QASYM-JOMART TOQAEV: ABAI JÁNE HHİ ǴASYRDAǴY QAZAQSTAN

dil mádenıet

09 qańtar 2020

QASYM-JOMART TOQAEV: ABAI JÁNE HHİ ǴASYRDAǴY QAZAQSTAN

Búgin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne HHİ
ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasy jaryq kórdi. Tolyq nusqasyn
nazarlaryńyzǵa usynamyz.

Bıyl Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 175 jyl tolady. Halqymyzdyń uly
perzentiniń mereıtoıyn laıyqty atap ótý úshin arnaıy qurylǵan komısıa
daıyndyq jumystaryn bastap ketti. Memleket kóleminde jáne halyqaralyq
deńgeıde aýqymdy is-sharalar uıymdastyrý josparlanyp otyr. Biraq munyń
bári toı toılaý úshin emes, oı-órisimizdi keńeıtip, rýhanı turǵydan
damýymyz úshin ótkizilmek.
Abaı Qunanbaıuly ǵulama, oıshyl, aqyn, aǵartýshy, ulttyń jańa ádebıetiniń
negizin qalaýshy, aýdarmashy, kompozıtor retinde el tarıhynda óshpes iz
qaldyrǵany sózsiz. Onyń óleńderi men qara sózderinde ult bolmysy, bitimi,
turmysy, tirshiligi, dúnıetanymy, minezi, jany, dini, dili, tili, rýhy kórinis
taýyp, keıin Abaı álemi degen biregeı qubylys retinde baǵalandy.
Ótken jyly Abaıdyń shyǵarmalarynan úzindi oqý estafetasy ótti. Láılim
atty oqýshy qyz usynǵan bul eldik sharaǵa men de qatysyp, qoldaý kórsettim.
Mektep oqýshylarynan el azamattaryna, tipti, álemdik deńgeıdegi tanymal
tulǵalarǵa deıin zor qyzyǵýshylyq tanytyp, lezde ilip áketken bul bastama
birneshe aıǵa ulasty.
Sonyń arqasynda búkil Qazaqstan Abaı murasyn taǵy bir zerdelep shyqty.
Bul – Abaıǵa degen qurmet ári urpaqty tárbıeleýdiń tıimdi tásili. Abaı
jyrlaryn oqý chellendji bıyl, aqyn mereıtoıy tusynda jańasha jandanady
dep senemin.

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý»
atty maqalasynda qoǵamdyq sanany qaıta túletýdiń mańyzdylyǵy týraly
aıtty. Ulttyq sanany saqtaý jáne ony zaman talabyna beıimdeý
memlekettik mańyzy bar máselege aınaldy. Óıtkeni sanany jańǵyrtý
arqyly HHİ ǵasyrda elimizdiń tyń serpinmen damýyna jol ashamyz.
Osy oraıda Abaı murasynyń tıgizer paıdasy zor dep esepteımin. Uly
aqynnyń shyǵarmalary búgin de ózektiligin joǵaltqan joq. Abaıdyń oı-
tujyrymdary barshamyzǵa qashanda rýhanı azyq bola alady.
Sondyqtan ultymyzdy jańǵyrtý isinde onyń eńbekterin basshylyqqa alyp,
utymdy paıdalaný jaıyn taǵy bir márte oı eleginen ótkizgen jón.
Men bul maqalada Abaı sóziniń búgingi zamanymyz úshin kókeıkestiligi, aqyn
shyǵarmalarynan halqymyz qandaı taǵylym alýǵa tıis ekendigi jóninde
jurtshylyqpen oı bóliskim keledi.

ULTTYQ BOLMYSTYŃ ÚLGİSİ

Jańǵyrý – ótkennen qol úzip, tek jańa qundylyqtarǵa jol ashý degen sóz
emes.
Shyn máninde, bul – ulttyq muralarymyzdy búgingi oń úrdistermen
úılestire damytýdy kózdeıtin qubylys. Bul rette, biz Abaıdy aınalyp óte
almaımyz. Sebebi, uly oıshyl osydan bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn ultty
jańǵyrýǵa, jańarýǵa, jańa ómirge beıim bolýǵa shaqyrǵan.
Elbasymyzdyń: «Zamanalar aýysyp, dúnıe dıdary ózgerse de, halqymyzdyń
Abaıǵa kóńili aınymaıdy, qaıta ýaqyt ótken saıyn onyń ulylyǵynyń tyń
qyrlaryn ashyp, jańa syrlaryna qanyǵa túsedi.
Abaı óziniń týǵan halqymen máńgi-baqı birge jasaıdy, ǵasyrlar boıy qazaq
elin, qazaǵyn bıikterge, asqar asýlarǵa shaqyra beredi», – degen ónegeli sózi
aqyn murasynyń máńgilik ósıet retinde baǵalanatynyn aıqyn ańǵartady.
Abaıdyń shyǵarmalaryna zer salsaq, onyń únemi eldiń alǵa jyljýyna, ósip-
órkendeýine shyn nıetimen tileýles bolǵanyn, osy ıdeıany barynsha
dáriptegenin baıqaımyz. Al, ilgerileýdiń negizi bilim men ǵylymda ekenin
anyq bilemiz. Abaı qazaqtyń damylsyz oqyp-úırengenin bar jan-tánimen
qalady. «Ǵylym tappaı maqtanba» dep, bilimdi ıgermeıinshe, bıikterdiń
baǵyna qoımaıtynyn aıtty. Ol «Biz ǵylymdy satyp mal izdemek emespiz», –
dep tujyrymdap, kerisinshe, el dáýletti bolýy úshin ǵylymdy ıgerý

kerektigine nazar aýdardy. Uly Abaıdyń «Paıda oılama, ar oıla, Talap qyl
artyq bilýge» degen ónegeli ósıetin de osy turǵydan uǵynýymyz qajet.
Bul tujyrymdar qazir de asa ózekti. Tipti burynǵydan da zor mańyzǵa ıe
bolyp otyr. Sebebi, HHİ ǵasyrdaǵy ǵylymnyń maqsaty bıikke umtylý,
alysqa qulash sermeý ekenin kórip otyrmyz.
Al, bizdiń mindetimiz – osy ilgeri kóshke ilesip qana qoımaı, aldyńǵy
qatardan oryn alý.
Ol úshin, eń aldymen, bilim berý salasyn zamanǵa saı damytýymyz kerek.
Sol maqsatta aýqymdy jumystar atqarylǵanymen, otandyq bilim berý isinde
áli de olqy tustar bar. Ony jetildirý joldaryn saılaý aldyndaǵy
baǵdarlamamda jáne ótken jylǵy tamyz konferensıasynda naqty atap
kórsettim.
«Pedagog mártebesi týraly» zańnyń qabyldanýy – osy baǵyttaǵy ıgi
bastamalardyń biri. Bul – sapaly bilim berý isin jetildirýge arnalǵan qadam.
Jalpy, kez-kelgen qoǵamda ustazdyń orny bólek. Muǵalimder bilimdi ári
sanaly urpaq tárbıeleý isinde asa mańyzdy ról atqarady. Ustazǵa qurmet
kórsetip, qadirleý – bárimizdiń mindetimiz. Sondyqtan memleket muǵalim
mamandyǵynyń mártebesin kóterip, alańsyz jumys isteýine jaǵdaı jasaýy
kerek.
Abaı aıryqsha dáriptegen ıgilikti istiń biri – til úırený. Aqyn jıyrma
besinshi qara sózinde ózge tildiń adamǵa ne beretinine toqtalyp: «Árbireýdiń
tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeılik daǵýasyna kiredi, asa arsyzdana
jalynbaıdy», – deıdi.
Demek, ózimizden ozyq turǵan jurtpen deńgeıles bolý úshin de onyń tilin
meńgerýdiń mańyzy zor.
Al qazirgideı jańa tarıhı jaǵdaıda bárimiz ana tilimizdiń damýy men
dáriptelýine nazar aýdaryp, onyń mártebesin arttyrýymyz kerek. Sonymen
qatar, aǵylshyn tilin úırenýge de basymdyq berý qajet. Jastarymyz
neǵurlym kóp tildi meńgerse, soǵurlym múmkindigi keńeıedi. Biraq olardyń
ana tilin bilýine basa mán bergen jón. Óskeleń urpaq, Abaı aıtqandaı,
ǵylymdy tolyq ıgerse, óz tilin qurmettese ári shyn máninde polıglot bolsa,
ultymyzǵa tek ıgilik ákeleri sózsiz.
Qazir álem kún saıyn emes, saǵat saıyn ózgerýde. Barlyq salada jańa
mindetter men tyń talaptar qoıylýda. Ǵylymdaǵy jańalyqtar adamdy alǵa
jeteleıdi. Aqyl-oımen ǵana ozatyn kezeń keldi. Zaman kóshine ilesip, ilgeri

jyljý úshin biz sananyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýimiz kerek. Bul qadam
órkenıettiń ozyq tustaryn ulttyq múddemen úılestire bilýdi talap etedi.
Mundaı kezde ózimizdiń taptaýryn, jadaǵaı ádetterimizden bas tartýymyz
qajet.
Abaıdyń keıbir qareketterge kóńili tolmaı, «Tereń oı, tereń ǵylym
izdemeıdi, Ótirik pen ósekti júndeı sabap» dep únemi synı kózben qaraýynyń
sebebi osynda.
Aqyn el-jurtyn túrli ónerdi ıgerýge úgittedi. Sonyń bári ýaqyttyń talaby
ekenin ol anyq ańǵaryp, ultyna erterek ún qatty. Tipti qazir aıtyp júrgen
ıntellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasy Abaıdan bastaý aldy deýge
bolady. Uly oıshyl ár sózimen ulttyń óresin ósirýdi kózdedi.
Sondyqtan Abaıdy tereń tanýǵa basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný –
adamnyń ózin-ózi tanýy. Adamnyń ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy,
ǵylymǵa, bilimge basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult
degenimiz de – osy. Osyǵan oraı, Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn
temirqazyǵyna aınalýy qajet.
Abaı qazaqtyń ár balasyn ultjandy azamat etip tárbıeleýge shaqyrdy.
Onyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń negizi.
Sondyqtan, azamattarymyzdyń kózi ashyq bolsyn desek, Abaıdy oqýdan,
aqyn óleńin jattaýdan jalyqpaǵan jón.
Biz eldi, ultty Abaısha súıýdi úırenýimiz kerek. Uly aqyn ultynyń
kemshiligin qatty synasa da, tek bir ǵana oıdy – qazaǵyn, halqyn tórge
jeteleýdi maqsat tutty.
Abaıdyń mol murasy qazaq ultynyń jańa sapasyn qalyptastyrýǵa qyzmet
etedi. Onyń shyǵarmalaryndaǵy oı-tujyrymdar árbir jastyń boıynda
halqyna, eli men jerine degen patrıottyq sezimdi ornyqtyrady. Sondyqtan
hakim Abaı eńbekteriniń nárin óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirý jáne
ómirlik azyǵyna aınaldyrý – ultty jańǵyrtýǵa jol ashatyn mańyzdy
qadamnyń biri.

MEMLEKET İSİNİŃ MÚDDELESİ

Biz egemen el retinde ósip-órkendeýimiz úshin memlekettiligimizdi
nyǵaıtýymyz kerek.

Zań ústemdigin jáne qoǵamdyq tártipti saqtaý barshaǵa ortaq mindet ekenin
uǵynǵan jón. Halyqtyń bılikke degen qurmeti bolmasa – eldigimizge syn.
Sondyqtan azamattarǵa, ásirese, jastarǵa memleketti syılaýdyń mán-
mańyzyn túsindirý qajet. Osy rette taǵy da Abaıdyń murasyna zeıin qoıǵan
abzal.
Uly aqyn óziniń shyǵarmalarynda eldik muratty asqaqtatyp, ult birligin
bıiktetti.
Ol ádiletti qoǵam qurý ıdeıasyn kótergen. Demek, Abaıdyń kózqarastary HHİ
ǵasyrdaǵy Qazaqstan qoǵamy jáne onyń bereke-birligi úshin asa qundy. Hakim
Abaıdyń ustanymdary órkenıetti memleket qaǵıdalarymen úndesedi. Zań
ústemdigi, bıliktiń ashyqtyǵy men halyq aldynda esep berýi joǵary
deńgeıde bolyp, memleket isine azamattyq qoǵam ókilderi belsene aralasqan
jaǵdaıda ǵana ádilettilik berik ornyǵady.
Meniń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» atty tujyrymdamam dál osy
ádiletti qoǵam ıdeıasyn damytý maqsatymen usynyldy. Bılik pen qoǵam
arasyndaǵy syndarly dıalog memleketke degen senimdi nyǵaıta túsedi.
Úkimet músheleri, sonyń ishinde mınıstrler men ákimder memlekettik jáne
qoǵamdyq mańyzy bar máselelerge qatysty sheshim qabyldaǵan kezde
azamattardyń usynystary men tilekterin eskerýi kerek. Muny Abaı
meńzegen ádiletti qoǵam qalyptastyrýdyń birden-bir sharty dep bilemin.
Uly aqyn «Keleli keńes joǵaldy, El sybyrdy qolǵa aldy» degendi beker
aıtqan joq. Elge bılik júrgizetinderge jurttyń kóńili tolmaıtynyn da
ańǵartady.
«Sybyrdan basqa syry joq, Sharýaǵa qyry joq» zamandastarymyz kóbeımes
úshin bılik halyqqa árdaıym qulaq túrip otyrǵany jón. Memleket pen qoǵam
ókilderi túıtkildi máselelerdi birge talqylap, sheshimin tabý
maqsatynda Ulttyq qoǵamdyq senim keńesin qurdyq. Keńes formaldy sıpat
alyp ketpeýi úshin onyń múshelerimen arnaıy kezdesip, jumysyn jiti
qadaǵalap otyrmyn.
Abaı shyǵarmalarynda merıtokratıa máselesine de aıryqsha mán berilgen.
Ol adamdy mártebesine qaraı emes, talaby men eńbegine qarap baǵalaǵan.
Uly aqyn qazaq jastaryna jón-joba kórsetip, baǵyt-baǵdar bergen.
Qazir Qazaqstanda saıası jańǵyrý úderisi júrip jatyr. Elbasynyń
qoldaýymen bılikke basshylardyń jańa býyny kele bastady. Soǵan
qaramastan, elimizde túbegeıli saıası ózgeris kerek degen oılar da jıi

aıtylyp jatady. Biraq bul másele boıynsha ulttyq mámilege kelýdiń,
memleket múmkindikterin shynaıy baǵalaýdyń jáne júktelgen mindetke
jaýapkershilikpen qaraýdyń mańyzy zor.
Ózgeris dep baıbalam salatyndar elimizdiń bolashaǵyn baıyptamaıdy, jaı
ǵana popýlısik ıdeıalarǵa taban tireıdi.
Popýlızm teris tendensıa retinde dúnıejúzilik sıpat aldy. Álemniń túkpir-
túkpirinde naqty strategıasy joq, tek jalań urandar arqyly bılikke
jetkisi keletin toptardyń daýysy jıi estilýde. Osyndaı dańǵazaǵa qumar
adamdar týraly Abaı: «Qý tilmenen qutyrtyp, Keter bir kún otyrtyp», –
deıdi. Rasynda, bul – kez-kelgen eldiń damýyn kenje qaldyratyn, ulttyń
biregeıligin álsiretetin qaýipti úrdis.
Bizge, Abaı aıtqandaı, artyq maqtanǵa salyný, ózgeni qor, ózimizdi zor sanaý,
daý qýý áste jaraspaıdy. Ár qadamymyzdy anyq basyp, álemde jáne
elimizde bolyp jatqan oqıǵalardy baıyppen saraptaı bilýimiz qajet.
Turaqtylyq pen damýymyzdyń kepili bolǵan tatýlyq pen birlikti bárinen
joǵary qoıǵan abzal. Memleket múddesin kózdesek, áýeli sabaqtastyq
saqtalyp, tógilgen ter men atqarǵan eńbektiń dalaǵa ketpeýin oılaıyq.
Osyndaı saıasat júrgizgen kezde ǵana barlyq strategıalyq maqsattarymyzǵa
qol jetkizip, Qazaqstandy ozyq damyǵan memleketterdiń qataryna qosa
alamyz.

JAŃA QOǴAMNYŃ JANASHYRY

Jańa Qazaqstannyń ózegin jańa qoǵam quraıtyny anyq. Bul rette, eń
aldymen, ultymyzdyń qadir-qasıetin arttyryp, halqymyzdyń básekege
qabilettiligin jetildirýge basa mán berýimiz kerek. Sondaı-aq, qoǵamnyń
damýyna kedergi keltiretin, bereke-birligimizge iritki salatyn jaǵymsyz
qasıetterden arylý qajet.
Búginde dúnıe júziniń birqatar ıntellektýaldary klasıkalyq kapıtalızm
daǵdarysqa tap bolǵanyn eskertip, onyń bolashaǵyna kúmánmen qaraıdy.
Sebebi álemde baı men kedeıdiń, bilimdi men bilimsizdiń, qala men aýyldyń
arasy alshaqtap ketti. Bul úderistiń qarqyny barǵan saıyn kúsheıip keledi.
Bıznes tek paıda kózdese, bilimdiler bólek orta qalyptastyrdy, árqaısysy
ózderi úshin ǵana jaýapkershilik arqalaıtyn boldy.
Qalalar tez ósip-órkendep, shaǵyn eldi mekenderdiń damýy turalady.

Ǵalymdar munyń barlyǵy áleýmettik jaýapkershiliktiń álsiregeninen dep
esepteıdi.
Áleýmettik jaýapkershilik qaıtkende ornyna keledi? Árıne, bul – ońaı
sharýa emes. Osy kúrdeli máseleniń sheshimin Abaıdyń «Tolyq adam»
formýlasynan izdegen jón. «Tolyq adam» degen sóz aǵylshyn tilindegi «A
man of integrity» túsinigine saı keledi. Bul – tek óte ilkimdi, ózine senimdi,
izgilik pen jaqsylyqqa umtylatyn adamdarǵa ǵana tán sıpattama. Qazir tarap
jatqan osy uǵymdy Abaı sonaý on toǵyzynshy ǵasyrdyń ózinde-aq
túsindirip aıtty.
Adam ómiri tutasymen túrli qarym-qatynastardan quralady. Onsyz adam
qoǵamnan bólinip qalmaq. Al qarym-qatynas mindetti túrde ózara
jaýapkershilikti týǵyzady. Bul jaýapkershilik qara basynyń qamyn bıik
qoıatyn ózimshildik aralasqan kezde buzylady. Sondyqtan Abaı: «Aqyl,
qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden bólek», – dep adamǵa
nurly aqyl men ystyq qaırattan bólek jyly júrek kerek ekenin aıtady.
Osy úsh uǵymdy ol únemi birlikte qarastyrady, biraq aldyńǵy ekeýi júrekke
baǵynýy kerek dep esepteıdi. Bul – qazaq halqynyń ómirlik fılosofıasy.
Osyndaı tanym-túsinikpen ómir súrgen halqymyz ózi qıyn jaǵdaıda otyryp,
ózge ulttardy baýyryna basqan. Ózi asqa jarymaı qınalsa da, bir tilim
nanyn bólisip jeýdi paryz sanaǵan. Únemi úlkenge qurmet, kishige izet
kórsetip, súringenge súıeý, jyǵylǵanǵa demeý bola bilgen. Osy
qundylyqtardy dáriptep, búginge jetkizý arqyly halqymyz óziniń ult
retinde saqtalýy úshin baryn salǵan.
Biz Abaıdyń «tolyq adam» tujyrymyn qaıta zerdeleýimiz kerek. Bul
baǵytta ǵalymdarymyz tyń zertteýlerdi qolǵa alýy qajet. «Tolyq adam»
konsepsıasy, shyndap kelgende, ómirimizdiń kez-kelgen salasynyń,
memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen otbasy ınstıtýttarynyń
negizgi tuǵyryna aınalýy kerek dep esepteımin.
Abaı shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan taqyryptyń biri – masyldyqpen
kúres. Aqyn únemi ýaıymsyz salǵyrttyqqa, oıyn-kúlkige salynbaı, sergek
bolýǵa úndeıdi. Ony udaıy eńbek arqyly shyńdap otyrýdy qup kóredi.
Sonymen qatar, oryndy árekettiń ýaıym-qaıǵyny jeńetinin dáleldep,
masyldyqpen kúrestiń psıhologıalyq qyrlaryna tereń boılaıdy. Qazir biz
kóp aıtyp júrgen emosıonaldy ıntellektige de sol tusta nazar aýdardy.
Maqtan men masyldyq psıhologıadan arylyp, qaırattanyp eńbek etýdi,
talaptanyp bilim izdeýdi nasıhattaǵan.

Abaı óleńderindegi «Eńbek etseń erinbeı, Toıady qarnyń tilenbeı», «Tamaǵy
toqtyq, Jumysy joqtyq, Azdyrar adam balasyn», «Ózińe sen, ózińdi alyp
shyǵar, Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» – degen qazynaly oılar bárimizge
jaqsy tanys. Ár adam osy túıindi tujyrymdardy sanasyna berik toqyp,
óziniń tynymsyz, adal eńbegimen aınalasyna úlgi bolýy kerek.
Halqymyz eńbektiń qadirin biledi. Biz ata-analarymyzdyń tyldaǵy aýyr
eńbegi jeńiske jetelegen orasan kúshke aınalǵanyn umytqan joqpyz. Qazir
de qarapaıym eńbek adamdarynyń úlgili isteri jeterlik. Jaqynda solardyń
birazy memlekettik nagradalarmen marapattaldy.
Eń bastysy, búgingideı beıbit kezeńde ár azamat óziniń eseli eńbegi elimizdiń
ekonomıkasyn ilgeriletýge tikeleı yqpal etetinin túsinýi qajet.
Abaıdy óz zamanyndaǵy iskerliktiń uıytqysy, eńbekqorlyqtyń motıvatory
deýge bolady. Uly oıshyl shyǵarmalarynda kásipten násip tapqandardy,
sharýaqorlyqqa úırený daǵdylaryn úlgi etedi. Ol turmys sapasyn jaqsartý
úshin eńbek etýdiń jańa tásilderin meńgerýge shaqyrady. Sonymen qatar
aqyn bastamashyldyqty, kásiptegi adaldyqty joǵary qoıady. Mysaly, óziniń
onynshy qara sózinde «Erinbeı eńbek qylsa, túńilmeı izdese, ornyn taýyp
istese, kim baı bolmaıdy?», – dep tujyrym jasaıdy.
Abaıdyń oıynsha, tabys tabý úshin qolóner úırený kerek. Sebebi «mal
jutaıdy, óner jutamaıdy» (otyz úshinshi qara sóz). Uly aqynnyń bul
oılary búgingi Qazaqstan qoǵamy úshin de ózekti dep sanaımyn. Sondyqtan
biz búgingi tańda shıkizatqa táýeldilik psıhologıasynan arylýdy, shaǵyn
jáne orta bıznesti barynsha órkendetýdi negizgi basymdyqtyń biri retinde
belgilep otyrmyz.

ÁLEMDİK MÁDENIETTİŃ TULǴASY

Qazirgi órkenıetti memleketterdiń barlyǵy derlik shoqtyǵy bıik tarıhı
tulǵalarymen maqtana alady. Olardyń qatarynda saıasatkerler, memleket
jáne qoǵam qaıratkerleri, qolbasshylar, aqyn-jazýshylar, óner jáne
mádenıet maıtalmandary bar. Qazaq jurty da birtýar perzentterden kende
emes. Solardyń ishinde Abaıdyń orny erekshe. Biraq biz uly oıshylymyzdy
jahan jurtyna laıyqty deńgeıde tanyta almaı kelemiz.
Men kóp jylǵy dıplomatıalyq qyzmetimde basqa elderdiń
saıasatkerlerimen, túrli sala mamandarymen jıi kezdestim. Sheteldiktermen
adamzatqa ortaq kóptegen túıtkildi máseleler týraly pikir almasyp, oı

bólistim. Jalpy, olar Qazaqstannyń saıası jáne ekonomıkalyq jetistikteri
jóninde jaqsy biledi. Al, rýhanı jáne mádenı qundylyqtarymyzben jete
tanys emes. Osy oraıda «Nege qazaqtyń bitim-bolmysyn, mádenıetin Abaı
arqyly tanytpaımyz?», – degen suraq týyndaıdy.
Ǵulama Abaı – qazaq topyraǵynan shyqqan álemdik deńgeıdegi kemeńger. Ol
kúlli adamzat balasyna aqyl-oıdyń jemisin syılady.
Abaıdyń aqyndyq qýatynyń tereń tamyryna úńilgen zertteýshilerimiz onyń
qazaq fólklorynan, Shyǵys pen Batystyń sóz ónerinen, orys ádebıetinen,
tarıhı eńbekterden sarqylmas nár alǵanyn aıtady.
Abaıdyń asqan oıshyldyǵy onyń dinı talǵam-tanymynan da aıqyn kórinedi.
«Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshýaqytta jalǵan bolmas», – deıdi
ol. Bul oı-tujyrymǵa ol Shyǵys pen Batys fılosoftarynyń eńbekterin
tereń bilip, zerttep, zerdelep baryp jetkeni anyq. Ol otyz segizinshi qara
sózinde Allaǵa degen kózqarasyn tolyq bildiredi.
Abaıdyń rýhanı óresine baǵa bergen dintanýshy fılosof ǵalymdar onyń
«kámil musylman» uǵymyna erekshe nazar aýdarady. «Kámil musylman»
uǵymy tek qazaqqa ǵana emes, búkil musylman álemine qatysty aıtylsa
kerek. Mine, bizdiń oıshyl Abaı, hakim Abaı – álemdik deńgeıde osy dinı
kózqarasy arqyly da bıikteı beretin tulǵa.
Elordada barlyq dinniń basyn qosyp, dástúrli jıyn ótkizip kele
jatqanymyzdy bilesizder. Mundaı is-sharalardyń maqsaty men uly Abaı
ustanymynyń arasynda ózara úılesimdilik bar.
Aqynnyń barsha adamzat balasynyń jan dúnıesiniń tazalyǵyn saqtaýǵa
degen nıeti bárimizge oı salady.
M.Áýezovtiń «Abaı joly» romany arqyly Abaı beınesi kórkem obraz
retinde álem ádebıetinde joǵary baǵalanǵany belgili. Biraq bul – Abaıdy
tanýdyń bir qyry ǵana. Naǵyz Abaıdy, aqyn Abaıdy taný úshin onyń
óleńderi men qarasózderinde aıtylǵan oı-tujyrymdardyń mán-mańyzy
ashylýy kerek. Ol álemniń keń taralǵan negizgi tilderine barlyq boıaýyn
saqtaı otyryp aýdarylýǵa tıis. Buǵan biz tolyq qol jetkize aldyq dep aıtý
qıyn. Naǵyz ult aqyndaryn ózge tilderge aýdarý – ońaı sharýa emes.
Aýdarmashy da sol oıshyldyń deńgeıindegi talant bolýy kerek. Bizdiń
abaıtanýshy ǵalymdarymyz, til mamandary men janashyr azamattar osy
máselege erekshe mán bergeni jón.

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Abaı – qazaq halqynyń rýhanı
qazynasyna ólsheýsiz úles qosqan ǵulama ǵana emes, sonymen qatar ol qazaq
halqynyń el bolýy jolynda ulan-ǵaıyr eńbek etken danager.
Abaı – álemdik deńgeıdegi oıshyldardyń qataryndaǵy ǵajaıyp tulǵa» –
degen bolatyn. Shynynda da, dana aqyn shyǵarmalary tek qazaqtyń ǵana
emes, búkil adamzat balasynyń rýhanı ómirin jan-jaqty baıyta alady.
Óıtkeni Abaı týyndylarynyń mazmuny jalpyadamzattyq qundylyqtarǵa
toly. Onyń qara sózderi – álem halyqtarynyń ortaq qazynasy. Bul –
klasıkalyq úlgidegi ónegeli oılar shoǵyry. Naqyl sóz, ǵıbratty sóz, ǵaqlıa
sózder dep árqıly atalǵanymen, bul – erekshe janr.
Abaı óziniń qara sózderinde adamzat balasyna ortaq muralardy dáripteı
otyryp, rýhanı bıikke qulash sermep, alysqa qanat qaqqanyn kórsetedi.
Onyń qara sózderiniń arqaýy – kisilik, mádenıet, izgilik. Hakim Abaıdyń qara
sózderine balama eńbek izdesek, fransýz oıshyly Montenniń jazbalary
oıǵa oralady. Desek te, Monten óz bolmysy men adam tulǵasy jóninde
kóbirek oı tolǵasa, Abaı qara sózderiniń basty mısıasy – oılaný, ózgege oı
salý, maqsatty ustanymǵa aınaldyrý. Demek, uly oıshyldyń qara sózderi –
asa qundy eńbek.
Álemdik mádenıette Abaıdy qanshalyqty joǵary dárejede tanyta alsaq,
ultymyzdyń da mereıin sonshalyqty asqaqtata túsemiz. Búgingi jahandaný
dáýirinde, aqparattyq tehnologıalar zamanynda Abaı sózi barshaǵa oı salýǵa
tıis.
Dúnıe júzinde ǵylym men bilimniń túrli salalaryn damytýǵa zor úles
qosyp, búkil adamzatqa ortaq oıshyl retinde tanylǵan tulǵalar barshylyq.
Mysaly, Qytaı degende Lao-szy men Konfýsıı, Reseı degende Dostoevskıı
men Tolstoı, Fransıa degende Vólter men Rýsso birden oıǵa keledi. Sol
sıaqty sheteldikterdiń bári birdeı Qazaqstan degende birden Abaıdyń esimin
ataıtyndaı dárejege jetýimiz kerek. Ózge jurt «Qazaq halqy – Abaıdyń
halqy» dep, bizge iltıpat bildirip otyrsa, zor mártebe bolary anyq.
Abaıdy qalaı dáriptesek te jarasady. Onyń ǵıbratty ǵumyry men shynaıy
shyǵarmashylyǵy – qazaq halqyna ǵana emes, jahan jurtyna da úlgi-ónege.
Abaıdyń adam men qoǵam, bilim men ǵylym, din men dástúr, tabıǵat pen
qorshaǵan orta, memleket pen bılik, til men qarym-qatynas týraly aıtqan
oı-tujyrymdary ǵasyrlar ótse de mańyzyn joǵaltpaıdy. Óıtkeni aqynnyń
murasy – búkil adamzat balasynyń rýhanı azyǵy.

Qazaq eli barda Abaı esimi asqaqtaı beredi. Onyń asyl sózderin rýhanı
baılyǵymyz retinde joǵary ustasaq, týǵan elimizdiń álem aldyndaǵy
abyroıy arta bereri sózsiz.
Eń aldymen, Abaıdy ultymyzdyń mádenı kapıtaly retinde nasıhattaýymyz
kerek. Órkenıetti elder qazaqtyń bolmys-bitimin, mádenıeti men ádebıetin,
rýhanı óresin álemdik deńgeıdegi birtýar perzentteriniń dárejesimen,
tanymaldyǵymen baǵalaıtynyn umytpaıyq. Sondyqtan, Abaıdy jańa
Qazaqstannyń brendi retinde álem jurtshylyǵyna keńinen tanystyrý qajet.
Bul – búgingi urpaqtyń qasterli boryshy.

TORQALY TOIDYŃ TAǴYLYMY

Biz ulttyq sanany jańǵyrtamyz jáne básekege qabiletti ult
qalyptastyramyz desek, Abaıdyń shyǵarmalaryn muqıat oqýymyz kerek.
Onyń qoǵamdaǵy túrli úderisterge qatysty kózqarasy búgingi Qazaqstan úshin
asa paıdaly. Óz zamanynyń ǵana emes, qazirgi qoǵamnyń da beınesin
tanytqan Abaı – eldik murattyń aınymas temirqazyǵy.
Ár qazaqtyń tórinde dombyra tursyn degen uǵym qalyptasqanyn bárimiz
jaqsy bilemiz. Sol sıaqty ár shańyraqta Abaıdyń kitaby men Muhtar
Áýezovtiń «Abaı joly» romany turýy kerek dep sanaımyn.
Keler urpaq Abaıdyń sara jolyn jalǵaýǵa tıis. Bul – uly aqyn armanynyń
oryndalýy. Sondyqtan biz Abaıdyń oıynan da, toıynan da taǵylym alýǵa
tıispiz.
Bıyl Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı halyqaralyq, respýblıkalyq jáne
aımaqtyq deńgeıde 500-den astam is-shara uıymdastyrylady. Tamyz aıynda
Semeı qalasynda IýNESKO-men birlesip ótkiziletin «Abaı murasy jáne
álemdik rýhanıat» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa eń
basty sharaǵa aınalady. Sondaı-aq, qazan aıynda Nur-Sultan qalasynda
«Abaı jáne rýhanı jańǵyrý máseleleri» degen taqyrypta halyqaralyq
konferensıa ótedi. Bul jıyndarda Abaıdyń tulǵasy men murasy jan-jaqty
zerdelenip, onyń shyǵarmashylyǵyn HHİ ǵasyrdaǵy jańa Qazaqstannyń
ıgiligine paıdalanýǵa jol ashylady.
Mańyzdy jobanyń biri – uly aqynnyń shyǵarmalaryn on tilge aýdaryp,
basyp shyǵarý. Atap aıtqanda, Abaı eńbekteri aǵylshyn, arab, japon, ıspan,
ıtalán, qytaı, nemis, orys, túrik, fransýz tilderine tárjimalanady.

Aqynnyń ómiri, murasy, qazaq mádenıetin damytýdaǵy róli týraly birneshe
derekti fılm jáne «Abaı» teleserıaly túsiriledi.
Aqyn toıynan óner salasy da tys qalmaıdy. Respýblıkalyq jáne
halyqaralyq deńgeıde teatr jáne mýzyka festıválderi ótedi. Bıylǵy
báıgeler Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalady. Ádebıet jáne óner
salasyndaǵy úzdik shyǵarmalarǵa beriletin memlekettik syılyq endi Abaı
atyndaǵy memlekettik syılyq dep atalatyn bolady.
Abaıdyń tulǵasy men murasyn ulyqtaý shetelderde de jalǵasady. Reseıdegi,
Fransıadaǵy, Ulybrıtanıadaǵy jáne basqa da memleketterdegi
Qazaqstannyń elshilikteri janynan «Abaı ortalyqtaryn» qurý
josparlanyp otyr. Bul mádenı is-sharalardy ysyrapshyldyqqa jol bermeı
uıymdastyrý qajet.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Aqshoqy eldi mekenindegi Qunanbaı
Óskenbaıuly áýletiniń qorymy abattandyrylady.
Sonymen qatar, Abaı tulǵasyn joǵary dárejede dáripteý úshin Úkimet
mynadaı sharalardy qolǵa alýy kerek dep esepteımin.
Semeı óńiri – qazaq tarıhyndaǵy kıeli ólkeniń biri. Sondyqtan, eldiń rýhanı
damýynda erekshe orny bar Semeı qalasyn tarıhı ortalyq retinde
belgilegen jón. Uly Abaı men Shákárimniń, Muhtar Áýezovtiń kindik qany
tamǵan óńir aıryqsha qurmetke laıyq. Osyǵan oraı, shahardy áleýmettik-
ekonomıkalyq turǵydan keshendi túrde damytyp, ondaǵy tarıhı-mádenı
nysandardy jańa talapqa saı jańǵyrtamyz. Úkimetke bul máselege
baılanysty tıisti sharalar qabyldaýdy tapsyramyn.
Mereıtoı jyly aıasynda Abaıdyń qasterli mekeni – áıgili Jıdebaıdy
abattandyryp, uly aqynnyń rýhyna taǵzym etýge keletin jurtshylyqqa
qolaıly jaǵdaı jasaý qajet.
Sonymen qatar, Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı
jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıine erekshe kóńil bólip, ǵylymı-
tanymdyq jumystarmen aınalysatyn ortalyqqa aınaldyrý kerek.
Jıdebaıda mýzeıge arnaıy laıyqtalǵan «Abaı murasy» atty jańa ǵımarat
salý qajet.
1918 jyly Semeı qalasynda Muhtar Áýezov pen Júsipbek Aımaýytov
negizin qalaǵan, 1992 jyldan beri qaıta shyǵa bastaǵan «Abaı» jýrnalyna
memleket tarapynan qoldaý kórsetý kerek.

Osy jáne basqa da aýqymdy sharalar Uly Abaıdyń rýhyna taǵzym etip,
onyń mol murasyn dáripteý úshin ótkizilmek. Endeshe, búkil Qazaqstan
halqyn osy ıgi bastamaǵa belsene atsalysýǵa shaqyramyn.
* * *
Biz Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna qoǵamdyq sanany jańǵyrtatyn, bir
el, tutas ult bolyp damýymyzǵa serpin beretin is-shara retinde zor mán berip
otyrmyz.
Bul toıdyń tusyndaǵy basty maqsatymyz – búkil halyqtyń ult ustazy
aldyndaǵy ózindik bir esep berýi ispettes bolýǵa tıis dep bilemin. Abaı syny
– aýyr syn, syndarly syn.
Elbasy bastap, el qostap, bıik belesterdi baǵyndyrdyq. Ozyq elýlikke
kiremiz dep maqsat qoıdyq, ol maqsatqa merziminen buryn jettik.
Ozyq otyzdyqqa qosylýdy mejeledik. Ol mejege de jetemiz. Sol mejege
jetýge de bizge Abaı murasy kómek bere alady. Endigi másele – biz sol
Abaıdyń kómegin túsine aldyq pa, zerdeleı alamyz ba?
Ulylyqtyń toıy ult aldyndaǵy uly mindettiń údesinen shyǵýdyń jolyn
izdeýge umtyldyrýǵa tıis. Ár azamat osy toıdyń aldynda elimiz, eldigimiz
jóninde tereń oılansa deımiz. Abaı bizge neni amanattady? Abaı bizden neni
talap etti? Abaı bizden neni kútip edi? Abaı eldiń qaı isine súıinip edi? Sol
súıingen isinen úırene aldyq pa? Abaı qazaqtyń qaı isine kúıinip edi? Sol
kúıingen isinen jırene aldyq pa? Basqasyn bylaı qoıǵanda, aqyn aıtqan bes
asyl isti júzege asyryp, bes dushpandy boıdan qashyryp jatyrmyz ba degen
oıdyń tóńireginde tolǵansaq ta talaı jaıǵa qanyǵa alamyz.
Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol
ashatyn qasterli qundylyq.
Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek,
el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz.
Abaı armany – halyq armany. Halyq armany men amanatyn oryndaý
jolynda aıanbaǵanymyz abzal. Abaıdyń ósıet-ónegesi HHİ ǵasyrdaǵy jańa
Qazaqstandy osyndaı bıikterge jeteleıdi.

QASYM-JOMART TOQAEV, QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNYŃ PREZIDENTİ

RELATED NEWS

dil mádenıet

08 qańtar 2020

SALTANAT SMAǴULOVA: MOTIVIROVANNAIa DÝRALAR MEN MOTIVIROVANNYI DÝRAKTAR KÓBEIDİ...

Qudaıǵa jer betindegi barlyq adamdar ǵasyrlar boıy senip keledi, men de senemin. Qudaıǵa degen asyl senimin aıta berý, qundylyqtardy araǵa salý manıpýlásıasy. Namaz oqyǵanda da qubylaǵa qarap, adam ózdiginen oqıdy ǵoı. Logıkaǵa salyp oılanyp kóreıik.

Psıhosomatıkany (emosıanyń adam aǵzasyna tıgizer áseri) oqyp, meńgerý arqyly, ádiletti Qudaı árkimdi ózine jazalatyp qoıǵanyn uǵyp tań qaldym.
Tándegi aýrý-sizdiń qandaı adam ekenińizdiń ındıkatory. Adamdy aýrý etetin úsh aq nárse:
1. Ózin kináli seziný.
2. Qyzǵanysh.
3. Ókpe, renish.
Osyny bilgen soń aýyrdym deýdiń ózi uıat.

Abaı atamyz:
"Alla degen sóz jeńil,
Allaǵa aýyz qol emes... " deıdi.
Sondyqtan, men Allany az aıtamyn, asa mártebeli sezimimdi saýdaǵa salýǵa júregim daýalamaıdy.

Qazirgi motıvatorlardyń ǵylymı aqparatty durys túsindirmeý sebebinen "Motıvırovannaıa dýra men motıvırovannyı dýrak" tar kóbeıdi.

Adam óz kúshi, aqyl-oıy jetetin nársege jaýapkershilik alǵany abzal. Denińiz saý bolyp turyp, dári ishseńiz ol ishki organnyń qyzmetiniń buzylýyna áser etpeı me? Dál sol sıaqty, ornymen qoldanylmaǵan affırmasıa, vızýalızasıa, motıvasıa da keri áserin tıgizedi.

Túrli trenıńterge baryp júrgen adamdardyń janarynda synyq sáýle bary baıqalady, ózine senimsiz bala sıaqty, jaltaq-jaltaq etedi, áldene deseń ashýǵa býlyǵyp, bet jyrtysýǵa deıin barady. Trenıńte túrli deńgeıdegi adamdar otyrady, aqyl-oıy ártúrli, beriletin aqparat saraptalmaıdy, aýdıtorıaǵa beıimdelmeıdi. Sáıkesinshe árkim ártúrli qabyldaıdy.

Intellekt deńgeıi joǵary, dál sol sátte jeke bas problemasy joq adamdar qajetin alady. Al aqyl-oıy kemdeý nemese sol sátte jeke bas problemasy bar adamdar sol lektorǵa, motıvatorǵa senedi! «Ana kisi aıtty ǵoı, ózgege emes ózińe jumys jasa», - dep daýlasady taǵy.

Sońynda óz deńgeıine, jaǵdaıyna shaq kelmeıtin affırmasıa, vızýalızasıa jasap, qýyrshaq qusap qalady. Taǵy kim ne dep aıtar eken dep, aınalaǵa qarap, alaq-julaq etip júrgeni.

Abaı atamyz:
"Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.

Ózińe sen ózińdi alyp shyǵar,

Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap" dedi emes pa?!

Saltanat Smaǵulova, psıholog

dil mádenıet

10 qyrkúıek 2019

BİZ ÓMİR SÚRİP JATYRMYZ BA, ÁLDE ÓMİR BİZDİ SÚRİP JATYR MA?!

Kóne Grek zamanynda Dıogen degen ataqty oıshyl ómir súripti. Ol qolyna maısham jaǵyp alyp, shańqaı túste kóshe aralap ketedi eken. Ony kórgen tanystary:

- Áı, Dıogen, shammen kún jaryqta ne izdep júrsiń?- dep suraıdy. Dıogen:

- Adam izdep júrmin, - depti. Olar:

- Turmyz ǵoı mine, qansha adam kerek? – degenge.

- Al sen adamsyń ba?- degen eken.

Dıogen bul isin bylaı túsindiredi:

It týǵanda ıt bolyp týady, óskende ıt bolyp ósedi. Iaǵnı, mysyq ıa jylqyǵa aınalmaıdy. Mysyq ta týǵanda mysyq bolyp týady, óskende de mysyq bolady. Iaǵnı, ıt ne basqa janýarǵa aınalmaıdy. Mundaı zańdylyq Qudaı jaratqan maqulyq ataýlynyń barlyǵyna tán. Tek, bir ǵana jaratylysyna emes, ol – adam. Iaǵnı, adam týǵanda adam bolyp týady, óskende qandaı bolatyny ósken ortasyna baılanysty. Mysalǵa: adamdy týǵanda maımylrdardyń arasyna jiberse, óskende týra maımyldarsha ómir súredi. Eger, aqsúıek adamdardyń ortasyna jiberse aqsúıek bolyp ósedi. Sol sebepti de nadandyqqa batqan qoǵamnan adam degen atqa laıyq adamdy tabý óte qıyn, tipti maısham jaǵyp izdeseń de tappaısyń. Qoǵamdyq tártipti túbegeıli ózgertpeıinshe, qansha adam týsa da olardyń adam degen atqa laıyq bolýy ekitalaı, - degen eken.

Endi, Dıogenniń shamyn osy zamanǵa ákelsek, Dıogen izdegendeı adam tabý ońaı bolmasy anyq. Nege deseńizder, qoǵamda adamdar tarapynan bolyp jatqan azǵyndyqty aıtpasaq ta ózderińiz jaqsy bilesizder. Másele osy azǵyndyqty shama kelgenshe toqtatyp, jańa týǵan adamdardy adam etip tárbıeleýde bolyp tur. Áıtpese, jamandy jamandap, aıypty bolyp qalǵan úkimet qyzmetkerlerin túrli shoýlarda keleke-mazaq qylyp otyra berý túk paıda bermeıdi. Kerisinshe, ekinshi bir problemaǵa soqtyratyn qaýpi bar.

Endi, biz qandaı qoǵambyz, qandaı qoǵam bolýymyz kerek? Qoǵamdy qalaı túzeımiz? Osy suraqtarǵa jaýap izdep kórelik.

Ádette, adam kóshege shyǵarda túr-álpetin retke keltirý úshin aınaǵa qaraıdy. Sóıtedi de, artyq-kem jerin túzep, ústi las bolsa ony jýyp, tazalap, rettelip shyǵady.

Osy sekildi qoǵam da aınaǵa qaraǵandaı óziniń turmys-tirshiligine syrttan qarap, artyq-kem jerin túzep otyrý kerek. Áıtpese, Dıogen aıtpaqshy, adamdy shammen izdep taba almaspyz. Biraq, ol úshin qoǵamda «psıhoanalıtık» degen mamandar kóp bolýy kerek. Olar qoǵamnyń ne iship, ne jep, ne oqyp, neni kórip, neni tyńdap júrgenin baqylap, saraptama jasaıdy. Jasaǵan saraptamalaryn túrli joldarmen halyqqa taratyp, jurttyń qaı baǵytta ketip bara jatqanyn ańǵartyp otyrady. Osylaısha psıhoanalıtıkter adamdy kemeldikke jetkeretin jol taýyp, ǵylym men halyqtyń tyǵyz baılanysta bolýyna septigin tıgizedi. Al, bizde ókinishke qaraı, ǵylym bir jaqta, halyq bir jaqta júr. Ǵalymdar ǵylymnyń joqtyǵynan nadandyqqa batqan halyqty «tobyrlar» deýden jalyǵar emes, al, halyq bolsa, oqymystylardy «oqý oqyp mılary ashyp qalǵan, oqý ótip ketken» degen sekildi sózder aıtyp, músirkeı qaraıdy. Iaǵnı, ǵylym men halyq arasynda baılanys joq. Endi, osy jerde eki jaqtyń basyn qosatyn taǵy bir mamandyq shyǵady. Olardy «medıator» deıdi. Iaǵnı, «eki ortadaǵy tasymaldaýshy» degen maǵyna beredi. Bizdiń elde medıatorlar joqtyń qasy. Bar bolsa da tek bir tarapty. Iaǵnı, dinniń medıatory «meniń aıtqanym durys» dese, bıznes, psıholog-koýchtar «meniki durys» dep júr. Olardy medıator deýge aýzyń barmaıdy. Sebebi, arnaıy bas qatyryp, oqý oqyp, ǵylymı oqý oryndarynan bilim almaǵan, óz betinshe oqyp alǵan dıletanttar. Osy dıletanttardyń aıtyp júrgenderin teriske shyǵaryp, durys-burysyn saýatty taldap bere alatyn psıhoanalıtıkter joq desek te bolady. Osynyń sebebinen qoǵamnan orıdjınal adamdy tabý óte qıyn jáne aldaý, arbaý, urlyq-zorlyq degen qylmystar bir sekýndqa da toqtamaı, qoǵamda qylmyskerler qaptaıdy.

Qoǵamdy túzetetinder osy psıhoanalıtıkter men medıatorlar.

Endi, biz qandaı qoǵambyz?

Ǵylymda mynandaı eki termın bar. Assımıleıshn jáne sosıalızeıshn.

Assımıleıshn (assimilation) degenimiz – qoǵamnyń túrli sebepterge baılanysty ydyrap, qoǵam bolmaı, joq bolyp ketýin aıtamyz.

Sosıalızeıshn (socialization) degenimiz – adamdardyń bir ıdeıaǵa, qundylyqtarǵa, qoǵamdyq qaǵıdalarǵa birigip, etene aralasýyn aıtamyz.

Bizde, qazirgi tańda sosıalızeıshnge qaraǵanda assımıleıshn beleń alyp kele jatyr. Oǵan kóp sebepterdiń biri – «naryqtyq orıenteıshn». Iaǵnı, qoǵamnyń kózqarasy naryqtaǵy kózqarastaı bolyp ketken.

Endi, áńgime osy baǵytta órbimek.

Naryqtyq orıenteıshndy túsiný úshin aldymen naryqtyń júıesin túsinip alsaq ońaı bolady.

Saýdager naryqqa bararda aldymen onyń jaǵdaıyn bilip alady. Iaǵnı, árbir nárseni sata bermeıdi. Naryqta qandaı zattar jaqsy ótedi, sony ǵana satady. Satyp alýshylar da naryqtyń yǵyna jyǵylyp, jurt kóbine qandaı zat alyp jatqanyna qaraıdy da ala beredi. Iaǵnı, zamanaýı tilmen aıtqanda trend, modaǵa júginedi. Al, bul trend, moda degenderdi monopolıser basqaryp otyrady.

Negizinde naryqtaǵy júıe basqasha bolýy kerek edi. Trend, moda degen uǵym joq, naryqty monopolıs basqarmaıdy. Satýshy trend, modaǵa súıenbeı, «negizi, adamǵa keregi osy» dep adamgershilik prınsıpterge súıenip, taýar satady.

Adamdardyń da qoǵamda ózin ustaýy, júris-turysy, oıy osy naryqtaǵydaı bolyp ketken. Olar ózin tanýmen aınalysýdyń ornyna satýmen aınalysady. Iaǵnı, baqytqa, jetistikke jetý úshin úsh túrli is-áreket jasaıdy.

Birinshi – ózin taýar etip ustaıdy.

Ekinshisi – satýshy retinde.

Úshinshi – menedjer retinde.

Birinshi, ózin taýar etip kórsetken adam ótimdi bolý úshin zamanaýı talaptarǵa saı kıim úlgisin kıedi, talapqa saı adamnyń qyrlaryn, is-áreketin ustanady. Naryqta ar-uıat, jumsaq minez, iltıpat degen adamnyń kıeli qyrlary trend bolmasa, onda odan bas tartýǵa májbúr. Ondaı kezde adam óz ómiri men baqyty úshin emes, qanshalyqty ótimdi bola alatynyna basy qatady. Jan-dúnıesine úńilip, ózine tán adamı qyrlaryn shyńdaýdyń ornyna naryqtaǵy ótimdi qyrlardy ıgerýge álek bolady. Bul istiń barlyǵy derlik jetistikke jetýdiń amaly. Telearna, gazet, jýrnaldaǵy bıznesmender ońaı ári jyldam jetistikke jetý úshin, qandaı kıim kıýin, ózin qalaı ustaý kerektigin, qas-qabaqtaryn senimdi etip kórsetýin úıretedi. Mysalǵa, jas boıjetken kınodaǵy jetistikke jetken juldyzdyń shash úlgisine, kıgen kıimine, qas-qabaǵy men bet-álpetiniń boıaýyna deıin meńgerip alady jáne sol jetistikke jetkizedi dep oılaıdy. Al, ol jetistiktiń artynda qanshalyqty baqytty ómir bar ekeni oılandyrmaıdy. Mundaı kezde adam óziniń qanshalyqty baǵaly ekenin ózgelerdiń pikirmen ólshep, solarǵa táýeldi bolady. Eger ol jetistikke jetken adam bolsa – baǵaly, jetpese – qunsyz. Sol sebepti bul jolda sátsizdik qurdymǵa túskenmen birdeı aýyr tıedi. Mundaı adamdar qoǵamda kóbeıgen saıyn sol qoǵamnyń oıyn, deńgeıi qandaı ekenin ońaı bilýge bolady. Bári bir-biriniń ishteı ne oılap turǵanyn, neni qalap turǵanyn bilip turady. Sebebi, barlyǵy bir arqanǵa jarmasyp tur.

Ekinshiden, saýdager retinde taýardy satatyn jer izdeý kerek bolady. Ol kezde tozdyrmaǵan tabaldyryq qalmaıdy. Gazet-jýrnaldar, ınternet jelisi jer-álemdi sharlap ketedi.

Úshinshiden, menedjerlik qyzmet atqarady. Sóıleý máneri, daýys yrǵaǵy, taqqan qymbat saǵaty, sapaly kıim úlgisi, mingen kóligi, osynyń barlyǵy adamdy ótken ǵasyrlardaǵy orıdjınal menedjerdeı etip kórsetedi. Satyp alýshy jurt ta osyndaı úlgidegi kóriniske úırenip qalady. Endi astyńda kóligiń, qymbat saǵatyń bolmasa seni adam eken demeıdi.

Bul naryqtyq orıenteıshn qoǵamnyń barlyq salasyn meńdep alsa bitti deı berińiz. Salt-dástúr, din, kásip, mýzyka, sýret óneri, kıno, BAQ, otbasyn qurý, tipti bala tárbıesi de osy kózqaraspen júrip-turatyn bolsa, onda birinshi orynǵa ár adamnyń baqytty bolýy emes, naryqtaǵy jetistikke jetken, bedeldi azamattardyń istegen isi men aıtqan mánsiz sózderine saı bolýy mańyzdy bolady.

Álbette, bizde mundaı kózqarasqa berilmeıtin azamattar da bar, degenmen saýsaqpen sanarlyq. Olar kóshken seńmen ilesip kóshpeıdi. Naryqtyń talaptary olarǵa zań emes. Ózderiniń ishine úńilip, adamgershilik prınsıpti negizge alyp júrip-turady. Mysalǵa, kóp jýrnalıserdiń arasynda reıtıńti kóterip, jetistikke jetýdiń joly bireýdiń ajyrasqany ıa bolmasa ashynasymen ustalyp qalǵany sekildi paıdasy joq «aqıqatty» jarıalaý bolsa, al, bulardyń oıy jeńil jetistikke jetýde emes, qoǵamdaǵy tasada bolyp jatqan negizgi ári mańyzdy jaıttardy jarıalap, jurttyń kózin ashý.

Aǵartýshylyq salasynda da dál osy sekildi. Keıbir azamattardyń maqsaty úkimettik stıpendıa, tender, ataq-dańq bolatyn bolsa, al, naryqtyń talabyna berilmegen azamattardy madaq, medal, stıpendıa qyzyqtyrmaıdy. Olardyń maqsaty qoǵamǵa eń mańyzdy, negizgi qundylyqtardy nasıhattap, eldiń saýatyn ashý, ekzıstensıalyq problemalaryn sheshý.

Bul jerde aıtqymyz kelgeni, eldi bólý emes, kerisinshe, paıdaly ispen aınalysyp júrgen azamattardyń áreketine kóz jetkizip qoıý ǵana. Jastar solarǵa eliktep jolyn qýsa, onda Dıogen izdegen adamdy óz aramyzdan tárbıelep shyǵarýymyz ǵajap emes.

Álbette, naryqtyq orıenteıshnmen de ómir súre berse bolady. Ol árkimniń óz erki. Biraq, onyń aqyry tómendegideı bolýy ábden múmkin:

Logoterapevt V.Franklǵa kúızeliste júrgen bir boıjetken kelip, muńyn shaǵypty. Ol naryqtyq kózqarasqa urynǵany sonsha, tipti, aqyr-aıaǵynda «men ómir súrip jatyrmyn ba, álde ómir meni súrip jatyr ma» degen eken.

Qurmetti áleýmet! Bizdiń qoǵam bolmaı ydyrap bara jatqanymyzǵa birden-bir sebep osy «naryqtyq orıenteıshn». Osyny bilip, odan aýlaq júretin bolsaq, bolashaq jarqyn bolatynyna senim mol!

Amangeldi MEIRAMBEKULY, psıholog

dil mádenıet

08 sáýir 2019

Qundylyqtar qaqtyǵysy: «basta mı, qolda malǵa talas qylǵan»...

HH ǵasyrdyń sońy, jahandaǵy basty jańalyq jarty álemge ústemdigin júrgizgen komýnıstik rejımniń ydyraýy boldy. On bes odaqtas memleketten quralǵan keńestik ımperıanyń qulaýy, onyń quramynda bolǵan respýblıkalardyń táýelsizdik alýyna jol ashty.

Keńes úkimeti qulaǵan tusta, batys ǵalymdarynyń taldaýlarynda «Tarıhtyń sońy» degen konseptýaldy pikir qalyptasty. Muny alǵash kótergen tegi orys, fransýz fılosofy Aleksandr Kojev bolatyn. «Tarıhtyń sońy» ıdeıasy álemdik qaýip kózine aınalǵan alyp rejımder kúıregennen keıin, tarıhty jasaýshy kúshter joıylyp, demokratıalyq kelisim jolymen ómir súretin zaman keldi degenge saıady. Iaǵnı, qaqtyǵystar dáýiriniń aıaqtalýy degendi bildiredi. Qazaqsha aıtqanda «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn» tynysh zamannyń ornaýy.

«Tarıhtyń sońy» ıdeıasyn jan-jaqty talqyǵa salǵandardyń biri, tegi japon, amerıkandyq oıshyl Frensıs Fýkýıama boldy.

F. Fýkýıamanyń oıynsha HH ǵasyrda álemge úreı týdyrǵan, myń jyldyq baǵdarlamany negizge alǵan fashısik rejım jáne oǵan paraleldi, qarsy tura alǵan birden-bir balama kúsh – komýnızm boldy. Biraq fashızm jeńiliske ushyrap, qaýip seıilgenimen, keıin komýnıstik rejım jarty álemge ústemdik júrgizip, jańasha qaýipter men úreılerdi týdyrdy.

F. Fýkýıama «tarıhtyń sońy ma?» degen suraqty kóterip, áli de qaqtyǵystardyń tolyq sheshilmegenin aıtqysy keldi. Onyń oıynsha, fashızm men komýnızm tarıh sahnasynan ketkenimen álemdik qaqtyǵystarǵa negiz bolatyn jańa kúshter bar. Ol álemdik dinder men ultqa bólinýshilik. Bular turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen baılam jasady.

Sonymen batys áleminiń sarapshylary jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy álemdik qaqtyǵystardyń qozǵaýshy kúshi fashızm men komýnızm bolsa, endigi HHİ ǵasyrdaǵy qaqtyǵystardyń qaınar kózi álemdik dinder men ulttyq mádenıetter degen qorytyndyǵa kelgen. Álemdik dinder men ulttyq mádenıetterdi quraýshy ózindik qundylyqtar bar, endigi tartys sol qundylyqtardyń arasynda bolmaq. Olaı bolsa qundylyqtar qaqtyǵysy álemdik tendensıaǵa aınalýy zańdylyq.

Osy oraıda, kóńil aýdarýǵa turarlyq pikir bildirgenderdiń biri “Órkenıetter qaqtyǵysy” kitabynyń avtory, amerıkandyq mádenıettanýshy
S. Hantıngton boldy. Ol F. Fýkýıamanyń oılaryn quptaı otyryp, álemde endi mádenıetter arasynda emes, birneshe mádenıetterdi biriktirgen jekelegen órkenıetter arasyndaǵy qaqtyǵystar qaýipi bar degen oıyn bildirdi. S.Hantıngtonnyń pikirin sabaqtar bolsaq, hrıstandyq kontekstegi batys elderi, pravoslavıelik kontekstegi slaván elderi, ıslamdyq kontekstegi shyǵys halyqtary, býddızm konteksinde birigetin japon, koreı, qytaılyq órkenıetter bar, solar qazir álemde úlken yqpalǵa ıe. S.Hantıngtonnyń órkenıetter arasyndaǵy básekelestik degeni osyndaı ártúrli baǵyttarǵa birigip qalyptasqan órkenıetter jaıly. Iaǵnı álemdegi órkenıetterdiń negizinde naqty din nemese júıeli kózqaras ustanatyn yqpaldy dúnıetanym jatqanyn meńzeıdi. Sol júıeli dúnıetanymdar ulttyq mádenıetterdi biriktirip, úlken órkenıettik kúshke aınalyp otyr.

Qaqtyǵystardyń shyǵý kózderi týraly joǵarydaǵy pikirlerge biz taǵy da birneshe sebepterdi qosar edik. Qazirgi álemdegi qaqtyǵystarǵa túrtki bolyp otyrǵan sebepterge tabıǵı resýrstar úshin kúresti, úlken ulttardyń kishi ulttarǵa qatysty ustanatyn shovnıstik saıasatyn, geosaıası kelispeýshilikterdi, ıadrolyq derjavalardyń qyrǵı qabaq ustanymdaryn jatqyzýǵa bolady. Olaı bolsa «tarıhtyń sońy» deýge áli erte.

Bizdegi jaǵdaıǵa kelsek, keńes zamanyndaǵy ortaq ıdeologıa kelmeske ketkennen soń táýelsizdik alǵan memleketterge jańa qundylyq júıesin qalyptastyrý qajettiligi týyndady.

Osy kezde elimizge ártúrli dinı mısıonerlik aǵymdardyń, túrli dúnıetanymdyq kózqarasty nasıhattaıtyn aqparattyq júıelerdiń aǵylyp kelgeni jasyryn emes. Olardyń basty maqsaty keńestik ıdeologıadan bosaǵan halyqtyń sanasyn, qundylyqtar júıesin óz kózqarastarymen toltyryp, oǵan yqpal jasaý boldy.

Keńestik mono júıeniń ornyna kelgen naryqtyq demokratıalyq qatynastardy jeleý etip, ultymyzdyń dástúrli qundylyqtaryn ózgertip, sanasyn bıleýge tyrysqan batystyq, shyǵystyq, hrıstıandyq, ıslamdyq túrli aǵymdar jańbyrdan sońǵy sańyraýqulaqtaı qaptap ketti. Bulardyń yqpalyn búgingi jahandaný, ınternet zamanynda naqty baıqaýǵa bolady.

Kezindegi hákim Abaıdyń «Basta mı, qolda malǵa talas qylǵan» degen sózi búgingi kúni kúrdelenip, zor mazmunǵa, jańa boıaýǵa ıe bolýda.

Qazirgi syrttan kelip jatqan kúshterdiń basty kózdeıtinderi qazaq jeriniń materıaldyq baılyǵy. Oǵan qol jetkizýdiń «demokratıalyq joly» halyqtyń rýhanı sana sezimine yqpal etý. Aldymen sanany jaýlap alý. Biz búgin qoldaǵy mal, bastaǵy mıǵa talastyń kúrdeli kezeńin bastan ótkerip jatyrmyz.

Jahandaný zamanyndaǵy sanaǵa áser etýshi birden-bir faktor ol – aqparat. Aqparat arqyly adamdardyń sanasyna ústemdik júrgizý, kózqarasyna yqpal etý qazirgi zamanynyń basty tendensıalardyń biri. Búgingi elekten ótkizilmegen aqparat aǵymynyń toqtaýsyz taraýy, buǵan qosa olarǵa mol múmkindik týdyrǵan ǵalamtordyń damýy, óskeleń urpaqtyń sanasyna óz áserin tıgizýde.

Osy oraıda zıandy aqparattan qorǵanatyn jańa mehanızmder oılap taýyp, bizge aqparattyq qorǵanys júıesin qalyptastyrý qajet. Ártúrli, zıandy aqparattyń urpaǵymyzdyń sanasyn jaýlap almaýy úshin, biz urpaq tárbıesinde olardyń sanasynda syrtqy zıandy aqparattarǵa bos oryn qalmaıtyndaı jańa qundylyqtarǵa toly balama aqparat usyna bilýimiz kerek. Ony eń aldymen bilim berý júıesinde myqtap qolǵa alý qajettiligi týyndap otyr. Qazir aqparat arqyly qundylyqtar qaqtyǵysy órship, birin-biri almastyrýda. Biz qundylyqtar tartysy múlden bolmaýy kerek deı almaımyz. Sebebi bul jahandanýmen birge kelgen álemdik tendensıa. Muny sheshýdiń jalǵyz joly olarǵa óz qundylyqtarymyzben qarsy tura bilý ǵana. Ne ózge qundylyq seni bıleıtin, ne sen oǵan óz qundylyǵyńmen qarsy turatyn zaman týyp otyr.

Syrtqy, zıandy aqparatqa qarsy tura alatyn ulttyq ımýnıtetti kúsheıtýshi qural ol – ulttyq ıdeologıa. Ulttyq ıdeologıa bilim berý júıesiniń negizgi ózegine aınalýy kerek. Onsyz biz úshin «bastaǵy mıǵa talas» zamanynda «bóten sananyń» yqpalynda ketý qaýpi seıilmek emes.

HH ǵasyrdaǵy halqymyzdyń basynan ótken dáýir, ulttyq dúnıetanymymyz ben sana bolmysymyzǵa aıtarlyqtaı yqpal etip, bóten ilimderdi sýdaı sińirip, tastaı bekitip keldi. Táýelsizdikke sanamyz eseńgiregen, ýlanǵan kúıde jettik. Egemendiktiń ótken shırek ǵasyry es jıyp, etek jınaý zamany boldy. Biraq moıyndaýymyz kerek, otarshylyq sana-sezimnen áli de tolyq aryla qoıǵan joqpyz. Babalarymyz «elý jylda el jańa» dep tekten-tek aıtpasa kerek. Qazaqtyń ulttyq rýhy áli de eseńgiregen kúıde qalyp qoıyp otyr. Oǵan ana tilimizdiń óziniń tarıhı, shynaıy memlekettik dárejesine áli kúnge deıin tolyq kóterile almaı, kóp jaǵdaıda aýdarmanyń tili ǵana bolyp otyrǵandyǵyn-aq dálel etýge bolady.

Bizdiń syrtqy ıdeologıalyq kúshterge tótep beretin birden-bir ımýnıtetimiz – ulttyq sana sezimimiz bolýy kerek. Qazaq tili qoǵamda óziniń táýelsiz ulttyń tili retindegi tıesili mártebesine qol jetkizbeı, ulttyq sananyń jańa zamanǵa saı óris alýyn keshendi júzege asyra almasymyz anyq. Hİ ǵasyrda ómir súrgen, túrki dúnıesine ortaq oıshyl Mahmut Qashqarı «Adamshylyqtyń kilti – ana tilinde» degen. Adamshylyq ózi úshin ǵana emes, eli úshin eńbek etý. «Adamdyq boryshyń halqyńa eńbek qyl» dep Shákárim atamyz da osyny aıtqysy kelgen. Bizge el úshin eńbek etetin, ony adamdyq boryshym dep sanaıtyn erlerdi kóbirek tárbıeleý qajet. Eli úshin eńbek etýdi paryz sanaıtyn erler qashanda el ıgiligin basty orynǵa qoıyp, túrli jymysqy jemqorlyq áreketke barmasy anyq. HH ǵasyrdyń basynda shyn mánindegi ulttyq memleket qurýdy kóksegen erler boldy qazaqta. Biraq biz áli kúnge deıin olardyń el úshin jasaǵan jankeshti hareketterin urpaqqa tolyqqandy jetkize almaı kelemiz. Bizdiń sanamyzda álide bolsa «úlgili komsomoldar» ıdeal qurýda. Sanamyz qundylyqtar qaqtyǵysynyń alańyna aınalyp otyr. Bizge, ásirese aldyńǵy aǵalar býynyna eń aldymen ózimizdiń ishki senzýramyzdan, ishki, jibermeıtin jasqanshaq sanadan bosap shyǵatyn ýaqyt keldi.

Búgingi jalpy sany 12 mıllıonnan asqan qazaq úshin ulttyq sana-sezimdi tárbıeleýdiń birden-bir kilti qazaq tilinde. Barlyq rýhanı qundylyqtarymyzdy, babalarymyzdyń danalyq dúnıetanymyn biz týǵan tilimizde ǵana boıǵa sińirip, urpaqtarymyzǵa amanat ete alamyz. Eger biz shyn máninde Rýhanı Jańǵyrýdy júzege asyramyz desek, qazaq tiliniń qoǵamdyq ómirdegi rólin tıisti deńgeıge kóterýimiz qajet. Qazaqtyń tiline tóngen qaýyp, qashanda táýelsizdikke tóngen qaýip ekenin umytpaýymyz kerek. Ulttyq bolmysymyzdy shyn máninde jańǵyrtpaıynsha, sanamyzǵa syrtqy kúshterdiń yqpal júrgizýi ońaı júzege aspaq.

Ulttyq minez qalyptastyrýymyz kerek. Latyn qarpine kóshý úderisi táýelsiz elimiz úshin tarıhı mańyzy zor. Bul eń aldymen túrki tektes halyqtarmen jańasha ınegrasıaǵa túsýimizge zor yqpalyn tıgizbek.

Joǵaryda qazir birneshe ulttyq mádenıetterdi biriktiretin órkenıetter zamany dep aıtqanymyzdaı, tarıhy bir, dili men dini ortaq túrki tektes halyqtardyń birigýi, jańasha túrlenip álemdik órkenıette yqpaldy kúshke aınalýy, HHİ ǵasyrda kútiletin jaǵdaı. Buǵan ortaq latyn álipbıiniń ózindik oń áseri bolary anyq.

Mádenıetterdiń qaıshylyqta bolýy zańdylyq. «Eýropanyń quldyraýy» atty áıgili eńbegimen álemge tanylǵan mádenıettanýshy, nemis ǵalymy Osvald Shpengler «mádenıetter qashanda oqshaý jáne bir-birinen qulyptaýly qupıa bolmysqa ıe» degen qundy pikir aıtqan bolatyn. Rasymen órkenıet ortaq bolǵanymen mádenıetter ózindik qaıtalanbas bolmysqa ıe. Sebebi ulttyq mádenıetter ulttyq dástúrler men qundylyqtardan quralady. Mádenıetterdiń óz-ózin saqtap qalýǵa tyrysýy, ekinshi bir mádenıetke qaıshylyq týdyrýy múmkin. Olaı bolsa qundylyqtar arasyndaǵy qaqtyǵys mádenıetterdiń ózara damý zańdylyǵy dese de bolady. F. Fýkýıamanyń ulttyq mádenıetter turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen pikiriniń bir syry osynda.

Búgingi jahandaný zamanynda biz álem jurtshylyǵyna aǵylshyn nemese qytaı mádenıetiniń ókili, bolmasa orys áleminiń bólshegi retinde emes, eń aldymen qazaq ulty retinde qyzyqtymyz. Qazaqtyń dástúrleri, ulttyq dúnıetanymy, mýzykasy, óneri, dástúrli dinı dúnıetanymy, ulttyq qundylyqtary, osylar ǵana jahandaný zamanynda bizdi álemge tanytatyn basty erekshelikterimiz bolyp qala bermek. Qalǵan dúnıeniń barlyǵy kóshirme, syrttan keletin qundylyqtar. Olardy biz qajetinshe, óz keregimizge jaratyp, olarǵa talǵamshyl bolýymyz kerek. Bizdiń ǵalamǵa tanylatyn bir-aq qyrymyz bar ol – qazaq retindegi ulttyq bolmysymyz, halyq retindegi asyl qasıetterimiz ben erekshe oılaý aqyl-parasatymyz. Qazaqtyń muraty – qazaq bolyp qalý. Ózge jol tek basqa órkenıetke jutylý ǵana.

Qundylyqtar qaqtyǵysy ol – ómir zańdylyǵy. Qundylyqtar tartysqa túsken zamanda óz ulttyq qundylyǵyn nyǵaıta bilgen elder ǵana laıyqty úlesin almaq.

Táýelsiz el retindegi basty mindetimiz qazaqtyń memleket qurýshy ult retindegi qadirin qaıtaryp, ony jańa zamanǵa saı qaıra túletý bolý kerek. Qazaqqa budan ózge jol joq. Sonda ǵana bizdiń qundylyqtar qaqtyǵysqa túsken álem jarysynda óz orynymyzdy oıyp alarymyz anyq.