Kóne Grek zamanynda Dıogen degen ataqty oıshyl ómir súripti. Ol qolyna maısham jaǵyp alyp, shańqaı túste kóshe aralap ketedi eken. Ony kórgen tanystary:

- Áı, Dıogen, shammen kún jaryqta ne izdep júrsiń?- dep suraıdy. Dıogen:

- Adam izdep júrmin, - depti. Olar:

- Turmyz ǵoı mine, qansha adam kerek? – degenge.

- Al sen adamsyń ba?- degen eken.

Dıogen bul isin bylaı túsindiredi:

 It týǵanda ıt bolyp týady, óskende ıt bolyp ósedi. Iaǵnı, mysyq ıa jylqyǵa aınalmaıdy. Mysyq ta týǵanda mysyq bolyp týady, óskende de mysyq bolady. Iaǵnı, ıt ne basqa janýarǵa aınalmaıdy. Mundaı zańdylyq Qudaı jaratqan maqulyq ataýlynyń barlyǵyna tán. Tek, bir ǵana jaratylysyna emes, ol – adam. Iaǵnı, adam týǵanda adam bolyp týady, óskende qandaı bolatyny ósken ortasyna baılanysty. Mysalǵa: adamdy týǵanda maımylrdardyń arasyna jiberse, óskende týra maımyldarsha ómir súredi. Eger, aqsúıek adamdardyń ortasyna jiberse aqsúıek bolyp ósedi. Sol sebepti de nadandyqqa batqan qoǵamnan adam degen atqa laıyq adamdy tabý óte qıyn, tipti maısham jaǵyp izdeseń de tappaısyń. Qoǵamdyq tártipti túbegeıli ózgertpeıinshe, qansha adam týsa da olardyń adam degen atqa laıyq bolýy ekitalaı, - degen eken.

  Endi, Dıogenniń shamyn osy zamanǵa ákelsek, Dıogen izdegendeı adam tabý ońaı bolmasy anyq. Nege deseńizder, qoǵamda adamdar tarapynan bolyp jatqan azǵyndyqty aıtpasaq ta ózderińiz jaqsy bilesizder.  Másele osy azǵyndyqty shama kelgenshe toqtatyp, jańa týǵan adamdardy adam etip tárbıeleýde bolyp tur. Áıtpese, jamandy jamandap, aıypty bolyp qalǵan úkimet qyzmetkerlerin túrli shoýlarda keleke-mazaq qylyp otyra berý túk paıda bermeıdi. Kerisinshe, ekinshi bir problemaǵa soqtyratyn qaýpi bar.

 Endi, biz qandaı qoǵambyz, qandaı qoǵam bolýymyz kerek?  Qoǵamdy qalaı túzeımiz? Osy suraqtarǵa jaýap izdep kórelik.

 Ádette, adam kóshege shyǵarda túr-álpetin retke keltirý úshin aınaǵa qaraıdy. Sóıtedi de, artyq-kem jerin túzep, ústi las bolsa ony jýyp, tazalap, rettelip shyǵady.

 Osy sekildi qoǵam da aınaǵa qaraǵandaı óziniń turmys-tirshiligine syrttan qarap, artyq-kem jerin túzep otyrý kerek. Áıtpese, Dıogen aıtpaqshy, adamdy shammen izdep taba almaspyz. Biraq, ol úshin qoǵamda «psıhoanalıtık» degen mamandar kóp bolýy kerek. Olar qoǵamnyń ne iship, ne jep, ne oqyp, neni kórip, neni tyńdap júrgenin baqylap, saraptama jasaıdy. Jasaǵan saraptamalaryn túrli joldarmen halyqqa taratyp, jurttyń qaı baǵytta ketip bara jatqanyn ańǵartyp otyrady. Osylaısha psıhoanalıtıkter adamdy kemeldikke jetkeretin jol taýyp, ǵylym men halyqtyń tyǵyz baılanysta bolýyna septigin tıgizedi. Al, bizde ókinishke qaraı, ǵylym bir jaqta, halyq bir jaqta júr. Ǵalymdar ǵylymnyń joqtyǵynan nadandyqqa batqan halyqty «tobyrlar» deýden jalyǵar emes, al, halyq bolsa, oqymystylardy «oqý oqyp mılary ashyp qalǵan, oqý ótip ketken» degen sekildi sózder aıtyp, músirkeı qaraıdy. Iaǵnı, ǵylym men halyq arasynda baılanys joq. Endi, osy jerde eki jaqtyń basyn qosatyn taǵy bir mamandyq shyǵady. Olardy «medıator» deıdi. Iaǵnı, «eki ortadaǵy tasymaldaýshy» degen maǵyna beredi. Bizdiń elde medıatorlar joqtyń qasy. Bar bolsa da tek bir tarapty. Iaǵnı, dinniń medıatory «meniń aıtqanym durys» dese, bıznes, psıholog-koýchtar «meniki durys» dep júr. Olardy medıator deýge aýzyń barmaıdy. Sebebi, arnaıy bas qatyryp, oqý oqyp, ǵylymı oqý oryndarynan bilim almaǵan, óz betinshe oqyp alǵan dıletanttar. Osy dıletanttardyń aıtyp júrgenderin teriske shyǵaryp,  durys-burysyn saýatty taldap bere alatyn psıhoanalıtıkter joq desek te bolady. Osynyń sebebinen qoǵamnan orıdjınal adamdy tabý óte qıyn jáne aldaý, arbaý, urlyq-zorlyq degen qylmystar bir sekýndqa da toqtamaı, qoǵamda qylmyskerler qaptaıdy.

 Qoǵamdy túzetetinder osy psıhoanalıtıkter men medıatorlar.

 Endi, biz qandaı qoǵambyz?

 Ǵylymda mynandaı eki termın bar. Assımıleıshn jáne sosıalızeıshn.

  Assımıleıshn  (assimilation)  degenimiz – qoǵamnyń túrli sebepterge baılanysty ydyrap, qoǵam bolmaı, joq bolyp ketýin aıtamyz.

  Sosıalızeıshn (socialization)  degenimiz – adamdardyń bir ıdeıaǵa, qundylyqtarǵa, qoǵamdyq qaǵıdalarǵa birigip, etene aralasýyn aıtamyz.

Bizde, qazirgi tańda sosıalızeıshnge qaraǵanda assımıleıshn beleń alyp kele jatyr.  Oǵan kóp sebepterdiń biri – «naryqtyq orıenteıshn». Iaǵnı, qoǵamnyń kózqarasy naryqtaǵy kózqarastaı bolyp ketken.

  Endi, áńgime osy baǵytta órbimek.

 Naryqtyq orıenteıshndy túsiný úshin aldymen naryqtyń júıesin túsinip alsaq ońaı bolady.

 Saýdager naryqqa bararda aldymen onyń jaǵdaıyn bilip alady. Iaǵnı, árbir nárseni  sata bermeıdi. Naryqta qandaı zattar jaqsy ótedi, sony ǵana satady. Satyp alýshylar da naryqtyń yǵyna jyǵylyp, jurt kóbine qandaı zat alyp jatqanyna qaraıdy da ala beredi. Iaǵnı, zamanaýı tilmen aıtqanda trend, modaǵa júginedi. Al, bul trend, moda degenderdi monopolıser basqaryp otyrady.

 Negizinde naryqtaǵy júıe basqasha bolýy kerek edi. Trend, moda degen uǵym joq, naryqty monopolıs basqarmaıdy. Satýshy trend, modaǵa súıenbeı, «negizi, adamǵa keregi osy» dep adamgershilik prınsıpterge súıenip, taýar satady.

 Adamdardyń da qoǵamda ózin ustaýy, júris-turysy, oıy osy naryqtaǵydaı bolyp ketken. Olar ózin tanýmen aınalysýdyń ornyna satýmen aınalysady. Iaǵnı, baqytqa, jetistikke jetý úshin úsh túrli is-áreket jasaıdy.

 Birinshi – ózin taýar etip ustaıdy.

 Ekinshisi – satýshy retinde.

 Úshinshi – menedjer retinde.

 Birinshi, ózin taýar etip kórsetken adam ótimdi bolý úshin zamanaýı talaptarǵa saı kıim úlgisin kıedi, talapqa saı adamnyń qyrlaryn, is-áreketin ustanady. Naryqta ar-uıat, jumsaq minez, iltıpat degen adamnyń kıeli qyrlary trend bolmasa, onda odan bas tartýǵa májbúr. Ondaı kezde adam óz ómiri men baqyty úshin emes, qanshalyqty ótimdi bola alatynyna basy qatady. Jan-dúnıesine úńilip, ózine tán adamı qyrlaryn shyńdaýdyń ornyna naryqtaǵy ótimdi qyrlardy ıgerýge álek bolady. Bul istiń barlyǵy derlik jetistikke jetýdiń amaly. Telearna, gazet, jýrnaldaǵy bıznesmender ońaı ári jyldam jetistikke jetý úshin, qandaı kıim kıýin, ózin qalaı ustaý kerektigin, qas-qabaqtaryn senimdi etip kórsetýin úıretedi. Mysalǵa, jas boıjetken kınodaǵy jetistikke jetken juldyzdyń shash úlgisine, kıgen kıimine, qas-qabaǵy men bet-álpetiniń boıaýyna deıin meńgerip alady jáne sol jetistikke jetkizedi dep oılaıdy. Al, ol jetistiktiń artynda qanshalyqty  baqytty ómir bar ekeni oılandyrmaıdy. Mundaı kezde adam óziniń qanshalyqty baǵaly ekenin ózgelerdiń pikirmen ólshep, solarǵa táýeldi bolady. Eger ol jetistikke jetken adam bolsa – baǵaly, jetpese – qunsyz. Sol sebepti bul jolda sátsizdik qurdymǵa túskenmen birdeı aýyr tıedi. Mundaı adamdar qoǵamda kóbeıgen saıyn sol qoǵamnyń oıyn, deńgeıi qandaı ekenin ońaı bilýge bolady. Bári bir-biriniń ishteı ne oılap turǵanyn, neni qalap turǵanyn bilip turady. Sebebi, barlyǵy bir arqanǵa jarmasyp tur.

  Ekinshiden, saýdager retinde taýardy satatyn jer izdeý kerek bolady. Ol kezde tozdyrmaǵan tabaldyryq qalmaıdy. Gazet-jýrnaldar, ınternet jelisi jer-álemdi sharlap ketedi.

 Úshinshiden, menedjerlik qyzmet atqarady. Sóıleý máneri, daýys yrǵaǵy, taqqan qymbat saǵaty, sapaly kıim úlgisi, mingen kóligi, osynyń barlyǵy adamdy ótken ǵasyrlardaǵy orıdjınal menedjerdeı etip kórsetedi. Satyp alýshy jurt ta osyndaı úlgidegi kóriniske úırenip qalady. Endi astyńda kóligiń, qymbat saǵatyń bolmasa seni adam eken demeıdi.

  Bul naryqtyq orıenteıshn qoǵamnyń barlyq salasyn meńdep alsa bitti deı berińiz. Salt-dástúr, din, kásip, mýzyka, sýret óneri, kıno, BAQ, otbasyn qurý, tipti bala tárbıesi de osy kózqaraspen júrip-turatyn bolsa, onda birinshi orynǵa ár adamnyń baqytty bolýy emes, naryqtaǵy jetistikke jetken, bedeldi azamattardyń istegen isi men aıtqan mánsiz sózderine saı bolýy mańyzdy bolady.

 Álbette, bizde mundaı kózqarasqa berilmeıtin azamattar da bar, degenmen saýsaqpen sanarlyq. Olar kóshken seńmen ilesip kóshpeıdi. Naryqtyń talaptary olarǵa zań emes. Ózderiniń ishine úńilip, adamgershilik prınsıpti negizge alyp júrip-turady. Mysalǵa, kóp jýrnalıserdiń arasynda reıtıńti kóterip, jetistikke jetýdiń joly bireýdiń ajyrasqany ıa bolmasa ashynasymen ustalyp qalǵany sekildi paıdasy joq «aqıqatty» jarıalaý bolsa, al, bulardyń oıy jeńil jetistikke jetýde emes, qoǵamdaǵy tasada bolyp jatqan negizgi ári mańyzdy jaıttardy jarıalap, jurttyń kózin ashý.

 Aǵartýshylyq salasynda da dál osy sekildi. Keıbir azamattardyń maqsaty úkimettik stıpendıa, tender, ataq-dańq bolatyn bolsa, al, naryqtyń talabyna berilmegen azamattardy madaq, medal, stıpendıa qyzyqtyrmaıdy. Olardyń maqsaty qoǵamǵa eń mańyzdy, negizgi qundylyqtardy nasıhattap, eldiń saýatyn ashý, ekzıstensıalyq problemalaryn sheshý.

Bul jerde aıtqymyz kelgeni, eldi bólý emes, kerisinshe, paıdaly ispen aınalysyp júrgen azamattardyń áreketine kóz jetkizip qoıý ǵana. Jastar solarǵa eliktep jolyn qýsa, onda Dıogen izdegen adamdy óz aramyzdan tárbıelep shyǵarýymyz ǵajap emes. 

Álbette, naryqtyq orıenteıshnmen de ómir súre berse bolady. Ol árkimniń óz erki. Biraq, onyń aqyry tómendegideı bolýy ábden múmkin: 

Logoterapevt V.Franklǵa kúızeliste júrgen bir boıjetken kelip, muńyn shaǵypty. Ol naryqtyq kózqarasqa urynǵany sonsha, tipti, aqyr-aıaǵynda «men ómir súrip jatyrmyn ba, álde ómir meni súrip jatyr ma» degen eken.

Qurmetti áleýmet! Bizdiń qoǵam bolmaı ydyrap bara jatqanymyzǵa birden-bir sebep osy «naryqtyq orıenteıshn». Osyny bilip, odan aýlaq júretin bolsaq, bolashaq jarqyn bolatynyna senim mol!

Amangeldi MEIRAMBEKULY, psıholog

Qudaıǵa jer betindegi barlyq adamdar ǵasyrlar boıy senip keledi, men de senemin. Qudaıǵa degen asyl senimin aıta berý, qundylyqtardy araǵa salý manıpýlásıasy. Namaz oqyǵanda da qubylaǵa qarap, adam ózdiginen oqıdy ǵoı. Logıkaǵa salyp oılanyp kóreıik.

Psıhosomatıkany (emosıanyń adam aǵzasyna tıgizer áseri) oqyp, meńgerý arqyly, ádiletti Qudaı árkimdi ózine jazalatyp qoıǵanyn uǵyp tań qaldym.
Tándegi aýrý-sizdiń qandaı adam ekenińizdiń ındıkatory. Adamdy aýrý etetin úsh aq nárse:
1. Ózin kináli seziný.
2. Qyzǵanysh.
3. Ókpe, renish.
Osyny bilgen soń aýyrdym deýdiń ózi uıat.

Abaı atamyz:
"Alla degen sóz jeńil,
Allaǵa aýyz qol emes... " deıdi.
Sondyqtan, men Allany az aıtamyn, asa mártebeli sezimimdi saýdaǵa salýǵa júregim daýalamaıdy.

Qazirgi motıvatorlardyń ǵylymı aqparatty durys túsindirmeý sebebinen "Motıvırovannaıa dýra men motıvırovannyı dýrak" tar kóbeıdi.

Adam óz kúshi, aqyl-oıy jetetin nársege jaýapkershilik alǵany abzal. Denińiz saý bolyp turyp, dári ishseńiz ol ishki organnyń qyzmetiniń buzylýyna áser etpeı me? Dál sol sıaqty, ornymen qoldanylmaǵan affırmasıa, vızýalızasıa, motıvasıa da keri áserin tıgizedi.

Túrli trenıńterge baryp júrgen adamdardyń janarynda synyq sáýle bary baıqalady, ózine senimsiz bala sıaqty, jaltaq-jaltaq etedi, áldene deseń ashýǵa býlyǵyp, bet jyrtysýǵa deıin barady. Trenıńte túrli deńgeıdegi adamdar otyrady, aqyl-oıy ártúrli, beriletin aqparat saraptalmaıdy, aýdıtorıaǵa beıimdelmeıdi. Sáıkesinshe árkim ártúrli qabyldaıdy.

Intellekt deńgeıi joǵary, dál sol sátte jeke bas problemasy joq adamdar qajetin alady. Al aqyl-oıy kemdeý nemese sol sátte jeke bas problemasy bar adamdar sol lektorǵa, motıvatorǵa senedi! «Ana kisi aıtty ǵoı, ózgege emes ózińe jumys jasa», - dep daýlasady taǵy.

Sońynda óz deńgeıine, jaǵdaıyna shaq kelmeıtin affırmasıa, vızýalızasıa jasap, qýyrshaq qusap qalady. Taǵy kim ne dep aıtar eken dep, aınalaǵa qarap, alaq-julaq etip júrgeni.

Abaı atamyz:
"Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.

Ózińe sen ózińdi alyp shyǵar,

Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap" dedi emes pa?!

Saltanat Smaǵulova, psıholog

HH ǵasyrdyń sońy, jahandaǵy basty jańalyq jarty álemge ústemdigin júrgizgen komýnıstik rejımniń ydyraýy boldy. On bes odaqtas memleketten quralǵan keńestik ımperıanyń qulaýy, onyń quramynda bolǵan respýblıkalardyń táýelsizdik alýyna jol ashty.

Keńes úkimeti qulaǵan tusta, batys ǵalymdarynyń taldaýlarynda «Tarıhtyń sońy» degen konseptýaldy pikir qalyptasty. Muny alǵash kótergen tegi orys, fransýz fılosofy Aleksandr Kojev bolatyn. «Tarıhtyń sońy» ıdeıasy álemdik qaýip kózine aınalǵan alyp rejımder kúıregennen keıin, tarıhty jasaýshy kúshter joıylyp, demokratıalyq kelisim jolymen ómir súretin zaman keldi degenge saıady. Iaǵnı, qaqtyǵystar dáýiriniń aıaqtalýy degendi bildiredi. Qazaqsha aıtqanda «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn» tynysh zamannyń ornaýy.

«Tarıhtyń sońy» ıdeıasyn jan-jaqty talqyǵa salǵandardyń biri, tegi japon, amerıkandyq oıshyl Frensıs Fýkýıama boldy.

F. Fýkýıamanyń oıynsha HH ǵasyrda álemge úreı týdyrǵan, myń jyldyq baǵdarlamany negizge alǵan fashısik rejım jáne oǵan paraleldi, qarsy tura alǵan birden-bir balama kúsh – komýnızm boldy. Biraq fashızm jeńiliske ushyrap, qaýip seıilgenimen, keıin komýnıstik rejım jarty álemge ústemdik júrgizip, jańasha qaýipter men úreılerdi týdyrdy.

F. Fýkýıama «tarıhtyń sońy ma?» degen suraqty kóterip, áli de qaqtyǵystardyń tolyq sheshilmegenin  aıtqysy keldi. Onyń oıynsha, fashızm men komýnızm tarıh sahnasynan ketkenimen álemdik qaqtyǵystarǵa negiz bolatyn jańa kúshter bar. Ol álemdik dinder men ultqa bólinýshilik. Bular turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen baılam jasady.

Sonymen batys áleminiń sarapshylary jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy álemdik qaqtyǵystardyń qozǵaýshy kúshi fashızm men komýnızm bolsa, endigi HHİ ǵasyrdaǵy qaqtyǵystardyń qaınar kózi álemdik dinder men ulttyq mádenıetter degen qorytyndyǵa kelgen. Álemdik dinder men ulttyq mádenıetterdi quraýshy ózindik qundylyqtar bar, endigi tartys sol qundylyqtardyń arasynda bolmaq. Olaı bolsa qundylyqtar qaqtyǵysy álemdik tendensıaǵa aınalýy zańdylyq.

Osy oraıda, kóńil aýdarýǵa turarlyq pikir bildirgenderdiń biri “Órkenıetter qaqtyǵysy” kitabynyń avtory, amerıkandyq mádenıettanýshy
S. Hantıngton boldy. Ol F. Fýkýıamanyń oılaryn quptaı otyryp, álemde endi mádenıetter arasynda emes, birneshe mádenıetterdi biriktirgen jekelegen órkenıetter arasyndaǵy qaqtyǵystar qaýipi bar degen oıyn bildirdi.  S.Hantıngtonnyń pikirin sabaqtar bolsaq, hrıstandyq kontekstegi batys elderi, pravoslavıelik kontekstegi slaván elderi, ıslamdyq kontekstegi shyǵys halyqtary, býddızm konteksinde birigetin japon, koreı, qytaılyq órkenıetter bar, solar qazir álemde úlken yqpalǵa ıe. S.Hantıngtonnyń órkenıetter arasyndaǵy básekelestik degeni osyndaı ártúrli baǵyttarǵa birigip qalyptasqan órkenıetter jaıly. Iaǵnı álemdegi órkenıetterdiń negizinde naqty din nemese júıeli kózqaras ustanatyn yqpaldy dúnıetanym jatqanyn meńzeıdi. Sol júıeli dúnıetanymdar ulttyq mádenıetterdi biriktirip, úlken órkenıettik kúshke aınalyp otyr.

Qaqtyǵystardyń shyǵý kózderi týraly joǵarydaǵy pikirlerge biz taǵy da birneshe sebepterdi qosar edik. Qazirgi álemdegi qaqtyǵystarǵa túrtki bolyp otyrǵan sebepterge tabıǵı resýrstar úshin kúresti, úlken ulttardyń kishi ulttarǵa qatysty ustanatyn shovnıstik saıasatyn, geosaıası kelispeýshilikterdi, ıadrolyq derjavalardyń qyrǵı qabaq ustanymdaryn jatqyzýǵa bolady. Olaı bolsa «tarıhtyń sońy» deýge áli erte.

Bizdegi jaǵdaıǵa kelsek, keńes zamanyndaǵy ortaq ıdeologıa kelmeske ketkennen soń táýelsizdik alǵan memleketterge jańa qundylyq júıesin qalyptastyrý qajettiligi týyndady.

Osy kezde elimizge ártúrli dinı mısıonerlik aǵymdardyń, túrli dúnıetanymdyq kózqarasty nasıhattaıtyn aqparattyq júıelerdiń aǵylyp kelgeni jasyryn emes. Olardyń basty maqsaty keńestik ıdeologıadan bosaǵan halyqtyń sanasyn, qundylyqtar júıesin óz kózqarastarymen toltyryp, oǵan yqpal jasaý boldy.

Keńestik mono júıeniń ornyna kelgen naryqtyq demokratıalyq qatynastardy jeleý etip, ultymyzdyń dástúrli qundylyqtaryn ózgertip, sanasyn bıleýge tyrysqan batystyq, shyǵystyq, hrıstıandyq, ıslamdyq túrli aǵymdar jańbyrdan sońǵy sańyraýqulaqtaı qaptap ketti. Bulardyń yqpalyn búgingi jahandaný, ınternet zamanynda naqty baıqaýǵa bolady.

Kezindegi hákim Abaıdyń «Basta mı, qolda malǵa talas qylǵan» degen sózi búgingi kúni kúrdelenip, zor mazmunǵa, jańa boıaýǵa ıe bolýda.

Qazirgi syrttan kelip jatqan kúshterdiń basty kózdeıtinderi qazaq jeriniń materıaldyq baılyǵy. Oǵan qol jetkizýdiń «demokratıalyq joly» halyqtyń rýhanı sana sezimine yqpal etý. Aldymen sanany jaýlap alý. Biz búgin qoldaǵy mal, bastaǵy mıǵa talastyń kúrdeli kezeńin bastan ótkerip jatyrmyz.

Jahandaný zamanyndaǵy sanaǵa áser etýshi birden-bir faktor ol – aqparat. Aqparat arqyly adamdardyń sanasyna ústemdik júrgizý, kózqarasyna yqpal etý qazirgi zamanynyń basty tendensıalardyń biri. Búgingi elekten ótkizilmegen aqparat aǵymynyń toqtaýsyz taraýy, buǵan qosa olarǵa mol múmkindik týdyrǵan ǵalamtordyń damýy, óskeleń urpaqtyń sanasyna óz áserin tıgizýde.

Osy oraıda zıandy aqparattan qorǵanatyn jańa mehanızmder oılap taýyp, bizge aqparattyq qorǵanys júıesin qalyptastyrý qajet. Ártúrli, zıandy aqparattyń urpaǵymyzdyń sanasyn jaýlap almaýy úshin, biz urpaq tárbıesinde olardyń sanasynda syrtqy zıandy aqparattarǵa bos oryn qalmaıtyndaı jańa qundylyqtarǵa toly balama aqparat usyna bilýimiz kerek. Ony eń aldymen bilim berý júıesinde myqtap qolǵa alý qajettiligi týyndap otyr. Qazir aqparat arqyly qundylyqtar qaqtyǵysy órship, birin-biri almastyrýda. Biz qundylyqtar tartysy múlden bolmaýy kerek deı almaımyz. Sebebi bul jahandanýmen birge kelgen álemdik tendensıa. Muny sheshýdiń jalǵyz joly olarǵa óz qundylyqtarymyzben qarsy tura bilý ǵana. Ne ózge qundylyq seni bıleıtin, ne sen oǵan óz qundylyǵyńmen qarsy turatyn zaman týyp otyr.

Syrtqy, zıandy aqparatqa qarsy tura alatyn ulttyq ımýnıtetti kúsheıtýshi qural ol – ulttyq ıdeologıa. Ulttyq ıdeologıa bilim berý júıesiniń negizgi ózegine aınalýy kerek. Onsyz biz úshin «bastaǵy mıǵa talas» zamanynda «bóten sananyń» yqpalynda ketý qaýpi seıilmek emes.

HH ǵasyrdaǵy halqymyzdyń basynan ótken dáýir, ulttyq dúnıetanymymyz ben sana bolmysymyzǵa aıtarlyqtaı yqpal etip, bóten ilimderdi sýdaı sińirip, tastaı bekitip keldi. Táýelsizdikke sanamyz eseńgiregen, ýlanǵan kúıde jettik. Egemendiktiń ótken shırek ǵasyry es jıyp, etek jınaý zamany boldy. Biraq moıyndaýymyz kerek, otarshylyq sana-sezimnen áli de tolyq aryla qoıǵan joqpyz. Babalarymyz «elý jylda el jańa» dep tekten-tek aıtpasa kerek. Qazaqtyń ulttyq rýhy áli de eseńgiregen kúıde qalyp qoıyp otyr. Oǵan ana tilimizdiń óziniń tarıhı, shynaıy memlekettik dárejesine áli kúnge deıin tolyq kóterile almaı, kóp jaǵdaıda aýdarmanyń tili ǵana bolyp otyrǵandyǵyn-aq dálel etýge bolady.

Bizdiń syrtqy ıdeologıalyq kúshterge tótep beretin birden-bir ımýnıtetimiz – ulttyq sana sezimimiz bolýy kerek. Qazaq tili qoǵamda óziniń táýelsiz ulttyń tili retindegi tıesili mártebesine qol jetkizbeı, ulttyq sananyń jańa zamanǵa saı óris alýyn keshendi júzege asyra almasymyz anyq. Hİ ǵasyrda ómir súrgen, túrki dúnıesine ortaq oıshyl Mahmut Qashqarı «Adamshylyqtyń kilti – ana tilinde» degen. Adamshylyq ózi úshin ǵana emes, eli úshin eńbek etý. «Adamdyq boryshyń halqyńa eńbek qyl» dep Shákárim  atamyz  da osyny aıtqysy kelgen. Bizge el úshin eńbek etetin, ony adamdyq boryshym dep sanaıtyn erlerdi kóbirek tárbıeleý qajet. Eli úshin eńbek etýdi paryz sanaıtyn erler qashanda el ıgiligin basty orynǵa qoıyp, túrli jymysqy jemqorlyq áreketke barmasy anyq. HH ǵasyrdyń basynda shyn mánindegi ulttyq memleket qurýdy kóksegen erler boldy qazaqta. Biraq biz áli kúnge deıin olardyń el úshin jasaǵan jankeshti hareketterin urpaqqa tolyqqandy jetkize almaı kelemiz. Bizdiń sanamyzda álide bolsa «úlgili komsomoldar» ıdeal qurýda. Sanamyz qundylyqtar qaqtyǵysynyń alańyna aınalyp otyr. Bizge, ásirese aldyńǵy aǵalar býynyna eń aldymen ózimizdiń ishki senzýramyzdan, ishki, jibermeıtin jasqanshaq sanadan bosap shyǵatyn ýaqyt keldi.

Búgingi jalpy sany 12 mıllıonnan asqan qazaq úshin ulttyq sana-sezimdi tárbıeleýdiń birden-bir kilti qazaq tilinde. Barlyq rýhanı qundylyqtarymyzdy, babalarymyzdyń danalyq dúnıetanymyn biz týǵan tilimizde ǵana boıǵa sińirip, urpaqtarymyzǵa amanat ete alamyz. Eger biz shyn máninde Rýhanı Jańǵyrýdy júzege asyramyz desek, qazaq tiliniń qoǵamdyq ómirdegi rólin tıisti deńgeıge kóterýimiz qajet. Qazaqtyń tiline tóngen qaýyp, qashanda táýelsizdikke tóngen qaýip ekenin umytpaýymyz kerek. Ulttyq bolmysymyzdy shyn máninde jańǵyrtpaıynsha, sanamyzǵa syrtqy kúshterdiń yqpal júrgizýi ońaı júzege aspaq.

Ulttyq minez qalyptastyrýymyz kerek. Latyn qarpine kóshý úderisi táýelsiz elimiz úshin tarıhı mańyzy zor. Bul eń aldymen túrki tektes halyqtarmen jańasha ınegrasıaǵa túsýimizge zor yqpalyn tıgizbek.

Joǵaryda qazir birneshe ulttyq mádenıetterdi biriktiretin órkenıetter zamany dep aıtqanymyzdaı, tarıhy bir, dili men dini ortaq túrki tektes halyqtardyń birigýi, jańasha túrlenip álemdik órkenıette yqpaldy kúshke aınalýy, HHİ ǵasyrda kútiletin jaǵdaı. Buǵan ortaq latyn álipbıiniń ózindik oń áseri bolary anyq.

Mádenıetterdiń qaıshylyqta bolýy zańdylyq. «Eýropanyń quldyraýy» atty áıgili eńbegimen álemge tanylǵan mádenıettanýshy, nemis ǵalymy Osvald Shpengler «mádenıetter qashanda oqshaý jáne bir-birinen qulyptaýly qupıa bolmysqa ıe» degen qundy pikir aıtqan bolatyn. Rasymen órkenıet ortaq bolǵanymen mádenıetter ózindik qaıtalanbas bolmysqa ıe. Sebebi ulttyq mádenıetter ulttyq dástúrler men qundylyqtardan quralady. Mádenıetterdiń óz-ózin saqtap qalýǵa tyrysýy, ekinshi bir mádenıetke qaıshylyq týdyrýy múmkin. Olaı bolsa qundylyqtar arasyndaǵy qaqtyǵys mádenıetterdiń ózara damý zańdylyǵy dese de bolady. F. Fýkýıamanyń ulttyq mádenıetter turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen pikiriniń bir syry osynda.

Búgingi jahandaný zamanynda biz álem jurtshylyǵyna aǵylshyn nemese qytaı mádenıetiniń ókili, bolmasa orys áleminiń bólshegi retinde emes, eń aldymen qazaq ulty retinde qyzyqtymyz. Qazaqtyń dástúrleri, ulttyq dúnıetanymy, mýzykasy, óneri, dástúrli dinı dúnıetanymy, ulttyq qundylyqtary, osylar ǵana jahandaný zamanynda bizdi álemge tanytatyn basty erekshelikterimiz bolyp qala bermek. Qalǵan dúnıeniń barlyǵy kóshirme, syrttan keletin qundylyqtar. Olardy biz qajetinshe, óz keregimizge jaratyp, olarǵa talǵamshyl bolýymyz kerek. Bizdiń ǵalamǵa tanylatyn bir-aq qyrymyz bar ol – qazaq retindegi ulttyq bolmysymyz, halyq retindegi asyl qasıetterimiz ben erekshe oılaý aqyl-parasatymyz. Qazaqtyń muraty – qazaq bolyp qalý. Ózge jol tek basqa órkenıetke jutylý ǵana.

Qundylyqtar qaqtyǵysy ol – ómir zańdylyǵy. Qundylyqtar tartysqa túsken zamanda óz ulttyq qundylyǵyn nyǵaıta bilgen elder ǵana laıyqty úlesin almaq.

Táýelsiz el retindegi basty mindetimiz qazaqtyń memleket qurýshy ult retindegi qadirin qaıtaryp, ony jańa zamanǵa saı qaıra túletý bolý kerek. Qazaqqa budan ózge jol joq. Sonda ǵana bizdiń qundylyqtar qaqtyǵysqa túsken álem jarysynda óz orynymyzdy oıyp alarymyz anyq.

Baqytjan QADYRULY,

Fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty, L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ fılosofıa kafedrasynyń dosenti