Kóktem shyǵa elimizdiń barlyq qalalary men eldi mekenderinde tazalyq aksıalary ótkizilip, kósheler, aýlalar, saıabaqtar men ózen-kól jaǵalaýlary qoqystan bir tazartylyp qalatyn. Buǵan deıin bul aksıa birrettik qana sıpatta bolsa, bıyldan bastap «Taza Qazaqstan» jobasy arqyly ár senbi kúnderi ótkizile bastady. Biraq, halyqtyń sana-seziminde qorshaǵan ortaǵa súıispenshilik, tabıǵatqa qamqorlyq, jalpy ekologıalyq mádenıet qalyptaspaı bári bekershilik bolmaq. Mundaı pikirdi L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi Raıhan Beısenova da alǵa tartady.
«Jalpy óz basym alǵan bilimim men atqarar qyzmetim ekolog bolǵandyqtan ǵana emes, sonynmen qatar elimizdiń qarapaıym azamaty retinde de ár ýaqytta ekologıalyq turǵydan durys sharalar, is-áreketter jasaýǵa tyrysamyn. Qorshaǵan ortaǵa janashyrlyq árkimniń boıynan tabyla bilýi tıis. Adam tabıǵattyń bir bólshegi. Adam qashan da tabıǵat ásemdigine, sulýlyǵyna tamsanǵan, tańdaǵan, qýanyp, oǵan qamqorlyq jasaǵan. Qazirgi tańda tabıǵat aıasyna demalýǵa shyǵyp, bir kúnderin otbasyna arnaýdy ádetke aınaldyrǵan. Osyndaı sátterde áttegen-aı degen jaǵdaılar, ıaǵnı, kópshiliktiń aınalasyna, qorshaǵan ortaǵa degen nemquraıdylyǵy jıi baıqaldy. Elimizde ekologıalyq taza qorshaǵan ortany barynsha saqtap qalýǵa baǵyttylǵan shetelderdegideı kóptegen shara memleket tarapynan jasalmaǵandyqtan da bolar, búginde el turǵyndarynyń kópshiligi ekologıalyq ahýalǵa kóńil bóle bermeıdi. Dál osy jaıt meni qatty qynjyltady. Qazaqstanda adamdar qandaı da bir is-áreket memleket ne zań tarapynan kúshtep engizilmese, onda ony «meniń mindetim emes» dep oılaıdy. Shetelde óte kóp boldym. Ásirese Eýropa, AQSH-ta jergilikti halyq ekologıalyq is-áreketti jeke óz basyn syılaǵandyqtan, ıaǵnı ómir súrip jatqan qorshaǵan ortany óziniń bir bóligi dep eseptegendikten jasaıdy. Ondaı sana bizde kópshilikke topyraq shashpaı-aq qoıaıyn, biraq biraz adamda joqtyń qasy», - dedi ekolog.
Onyń aıtýynsha, elimizdiń Astana, Almaty jáne Shymkent syndy respýblıkalyq mańyzy bar úlken qalalarynda turmystyq qaldyqtardy bólek jınaý úshin arnaıy konteınerler ornatylǵan. Demek, jergilikti turǵyndar úıden shyǵatyn turmystyq qaldyqtardy suryptap, arnaıy konteınerge tastaýy tıis. Biraq, dál osy ıgi bastama áli kúnge deıin jemisin berip otyrǵan joq. Al ol nátıjesi bolýy úshin barlyǵy da ár azamattyń asqanasynan bastalýy qajet.
«Joǵaryda atap ótken qalalardyń turǵyndary úıden shyǵatyn turmystyq qaldyqty bólip jınaýdy bilmeıdi. «Báribir ony bir jerge aparady», «bir mashınaǵa tıeıdi ǵoı», «bizde turmystyq qaldyqtardy qaıta óńdeý jolǵa qoıylmaǵan» degen syndy bolmashy sebepterge silteı salady. Taǵy bir másele, jazǵutyrym qar ketkende qalalar turmaq búkil dala plasık bótelkeler men paketterden kórinbeı qalady. Al shetelde bundaı kórinisti baıqamaısyń. Turǵyndar sol bótelkeler men paketterdiń birneshe ondaǵan jyldar boıy shirimeı, ekologıaǵa zor zıanyn tıgizetindigin sezinbeıdi. Taza aýaǵa - ózen-kól jaǵalaýyna barǵan adamdarda artynan qalǵan mundaı turmystyq qaldyqtardy jınap ketýi mádenıeti qalyptaspaǵan. Bizde tek óz úıin ǵana taza kútip-ustaý daǵdysy bar. Al qorshaǵan ortany da «dál solaı kútý kerek» degen sana joq», - dedi Raıhan Beısenova.
Onyń aıtýynsha, elimizdiń Astana, Almaty jáne Shymkent syndy respýblıkalyq mańyzy bar úlken qalalarynda turmystyq qaldyqtardy bólek jınaý úshin arnaıy konteınerler ornatylǵan. Demek, jergilikti turǵyndar úıden shyǵatyn turmystyq qaldyqtardy suryptap, arnaıy konteınerge tastaýy tıis. Biraq, dál osy ıgi bastama áli kúnge deıin jemisin berip otyrǵan joq. Al ol nátıjesi bolýy úshin barlyǵy da ár azamattyń asqanasynan bastalýy qajet.
«Joǵaryda atap ótken qalalardyń turǵyndary úıden shyǵatyn turmystyq qaldyqty bólip jınaýdy bilmeıdi. «Báribir ony bir jerge aparady», «bir mashınaǵa tıeıdi ǵoı», «bizde turmystyq qaldyqtardy qaıta óńdeý jolǵa qoıylmaǵan» degen syndy bolmashy sebepterge silteı salady. Taǵy bir másele, jazǵutyrym qar ketkende qalalar turmaq búkil dala plasık bótelkeler men paketterden kórinbeı qalady. Al shetelde bundaı kórinisti baıqamaısyń. Turǵyndar sol bótelkeler men paketterdiń birneshe ondaǵan jyldar boıy shirimeı, ekologıaǵa zor zıanyn tıgizetindigin sezinbeıdi. Taza aýaǵa - ózen-kól jaǵalaýyna barǵan adamdarda artynan qalǵan mundaı turmystyq qaldyqtardy jınap ketýi mádenıeti qalyptaspaǵan. Bizde tek óz úıin ǵana taza kútip-ustaý daǵdysy bar. Al qorshaǵan ortany da «dál solaı kútý kerek» degen sana joq», - dedi Raıhan Beısenova.
Ǵalymnyń pikirinshe, burynǵy ýaqytta ata-babalarymyz qorshaǵan ortany qadir tutyp, tabıǵatty aıalap, ómir súrýge jaıly, densaýlyqqa jaǵymdy taza orta jasaý ustanymyn joǵary baǵalaǵan. Qazirgi kezde adamdar tek jeke basy men turǵylyqty jerin ǵana oılap, onan tys jatqan qorshaǵan orta da barlyq densaýlyq kepili ekenin umyt qaldyrady.
«Eń aldymen jerdiń saýlyǵy, ortanyń tazalyǵy ózimizdiń jasaǵan is-qımyldarymyzdyń nátıjesi ekenin túsinip, sol baǵytta sanamyzdy ózgertýimiz qajet. Árıne, memleket tarapynan da óte kóp jumys istelýi qajet. Sonymen qatar, ár adamnyń ekologıalyq turǵyda durys ómirlik ustanymy sol memlekettiń is-áreketinen álde qaıda mol nátıje beretinin umytpaý kerek. Shyndyǵyna kelgende, eger jergilikti halyq sanaly túrde at salyspasa, onda memlekettiń jasap jatqan is-sharalary júzege aspaıdy. Ár azamat bárin ózinen bastaýy tıis. Sýdy únemdi jumsaý, qaldyqtardy azaıtý jáne olardy jınaý, turmystyq qaldyqtardy suryptaı bilý, qala ishinde jeńil kólikti az qoldaný, plasık zatarǵa qaraǵanda tez ydyraıtyn zattardy kóbirek kádege jaratý, aýa, jer, sýǵa zıandy zattardy shyǵarýdy tarynsha tómendetý – bul is-sharanyń barlyǵy ár adamnyń jeke basynyń sheshimi. Al oǵan salǵyrt, nemquraıly qaraý qorshaǵan ortamyzdy búldirip, ekologıamyzdyń jaı-kúıin nasharlata túsetindigin esh ýaqytta qaperden shyǵarmaýǵa tıispiz», - dedi Raıhan Rymbaıqyzy.
Raıhan jalpy qazaq ultynyń ekologıalyq mádenıettiń qalyptasýy tabıǵat zańdylyqtaryna tikeleı qatysty. Mádenıet túsiniginiń shyǵý tegine súıener bolsaq, adamnyń tabıǵatqa qatynasy únemi mádenıetpen baılanysty otyrdy.
«Adamzat áýelden tabıǵatty óziniń qajettilikterin qanaǵattandyrýdyń negizgi tásili retinde qabyldady. Tabıǵat pen adam arasyndaǵy baılanys eshqashan úzilmeıtinin jaqsy túsindi, sondyqtan tabıǵatpen baılanys kúsheıdi. Sebebi tabıǵatsyz adamnyń ómiri bolmaıdy. Ásirese kóshpeli ulttar tabıǵatty ómiriniń negizgi bóligimen baılanystyrdy. Sondyqtan da olar tabıǵat anany aıalaýdy, onyń «ashýyna tımeýdi» mańyzdy mindet dep sanap keldi. «Sýdyń da suraýy bar», «bir tal kesseń, on tal ek», «bulaq kórseń kózin ash», «kókti julma» degen sıaqty túsinikter osyny aıǵaqtaıdy. Qazaq eshqashan jasyl jelekti, kókti taptamaǵan, qumyrsqa ıleýin búldirmegen, qus uıasyn buzbaǵan, jas balapandar men haıýan tólderine tıispegen, ósip turǵan taldy, aǵashty julmaǵan. Bir sózben aıtqanda qazaq áýelden tabıǵatty aıalaý túsinigi mol boldy. Osydan kelip jalpylama alǵanda «ekologıalyq mádenıet» degen uǵym qalyptasty. Erte zamanda adamdar tabıǵatpen tikeleı baılanysqa túsip, bar qajetin sol arqyly qanaǵattandyryp otyrsa, al qazirgi ındýstrıaldy qoǵamda bul baılanys túri jańa deńgeıge shyqty, transformasıalyq ózgerister oryn aldy. Alǵashynda paıda bolǵan ekologıalyq mádenıet kórinisin qazirgi zamannyń ekologıalyq mádenıetimen salystyrýǵa kelmeıdi. Muny ekologıalyq mádenıettegi «daǵdarys» dep túsindirýge bolady. Adamdardyń qanshalyqty ozyq tehnologıa, zamanaýı qurylǵylar oılap tapqanymen, báribir tabıǵattan alshaq kete almaıdy. Bul aksıoma», - deıdi ǵalym.