Qarqaraly aýdany Búrkiti aýylynyń soltústik baǵytyndaǵy Qarqaraly-Egindibulaq tas jolynyń boıynda ornalasqan Qusbek tóre kesenesi – talaı tarıhtyń kýási
Tarıhpen tamyrlasyp jatqan eskertkish jolsyzǵa pana bolyp, dinı-ǵuryptyq keshenniń ordasyna aınaldy. Qazaq halqy erte kezden qasıetti kesenelerge qyryn qaraǵan emes. «Molaly jer – shyraq, molasyz jer – jyraq» dep urpaǵyna qasıetti jerlerdi táý etýdi de nusqaıdy. Ondaı jer – ótkenniń tarıhy, dáýirdiń aıǵaǵy.
Qusbek tóre kesenesi – kóne tarıh kýágeri
Qusbek tóre kesheniniń tarıhy Qarqaraly aýdanynyń tarıhymen baılanysty. Ǵajaptyǵy sol, aýdan ortalyǵy Qarqaraly qalasynan soltústik-shyǵysqa qaraı 20 shaqyrym jerde, Taldy ózeniniń sol jaǵalaýynda, betege, boz, shı ósken qýań dala beldeminde ornalasqan ǵasyr ǵalamatynyń arhıtektýrasy áli kúnge deıin saqtalyp, buzylmaı kele jatyr. Zırat sáýletti-josparlyq jáne kórkem óner sheshimimen erekshelenetin ártúrli memorıaldyq keshenderden turady. Tóreler beıitinde Bókeıhannyń urpaqtary Táýke, Túgel, Qusbek, Ysmaıyl tóreler jatyr.
Qusbek tóre kesenesi HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qalanǵan. Úsh kameraly dinı-ǵuryptyq eskertkish retinde erekshelenedi. Kesene ǵımaratynyń negizgi bóligi dóńgelek kıiz qurylymynda jasalǵan jáne janama tórtburyshty bólikten turady. Jylqynyń qyly men eshkiniń maıyn balshyqqa ılep, qam kesekten turǵyzylǵandyǵymen ol ýaqyttyq jáne klımattyq ózgeristerge tótep berip keledi.
XIX ǵasyrdyń orta sheninde turǵyzylǵan eskertkishtiń Sovet úkimeti tusynda esh kúrdeli jóndeý kórmeı, eleýsiz-eskerýsiz qaldy. Úsh kameraly shoshaq beıitterdiń kúmbezdi tóbe bólikteri bolǵan. Ol búginde búlingen. Táýelsizdik alǵan jyldardyń orta sheninde Qusbek tóre kesenesine kúrdeli jóndeý uıymdastyrylyp, tarıhı jádiger jańara tústi. Osy istiń basy-qasynda sol ýaqyttaǵy Qaraǵandy oblystyq mádenıet departamentiniń dırektory Rymbala Omarbekqyzy, Qusbek tóre týraly alǵashqy zertteý júrgizip, kólemdi maqala jazǵan ǵalym Myńjasar Ádekenovter turdy. Sol kisilerdiń jaýapkershiligi men tıanaqty isteriniń arqasynda zırat memlekettik mańyzy bar tarıh pen mádenıet eskertkishteriniń qataryna engizilip jáne memleket qorǵaýyna alyndy.
Qusbek pen Álıhannyń uly babasy bir – Bókeıhan
Tarıhı ólke Qarqaraly dýanyn bılegen Qusbektiń tarıhta alar orny erekshe. Abylaı ólgennen soń (1781 jyly) da qazaqty tóre tuqymynyń birinen soń biri bıledi. Bergi Arǵyndy: Bókeı-Biráli-SHalǵynbaı Qusbek bılep, ádildiktiń aq týyn qadady. Qusbek tóre suńǵyla saıasatshy, jeti tospaǵa bólinbes sheshen, ol ýádesinen taıqymas dýan basshysy bolǵan.
Birer jyl buryn IýNESKO kóleminde 150 jyldyq mereıtoıy toılanyp otyrǵan Alash qaıratkeri, ult kósemi, Alashorda tóraǵasy Álıhan Bókeıhan men Qusbek tórelerdiń arǵy atalary bir – Bókeıhan. Kókjal Baraqtyń uly Bókeıhandy 14 jasynda Qaz daýysty Qazybek men shekshek Nuraly bı Orta júzge han saılaý úshin qarakesek eline alyp kelgen. Bul týraly Qusbek tóre beıiti týraly derekterdi alǵash jınaqtaǵan ǵalym, zertteýshi Myńjasar Ádekenov: «Ataqty «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» oqıǵasynan keıin azat etilgen jerlerge Syrdyń boıynan, ár jerden qaıta serpilip kelip jınalǵan eldi basqarýǵa dep Qazdaýysty Qazybek bı men shekshek Nuraly bı Samarqandaǵy Baraq hannyń 14 jasar balasy Bókeıhandy 1748 jyly alyp kelip, Orta júzge han saılaǵan eken. Sodan beri, mine, 258 jyl ótti. Osy 258 jyl Bókeıhan men odan taraǵan, el basqarǵan sultandardyń tarıhy ortalyq Qazaqstannyń, Qarqaraly aımaǵynyń da tarıhy», – deıdi.
Qunanbaıdan buryn meshit salmaqshy bolǵan
Osylaısha qazaq jeriniń jazıraly óńiri Qarqaraly tóre tuqymdarynyń qut-berekeli qonysy bolǵan. Saryarqada ómir súrgen Bókeıhandy 1815 jyly Nura boıynda bılerdiń qoldaýymen han saılaıdy. Bókeıhan 1819 jyly 85 jasynda qaıtys bolady. Bókeı ólgen soń ornyna az ýaqyt balasy Shyńǵys han bolady. Han Bókeıden órbigen urpaqtary Tursyn, Táýke, Rústem, Ysmaıylhan, Jamantaı bolys, al Qusbek aǵa sultan bolyp el bılegen. Táttimbettiń «Bes tóre» kúıi osy Táýkeniń bes balasyna arnalǵan.
Tipti keıbir derekterde qazirgi Qarqaraly qalasyndaǵy «Qunanbaı qajy» meshitin salý týraly alǵash ıdeıa avtory Qusbek tóre bolǵan delinedi. Keıin Qunanbaı dýanǵa meshit salyp, Qusbektiń isin jalǵastyrǵan.
Semeı qalasyndaǵy Abaı mýzeıiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Muzdybaı Beısenbaev óziniń «Ana tili» gazetinde (1993 jyl, 12 tamyz) jarıalaǵan «Qunanbaı tákıesi men Qarqaralydaǵy meshiti» atty arhıv qujattaryna negizdelgen zertteý maqalasynda jańa meshit ornyn anyqtaý, qurylys isine Qarqaralydaǵy rotanyń soldattaryn qatystyrý máselesin surap jazǵan aǵa sultan Qusbek Táýkınniń qatynas qaǵazyn da arhıvten tapqanyn jazǵan eken. Bul jaıly derekter jazýshy-zertteýshi Dýman Ramazan aǵamyzdyń «Qunanbaı meshiti» maqalasynda keńinen tarqatylyp jazylǵan. «Osy jyldary (1849-1852) Qusbek Alshynbaımen kelispeı qalyp, kezekti saılaý kezinde Qunanbaı aǵa sultan bolyp saılandy. Sodan bastap meshitke qatysty Shekara basqarmasyna jazylǵan qatynas qaǵazdarynda basqalarǵa qaraǵanda Qunanbaı esimi jıi kórine bastaǵan. Bul qujattarǵa súıener bolsaq, meshittiń qurylysy 1950 jyldyń 7 qańtarynan bastap qolǵa alynyp, eki jylǵa jýyq merzimde aıaqtalǵanyna kózimiz jetedi. Sondaı-aq, meshittiń musylmandar úshin óte qajettigin sezinip, onyń qurylysy men aıaqtalýyna bar kúsh-jigerin salǵan Qunanbaıdyń qolǵa alǵan isti abyroımen aıaqtaý úshin bel sheshe kiriskenin ańǵaramyz», – dep jazady D. Ramazan.
Sóz sońynda aıtarymyz: Alashtyń Álıhany jaıynda sóz bolǵanda Qusbek tóre de aıtylýy kerek. Óıtkeni ekeýiniń uly babasy – Bókeıhan. Qazaqstannyń XIX ǵasyrdaǵy saıası ómirine aralasyp, búkil bir Qarqaraly dýanyn basqarǵan Qusbek tóreniń esimi umyt bolmaǵany abzal.
Altynbek QUMYRZAQULY
«Qazaqstan tarıhy» portalynyń Bas redaktory
