);

• hımıa ónerkásibi óndirisin ártaraptandyrý úshin jylyna 577 myń tonnaǵa jýyq karbamıdtiń jańa ónimin shyǵarý;

• eki zaýytta jylyna 160 myń avtokólik shyǵarý arqyly avtomobıl óndirisin lokalızasıalaýdy 10%-dan 50%-ǵa deıin arttyrý;

• týrızmdi klasterlik damytý (saýda, kólik jáne qyzmetter), bul iskerlik jáne ınvestısıalyq qyzmetti yntalandyrýǵa jol ashady;

• qosylǵan quny joǵary azyq-túlik ónerkásibi ónimderiniń eksportyn ulǵaıtý (óndiris: 352 myń tonna jelimtek, 110 myń tonna krahmal, 30 myń tonna glúkoza, 45 myń tonna frýktoza).

Atalǵan jobalardy iske asyrýdyń nátıjesinde 26 myńnan astam jańa jumys orny ashylady, eksport 6 trln teńgege artady jáne 1,5 trln teńgeden astam somaǵa ımport almastyrylady. Sondaı-aq bul sharalar joǵary tehnologıalyq óndiristerdi qurýǵa, jergilikti kadrlardyń biliktiligin arttyrýǵa jáne otandyq óndirýshilermen offteık-kelisimsharttar jasasýǵa yqpal etedi.