HH ǵasyrdyń birinshi shıregindegi qazaq qoǵamynyń memlekettik qurylymyn jańa, ári órkenıettilik turǵyda qalpyna keltirýge tyrysqan Alash qaıratkerleriniń el ishinde senim artqan áleýmettik tiregi — qazaq baılary boldy. Alash qozǵalysynyń halyq arasynda keń taralýyna, jergilikti qazaq komıtetteriniń berik ornyǵýyna atalǵan áleýmettik top ókilderi óz septigin tıgizdi. Burynǵy Reseı ımperıasynyń terıtorıasynda patshalyq bılikti almastyrǵan atqarýshy úkimet tarapynan moıyndalmaǵan Alash avtonomıasy qazaq qoǵamynyń negizgi ekonomıkalyq tiregi sanalǵan qazaq baılaryna arqa súıedi. Óıtkeni jańadan qurylǵan Alashorda úkimetiniń qarjylyq jáne materıaldyq qajettilikteri qazaq qaltalylary tarapynan ótelip otyrdy.

Alashorda úkimetiniń ekonomıklyq jáne qorǵanystyq tiregi sanalǵan qazaq baılary qatarynda Semeılik Úkibaev Qarajan, Shyńǵystaýlyq Medeý Orazbaev, Ike Ádilov, Qarqaraly óńirinen Aqaev Hasen, aǵaıyndy Bekmetevter, Aqpaev Ybyraı, Jetisýlyq Maman baıdyń balalary jáne Alashorda úkimetiniń batys bólimshesinen Qobdalyq Isa Kópjasarov, Syrym batyrdyń shóberesi Salyq Omarov, Mańǵystaý óńirine aty shyqqan baı Álnıazov Tobanıazdardy erekshe atap ótemiz.

Qazaq baılarynyń Alash muraty jolyndaǵy eren eńbegi – HİH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda qazaq jastarynyń Reseı ımperıasynyń jáne álemniń joǵary oqý oryndarynda bilim alýyna járdemdesýi edi. Máselen, Jahansha (Jansha) Dosmuhamedov Syrym batyrdyń shóberesi Salyq Omarovtyń kómegimen Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen. Jalpy qazaq baılarynyń JOO oqý oryndarynda oqyp jatqan qazaq jastaryna shákirtaqy taǵaıyndaýy, demeýshilik jasaýy áli de bolsa zerttelýi tıis.

Alashordanyń ortalyǵy bolyp sanalǵan Semeı qalasy men onyń óńirlerindegi qazaq baılary Alash qozǵalysyna 1905 jyldan bastap qoldaý kórsetken. Máselen, 1905 jylǵy Qoıandy jármeńkesinde qabyldanǵan Qarqaraly petısıasyn qoldaýshylardyń ishinde aýqatty adamdar kóp bolǵan. Máselen, “Delo ob agıtasıı sredı kırgız Karkaralınskogo ı Pavlodarskogo ýezov o posylke v Peterbýrg dlá predstavlenıa ot Kırgızskogo naroda petısıı sarú” dep atalatyn qujatqa 42 adam qol qoıǵan. Atalmysh naýqandy iske asyrý barysynda petısıany uıymdastyrýshylar qyrdaǵy halyqqa bedeldi, sózi júretin el aǵalaryna, baılarǵa senim artty. Osy saıası naýqan Alash qaıratkerleri men ulttyq býrjýazıa ókilderiniń tize qosyp qımyldaǵan alqashqy qadamy bolǵany anyq.

Joǵaryda atalǵan saıası oqıǵalar Alash qaıratkerlerin ult múddesi jolynda qyzmet etýge, týǵan halqynyń quqyǵyn qorǵaýǵa jumyldyrdy. Osy áreketteri úshin jergilikti ákimshilik tarapynan qýǵynǵa túsip, túrmege qamaldy. Sol qıyn sátte Alashtyqtarǵa kómek qolyn sozyp, demeý bolǵan qazaq baılary edi. Oǵan tómendegi derekter aıqyn dálel bola alady.

1906 jyly Mirjaqyp Dýlatovty túrmege qamaǵanda sol jyldyń 17 maýsymynda Qarajan Úkibaev kepildikke shyǵarýǵa 2500 rúbl tólepti. Odan keıin Ombyda Aqaıdyń Haseni 5000 myń rúbl tólep shyǵarǵan.

Álıhan Bókeıhanov 1908-inshi jyly segiz aı Semeı abaqtysynda otyrǵanda aýyrdy dep estip «Álekeńder qazaqqa kerek adam»  dep tobyqty Orazbaı balasy Medeý on qulyndy bıe Shaǵylǵa baılatyp, kúnde abaqtyǵa bir saba qymyz aparyp, bir baǵlan soıyp, májilis quryp otyrǵan.

Qazaq baılarynyń mesenattyq qyzmetiniń kelesi kezeńi – qazaq baspasóziniń órkendeýine, ult mádenıetiniń damýyna qarjylyq qoldaý jasaǵany. Bul turǵyda 1913-1918 jyldar aralyǵynda 265 nómiri jaryq kórgen “Qazaq” gazetiniń jaryqqa shyǵýyna jáne el ishine taralýyna yqpal etken aýqatty qazaqtardyń bolǵany shyndyq. Máselen, “Qazaq” gazetiniń 1915 jylǵy sanynda “Aýqatty alash azamattaryna” atty maqalada gazet isine qarjylaı járdemdesý jóninde úndeý jarıalanady. Kómek berýshiler qatarynda Esenǵul qajy bastaǵan Maman baıdyń balalary belsendilik tanytqany ańǵarylady. Jetisýdyń Qapal ýezin jaılaǵan Maman baıdyń balalary Esenǵul, Turysbekterdiń baılyǵyn ult mádenıetine, mektep ashý isine baǵyttaı bilgenin qazaq mesenattyǵynyń aıqyn kórinisi de dep aıta alamyz. Atap aıtar bolsaq, 1913 jyly “Qazaq” gazetinde basylǵan Esenǵul qajy Mamanovtyń qazaq romanyna báıge jarıalaǵany týraly habary qazaq oqyǵandarynyń arasynda silkinis týdyrdy.

Qazaq baspasózi tarıhyna qarjylaı kómeketesken kelesi bir baı – Qarajan Úkibaev. Qarajannyń ıgilikti isteriniń biri – “Abaı” jýrnalynyń jaryq kórýine qol ushyn berýi edi.

Qazaqtyń uly jazýshysy Muhtar Áýezov 1918 jyly «Abaı» atty jýrnal shyǵarýǵa Qarajan Úkibaevqa qarjy jaǵynan kómektesýin surap barypty. Mıllıoner baı Muhańa: «Jýrnaldy shyǵarsańyzdar boldy, oǵan qansha qarajat kerek, únemi berip otyramyn» - deıdi. Joǵaryda keltirilgen mysaldardy tujyrymdaı kele aıtarymyz, baspasóz, mádenıet salasyndaǵy baılanystar Alash qaıratkerlerine qazaq baıynyń beınesin anyqtap berdi.

Alash qaıratkerleri men ulttyq býrjýazıa ókilderi úshin syn saǵat 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen keıin bastaldy…

Alashorda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jergilikti aımaqta olarǵa úlken qoldaý jasaǵan qazaq baılary boldy. Jańadan ornalasyp jatqan úkimetke jergilikti baılar, sonyń ishinde Úkibaev Qarajan úlken demeýshilik jasady. Máselen, 1918 jylǵy Semeı Zemstvo basqarmasynyń jınalystary muraǵat derekterinde kósetilgendeı, Úkibaev Qarajannyń Alashorda úkimetine bergen úılerinde ótip turǵan.

“Qazaq” gazetiniń 1917 jylǵy qarashanyń on tórtindegi sanynda jarıalanǵan úndeýde “Ózimizdi ózimiz qorǵaı almasaq, búlikshildik zoraıyp, qıynshylyq aınalǵanda, qazaq halqy qurban bolady…” – delingen osy maqalada 5 jeltoqsanda Orynbor qalasynda Ekinshi jalpyqazaq sezin shaqyrý jóninde úndeý jarıalanyp, barsha aımaqtardaǵy abyroıly azamattarǵa saýyn aıtylady. Sóıtip ekinshi jalpyqazaq sezinde qoǵamda bolyp jatqan talan-taraj, búlikshilikti eskerip, qyrǵyz-qazaqty búlinshilikten qorǵaý úshin mılısıa qurý máselesine baılanysty 12 tarmaqtan turatyn ereje qabyldaıdy. Onda jasaq qurý máselesinde búkil qajettilikter Alashorda ókimeti esebinen bekitilgen. Alash avtonomıasynyń qaýipsizdigine kepil bolatyn Ulttyq Alash mılısıasyn qurý isine qazaq baılary aıtarlyqtaı qoldaý kórsetti.  Solardyń biri aty joǵaryda atalǵan Úkibaev Qarajan edi. Keńes úkimetine qarsy qurylǵan Alash atty áskerin úıymdastyrýshylardyń qatarynda ataqty baı Úkibaev Qarajannyń esimi atalady.

Sonymen qatar, Qarqaraly óńirine aty shyqqan baı, ári Alash qaıratkeri Jaqyp Aqpaevtyń týǵan aǵasy Aqpaev Ybyraıdy tárkileýge baılanysty dekrettegi jeke isinde mynadaı málimetter kezdesedi: “…1918 jyly Qoıandy jármeńkesinde Alashorda jasaǵy úshin Alash polkiniń polkovnıgi Toqtamyshevqa 600 jigit attandyrdy jáne osy qyzmetine oraı 2 korpýs komandıri general Lýkın ataman Annenkov arqyly 13. 08. 1918 g. Aqpaev Ybyraıdy altyn medalmen marapattaǵan” degen derek bar. Aqpaev Ybyraıdyń 600 jigit shyǵaryp berýi qısynǵa kelmesi anyq. Bul OGPÝ-diń Aqpaevtarǵa jala jaýyp, qylmysyn kóbeıtýge arnalǵan áreketteri bolsa kerek. Alaıda Aqpaev Ybyraıdyń Alash qozǵalysyna, Alash mılısıasyna qatysy bary anyq. Bul jaǵy áli de zertteýdi qajet eteri sózsiz.

Alash mılısıasyn jasaqtaý Alashordanyń batys bólimshesinde de qarqyndy júrdi. Jergilikti baı, Alash partıasynyń múshesi Isa Kópjasarov Alash mılısıasyn jasaqtaýǵa kóp eńbek sińirip, onyń paıdasyna óz dáýletinen 100 at bergen bolsa, Syrym Datulynyń shóberesi Salyq Omarov 1918 jyly aqpanda Oral qazaqtarynyń Qaratóbede ótken 3 sezinde Alash áskerine óz tabynynan 200 bas minis jylqy bólip bergen. Sonymen qatar, Alash qozǵalysyna Mańǵystaý óńirinde Tobanıaz toby da tilekshi bolyp, áskerı qoldaý kórsetken.

1928 jyly 27 tamyzda Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıteti men Keńes Halyq Komısarıatynyń «İri baı sharýashylyqtardyń jáne jartylaı feodaldardyń mal-múlikterin tárkileý jáne jer aýdarý týraly» qaýlysy qabyldandy. Qaýlyda: Qazaq respýblıkasy óziniń quramy jaǵynan mádenı artta qalǵan ult jáne revolúsıaǵa deıingi ózgermegen kóshpeli-rýlyq qatynasta ómir súredi. Qazaqstandaǵy múlik ıeleri men burynǵy áleýmettik artyqshylyqtary bar toptar Keńes bıliginiń aýyl men qyshlaqtarda júrgizi otyrǵan negizgi is-sharalaryna kedergi keltirip, arandatýshylyq úgit nasıhat taratyp, ultaralyq jáne rýlyq alaýyzdyqty qozdyrýda. Bul en aldymen kedeılerdi ekonomıkalyq táýeldilikte ustap, respýblıkanyń ekonomıkalyq jáne mádenı damýyna bóget jasaıdy dep aıtylǵan.

Atalǵan qaýlyǵa sáıkes, qazaq qoǵamynda erekshe áleýmettik topty quraǵan qazaq baılarynyń mal-múlikteri tárkilenip, otbasylarymen Qazaqstannyń basqa óńirlerine jer aýdaryldy.

N.Á. Nazarbaevtyń «Tarıh tolqynda» kitabynda: «Baıdyń maly belgili bir dárejede búkil rý qaýymynyń saqtyq qory sıaqty bolǵan. Tabıǵı ortanyń qubylmaly sıpaty, maldyń tabıǵı apattarǵa barynsha táýeldiligi, syrtqy jaýdyń shapqyn-shabýyly jáne t.b. jaǵdaılar kóshpeli shaǵyn rýlarǵa ylǵı da asharshylyq qaterin tóndirip turatyn. Sondaı kúıge ushyraǵanda rý ishindegi aýqatty adamdardyń dáýleti barsha aǵaıynnyń jan saqtar nápaqasy bolǵan» —  dep qazaq qoǵamyndaǵy baılardyń ekonomıkalyq áleýetine tarıhı turǵyda ádiletti baǵasyn bergen.

Qoryta aıtqanda, búgingi tańda tarıhshy-ǵalymdar tarapynan Alash qozǵalysy tarıhy zerdelenip, Alash qaıratkerlerine obektıvti baǵa berilýde. Alaıda HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda keńestik baspasóz tarapynan «alashordashyl», «kontrobanda», «ultshyl» dep aıyptalǵan qazaq baılary memlekettik deńgeıde áli aqtalǵan joq. Alash partıasynnyń tóńiregine toptasyp, qazaqtyń ulttyq memlekettigin órkenıettilik turǵyda qalyptastyrýǵa tyrysqan Alash qaıratkerleriniń qazaq qoǵamynda arqa súıegen tulǵalary – qazaqtyń baılary boldy. Qazaq halqynyń sol kezdegi negizgi áleýmettik qurylymyndaǵy úlken ekonomıkalyq tizbekti quraǵan qazaq baılary HH ǵasyrdyń basyndaǵy progresıvti oqıǵalardan tys qalmady. Jańasha tyń saıası ıdeıalarmen qarýlanǵan Alash arystaryna qarjylyq jáne materıaldyq qajettilikter tarapynan qoldaý kórsetip, Alashorda dep atalatyn memlekettik júıeniń qajettilikteriniń túzilýine muryndyq bolǵan alashordashyl baılar arnaıy zertteý nysanyna aınalýy tıis. Jáne saıası qyzmetteri aqtalyp, atalmysh top ókilderiniń tizimi jasalyp, Alashorda ensıklopedıasyna engizilse, Alashtanýdyń aqtańdaq betteri túgendeler edi. Bul Alash qozǵalasy tarıhyn zertteýdiń endigi satysy bolmaq.

Erkin RAHMETÝLLIN, Alashtanýshy

Búgin 5-shi naýryz ult kósemi, qabyrǵaly qaıratker Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhannyń týǵan kúni. Alashorda úkimetiniń kóshbasshysy Á.Bókeıhan bastaǵan alash arystarynyń eńbegi eshqashan umytylmaıdy. Sońǵy kezde balalarǵa Álıhan esimin qoıý kóbeıip keledi. Bunyń ózi ol kisige degen mahabbat pen sheksiz qurmetti kórsetedi. Osydan ǵasyr buryn Álıhan «Qara jarysta ozǵandy jurt qalap báıgege qosar. Bizdiń izdegenimiz Alashtyń aty báıgeden kelgeni. Tiri bolsaq, aldymyz úlken toı. Alashtyń balasy bul joly bolmasa, jaqyn arada óz tizgini ózinde bólek memleket bolar», — dep jazypty. Aıtqany aıdaı keldi. Óz erkimiz ózimizde, óz tizginimiz ózimizde jeke el boldyq. Jalpy, Alash kóseminiń óz dáýirinde jazǵan salıqaly dúnıeleri áli de qundy. Onyń otty pikirleri ýaqyt ótken saıyn bizge baǵdarsham bolyp, baǵytymyzdy baǵamdap turady. Sondyqtan biz Álekeńniń artynda qalǵan ólmes muralaryn taǵy bir aqtaryp, rýhymen syrlasý arqyly «ULYS» jýrnalyna daıyndalǵan arnaıy suhbatty jarıalaýdy jón kórdik.

ULYS: Ózińizben birge «Alash» partıasynyń jetekshisi bolǵan úzengilesińiz, Alash qaıratkeri Ahmet Baıtursynov "gazet – halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» depti. Sizderdiń zamandaryńyzda qazaq halqyna gazet ashý óte qıyn is boldy. Biraq, sol kezdiń ózinde Amerıkada 21 myń 435 gazet-jýrnal bolypty, Fransıada 9 myńdaı, Germanıada segiz myńdaı Italıada 3 myńnan astam, al Reseıde eki myńnan astam basylym shyǵyp turypty. Sizder de tar zamanda tarıhı mısıa atqarǵan, Alashtyń aımańdaı uldarynyń altyn uıasy bolǵan — "Qazaq" gazetin 1913 jyly Orynborda shyǵara bastadyńyzdar. Sodan beri de 105 jyl ótipti. Siz «gazeta-jýrnal shyǵarý-úlgili rýhanı dúken» dep sanaısyz. Halyqty sapaly aqparatpen sýsyndatý úshin, sanaly kontent jasaý úshin biz de jańa jýrnal shyǵarýǵa bel býdyq... "Qazaq" gazetin shyǵarý qıynǵa soqpady ma?

Á.BÓKEIHAN: «Qazaq» gazeti-áýeli tez oılanyp, tez dúnıege shyqqan istiń biri, ekinshi pulmen emes, táýekelmen bastaǵan istiń biri. Shyǵarýǵa bel baılaǵanda qoldaǵy pulymyz nebary 750 som edi. Halyqta baspasózge ańsaǵan adamdardyń barlyǵymen gazet júrip ketti. Áıtpese 750 som qanshaǵa shydar edi? Dúnıege shyǵyp kórinýi muń-aq eken, jurt jabylyp kótermelep ketti. Sondyqtan bastaýǵa sebepker bizder bolsaq ta, júrgizýge sebepker bolǵan jurtqa kirgen sańylaý hám ıaǵnı júrt ishindegi sańylaýly, sanaly adamdar. Jurt azamattarynyń birsypyralary pul jaǵynan, birsypyralary qalam men bilim jaǵynan, birsypyralary eki jaǵynan da járdem etti.

ULYS: «Anyq túrik zatty halyq tili bizdiń qazaqta...» dep emeksitip qoıasyz. Sosyn «Abaı, Shákárim, Maǵjandaı aqyny bar, bir jerde tize qosyp otyrǵan 5 mıllıon qazaqtyń tili qalaı joq bolady» dep óz dáýrińizdi mysal ete otyryp ózekke sý tamyzasyz... Alaıda shırek ǵasyrdan asyp baramyz bıliktiń tili áli shyqpady. Táýelsizdiktiń tutas bir býynyn, egemendiktiń qurdastaryn oryssha oılanatyn etip tárbıelep shyǵardyq. Biraq jýyrda prezıdent Úkimet pen Parlamentke qazasha sóıleńder dep ishimizdi jylytty. Qazaq tiliniń kósegisi qashan kógeredi?

Á.BÓKEIHAN: Túbinde bizdiń qazaq tili bizben til tuqymy bir ózge musylmandy baıytpasa, biz bireýge qońsy qonbaımyz ǵoı. Ǵumyr júzinde bizdiń qazaq tili óz báıgesin alar. Abaı, Ahmet, Mirjaqyp, Shákárim, Tarǵynnan hám ózgelerden bul kórinip tur ǵoı.

ULYS: Búginde el qazynasyn qaltasyna basatyn pysyqaılar tyıylar emes. Etekbastylyq, jemqorolyq, aqsaqalızm máselesi áli ýshyǵyp tur...

Á.BÓKEIHAN: Keleshek ýaqyttaǵy bala-shaǵa, úrim-butaqtyń baqyt, mahabbaty úshin jurt búldirgen partıa basy aqsaqal, pysyq qýlar tyıylǵany jurt paıdasy. Biraq adam balasy nápsiniń quly, bular mańdaıyna tas tımeı toqtamas. Jastar, jurtshyldar, óz betińmen iske kiris!

ULYS: «Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap, áýre etedi ishine qýlyq saqtap» degen Abaılyq kóńil-kúı sol qalpy kúni búginge deıin jalǵasyp kele jatqandaı....   

Á.BÓKEIHAN: Birin-biri jegen, birin-biri aldaǵan, birin-biri ańdyǵan, birinen-biri kek alǵan-haıýan turmys salty. Qaǵýshy, soǵýshy, kúzetshi haıýandyq jolda adaqan adam balasyna ǵana kerek. Bostandyq, teńdik, týysqandyq qazaq balasyna olja boldy. Qazaq balasynyń istep otyrǵan isine qarasaq, búrkitti qoıanǵa, suńqardy torǵaıǵa salǵan kórinedi. Qazaqty bastaǵan aqsaqal, myrza, haziret buryńǵy eski aýrýǵa salyp, batpaq aıaǵyn astaýǵa salǵan qulyn bolyp júr. Jalpy jurt nadan bolmaq emes. Bir qora qoıdy jalǵyz qotyr laq bylǵaıdy. Jalpy jurtty qotyr qylatyn jalǵyz-jarym adasqan atqa mingen. Búkirdi kór túzetedi.

ULYS:  Ózińiz qazaqtyń bas aqyny degen Abaı taǵy da «birlik - aqylǵa birlik, malǵa birlik emes» deıdi. Aqyl birligine áli jete almaı kelemiz....   

Á.BÓKEIHAN: Jurt bolyp sóılesetin sóz kóp, qazaq balasy birigip tize qosyp is qylsa halyq maqsuty sonda ornyna barady. Ádeıi sóz belgilep bas qosýǵa jaramasań, kez kelgen bas qosqan jerde muqtaj sózdi sóılep, is qylýǵa tyrbaný kerek. Bizden basqa ózge kóp jurt, atyn atap ne qylaıyn, osyndaı kezde bas qosýdy olja qylyp, osyny syltaý qylyp, buǵyp júrip maqsut isin istep alady. Halyq isin ornynan salýǵa kóp aqyl, kóp qyzmet, kóp jylǵa sheber istegen ádis kerek. Tirshilik-ǵumyr belgisi-alys-tartys, arbaý, ádis. Kim sheber bolsa, jalyqpaı, talmaı izdense, birigip tize qosyp, ádis qylsa, ǵumyr báıgesi sonyki. Torǵaıdyń aq úrpek balapanynsha aýyzdy ashyp, bireýge jalynyp-jalpaıa berse, munan túk ónbeıdi. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shalyp qal» degen. Balapan bolmaı ádis qyl degeni ǵoı. Ashyqqa shyǵyp, júriske salatyn zaman joq, buǵyp júrip jazǵan soń, az sóz kópke aınalyp, hat kestesi buzylyp tur. Túzý qalam qısaıǵan, ótkir qalam mújilgen zaman.

ULYS: Al buryńǵynyń birligi qalaı edi ózi?

Á.BÓKEIHAN: Buryn qazaq bóten jurtty shabamyn dep joryqqa attansa, han saılasa jıylatyn edi. Bul eki esep orys patshalyǵy panasyna kirgen soń joqqa shyqty. Bóten jurt shabam dese de, tóreni han qoıamyn dese de, bul jıylysqa kelgen aqsaqaldar, bıler sıezde ne qylatynyn úıde anyqtap, ılep, pisirip keletin. Osy kúngi sózben jazsaq, bul jıylysqa kelgen aqsaqal, bıler el saılap jibergen depýtaty bolatyn. Solaı etip jıylysqa qazaq ár jerinen, ár rýynan kelgen depýtattar árqaısysy óz jurtynyń mynany qyl degen, pisirgen jarlyǵyn alyp kelip ortaǵa salyp jurtynyń aıtqanyn, tapsyrǵanyn támám qazaq atynan kópke maquldatyp alamyn dep daýlasatyn edi. Biz bul kúngi Eýropa jurtynyń bas qosqanyna, jıylysyna qarasaq, bulardyń jıylysy da burynǵy bizdiń qazaq jıylysy sıaqty. Jıylysqa keletin kisiler bul jıylysta bolatyn sózdi anyqtap, úıinde pisirip keledi. Jınalysqa keletin adamdar - depýtattar jurt saılaǵan ne oqymysty, ne jurtqa istegen isi belgili kisiler bolady, jınalysqa baryp jurt maqsatyn ornyna keltiremin degen jigitter, jurt jıyp jınalys qylyp, mynany qylamyn dep sóılep, qara jarys qylady. Osy aýyldaǵy qara jarysta úlken báıgege baratyn sóz ábden sóılenip, pisip bolady, osy jurt maquldaǵan sózdi jıylys ortasyna sal dep ár jurt qara jarysta ozǵandy depýtat saılap jıylysqa jiberedi. Ár jerdiń ár rýdyń maqsaty ár túrli, munyń birin minep joıyp, birin túzep, birin ósirip, jurt jigiti bas qosqan jıylys jurt maqsaty osy dep sóz shyǵarmaq; bul sózdi baılamaq, sózimiz osy degen jurt bul sózdi aıtyp tastamaı, ornyna salmaq, muny is qylmaq. Bizdiń osy kúngi qazaq bas qosamyn degende, elde, jurt arasynda ne pisken sóz bar?

ULYS: Jer qazaqtyń osal tusy. Arada ǵasyr ótse de jer máselesin áli birjaqty ete almaı kelemiz. Bılik pen halyq arasynda yrǵasý bar qazir.

Á.BÓKEIHAN: Qazaq jerinde mal baqpasa, paıda bermeıtin kóp jer bar. Jaqsy jerdi mujyq alǵan soń, qazaq mal jerine qysylǵan soń bul mal jeri dep qazaq paıdasyna qaldyrǵan jer kesken, kesilmegen obrochnaıa statálar paıda beretin bolyp tur, bul jerlerdi mal baǵamyn dep suraýshy bar. Kedeı, sorly, qańǵyrǵan, jetim-jesir mujyqtan basqa qosaq túrtingen, qazaq jerine telmirgen, jerge eńbek sińirmeı, mal baqpaı, egin salmaı, qur jer meniki qylyp at qoıyp, jerdi emip otyrmaq bolǵan jetim ulyqtar bar. Bular qazaq jerine mal baǵamyn, mujyq pen qazaqqa óner úıretemin dep áýeli arenda, munan keıin múlde óziniki qylyp almaq. Mal baǵatyn jerden mujyqtan basqa orys balasyna qazaq jeri berilmesin degen zakon joq. Orys maqaly bar: «zań-arba jetegi, qalaı qaraı bursań, sol jaqta bolady»-degen. Jer mınıstriniń mekemesi Mınıstrler Sovetine maquldatyp, patshaǵa qol qoıǵyzyp alyp otyr. Sibirde, Setnoı oblystarda hám Túrkistanda mal baǵamyn dese, otyz alty jylǵa torgsyz arendaǵa mal baǵatyn jer berilsin dep. Obrochnıı ýstav degen zakon bar. Munyń 93-101 statálarynda aıtylǵan, qazyna jeri torgsyz arendaǵa berilmeıdi, qazyna jeri arendaǵa torgsyz beriletin mujyq obshestvosy degen. Jer mınıstri osy jańa aıtylǵan zakondy attap ótip, sýdaı keship otyr. Bul bir aınalma.

ULYS: Din máselesi de ýshyǵyp tur? Qazir Parlamentte salany retteıtin zańjoba qaralýda. Artynda astyrtyn demeýshisi bar din atyn jamylǵan qaýipti aǵymdardy quqyqtyq turǵydan tusaýdan basqa jol qalmady. Óıtkeni, teris dinı aǵymdar «modaǵa» aınalyp ketti... Sońy úlken qaýip...

Á.BÓKEIHAN: Hohol jurtynyń jaqsy maqaly bar, qaı dindesiń dep hohol jurtynan surasa, bul bıshara jaýap bergen: «Maı bergen dindemin»—dep.

ULYS: Biz áli shıkizatqa táýeldi elmiz, aranymyz ashylyp, tek juta beretin tutynýshy elge aınaldyq. Eshteme óndire almaımyz. Ózimiz óndirmeı ózgelerge jetý ekitalaı sekildi....

Á.BÓKEIHAN: Adam balasy ózge haıýannan aırylǵanda aqyldy bolyp, qoly sheber bolyp aıyrylady... Baılyq túbi — aqyl hám qol ustalyǵy. Osy ekeýi qosylmaı adam balasy qazynaǵa jarymaıdy. Aqyl da, ustalyq ta oqýmen, isteýmen júre ulǵaıady. Dúnıadaǵy  jer bıligi kúnnen-kúnge aqyldy, usta jurt qolyna aýyp barady. Eýropada ulyq patsha atanǵan jurt halyqtyń aqyldy ustalyǵyna súıenip, ulyq patsha bolyp otyr. Buryn qazaq «Ahaý, úheý» dep neshe myń jyl bosqa ózinen-ózi ósip-ónetin mal aıdap, kóship júrgen jerden muhyq kele sala qazyna sýyryp alyp, baıyp otyr. Kúni-túni qyzmetke janyn jaldaǵannyń rahatyn kórip otyr.

ULYS: Táýelsizdiktiń tuǵyry qysqa ýaqytta nyǵaıdy. Biraq, qazir qas qaqqansha ózgerister bolyp jatqan zaman. Endigi baǵytymyz qalaı bolý kerek?

Á.BÓKEIHAN: Bul tirshilik-úlken talas, bir báıge: júırik alady, shaban qalady. Júıriktik, aqyl, ustalyq, jahıtshilikte. Erinshek ózge jol, báıge, sybaǵa, múshe joq. Mal baǵyp, malynyń artynan erip kóshken qazaq sıaqty halyq baılyq, qazyna mal kindiginde dep biledi. Qazynaǵa qýat beretin adam aqyly, adam qoly, adam jahıty ekenin bilmeıdi. Bizdiń qazaqsha óz aıaǵynan ósip-óngen maldy aıdap júrgen elge adam aqyly, adam ustalyǵy, adam jahıty kórinbeıdi.

ULYS: Bizde tamyr-tanystyń dáýiri bitpeı tur, qazir ǵylym-bilimniń zamany ekenin áli de bolsyn moıyndaǵymyz kelmeıdi...

Á.BÓKEIHAN: Buryńǵy keńshilikte qazaq qoshqarǵa syıynyp ta kúneltti, ótirikshi, ósekshi, qudaı qarǵaǵandy da bolys, bı, aýylnaı hám elýbasy qoıdy. O zaman endi ótti. Jańa zaman aqyl, ustalyq, jahıtshilik kútedi. Qazaq jeri taryldy, qazynany kúshti jaldap izdemegenge báıge múshe joq. Bolys, bı hám elýbasy bolyp mal tabam degen qýlardyń zamany keıin qaldy.

ULYS: Jańa bir sózińizde «bı» dep qaldyńyz, sottardyń ádildigi qazir de ótkir problema bolyp tur...

Á.BÓKEIHAN: Jurtqa ǵadil bı paıdaly, kópke súıengen, kóp sózin tyńdaǵan, bıligin orynan qoryqpaı salatyn, aram jemeıtin, is biletin, halyq úshin jaýmen aıtysatyn bolys paıdaly. «Aýylnaı— tozaqy» bul aýylnaılarǵa shanshardyń qoıǵan aty «tozaqta munan artyq buǵan ne jaza bolar, qolynda ne bar» dep. Aýylnaılyqqa hat biletin, jol kórgen, jasty saılaý kerek. Elbasylyq — para alyp, ant iship, bo... jemese bir qurmetti oryn: bolys, bı qandaı adam bolýy osynyń qolynda. Buǵan eń qurmetti aqsaqal, ǵadil, jurt-qamshyl, satylmaıtyn, jón biletin jaqsyny saılaý kerek.

ULYS: Keıde ulttyq bolmystyń búgingi kebine nalyǵanda «qashan, qalaı el bolamyz?» degen suraq kókirekti toraýldaıtyny bar... Jalpy Alashqa ne aıtar edińiz..

Á.BÓKEIHAN:  Bul bolyp turǵan zaman Alashtyń azamatyna zor júk. Bizde birlik bolyp, is qyla biletin sheber tabylsa, Alashtyń balasy baqyt jolyna tústi. Keıingi úrim-butaq ne alǵys, ne qarǵys bere júretin aldymyzda zor sharttar bar. Osyny ańǵar, jurtym qazaq!

Salıqaly suhbatyńyzǵa kóp raqmet, Alash jurty bul aıtqandaryńyzdy taǵy bir oı eleginen ótkizer!

Suhbatty daıyndaǵan, Serik JOLDASBAI, Alashtanýshy

Almaty oblysynyń Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmeti «M. Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqstan medısına ýnıversıteti» KEAQ Basqarma tóraǵasyn áshkereledi, dep habarlaıdy Ulys Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigine silteme jasap.

«Ol medısınalyq jabdyqtardy memlekettik satyp alý sharttary boıynsha búdjet qarajatyn kedergisiz aýdarǵany úshin Almaty qalasynyń kásipkerinen 11,6 mln teńge kóleminde para alǵan», - delingen habarlamada.

Sottyń sanksıasymen kúdikti qamaýǵa alyndy.