Valúta baǵamy
  • USD -

    481.3
  • EUR -

    536
  • RUB -

    5.31
ÓZGERİS KEZEŃİNDEGİ SYN MEN SHYN
09 aqpan 2020
ÓZGERİS KEZEŃİNDEGİ SYN MEN SHYN

Elordada «Ózgeris kezeńindegi syn men shyn» degen taqyrypty arqaý etken qazaq tilinde onlaın kontent jasaýshylardyń «QAZFORUM 2020» jıyny bolyp ótti. Tanymal medıa sarapshylar, medıa menedjerler, jýrnalıser, bas redaktorlar, blogerler men vlogerler bas qosatyn medıa forým osymen tórtinshi ret uıymdastyrylyp otyr. Dástúrli sharaǵa bıyl Qazaqstannyń barlyq aımaǵynan 200-den astam maman qatysty. Osy jolǵy forýmnyń bir ereksheligi — sharanyń jalǵasy retinde elimizdiń úsh aımaǵynda trenıńter uıymdastyrylady. Taqyrypty jergilikti jýrnalıserdiń ózderi tańdaıdy.  

Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy AQSH elshiligi quryltaıshysy bolyp sanalatyn aýqymdy medıa sharany
Qazaqstan Baspasóz klýby uıymdastyryp keledi. Sondyqtan  forýmdy Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Amerıka Kurama Shtattarynyń Tótenshe ári Ókiletti elshisi Ýılám Mozer men Qazaqstan Baspasóz klýbynyń atqarýshy dırektory Sáken Balbaev quttyqtaý sóz sóılep ashty. Ýılám Mozer «Qazaqta «Alǵa tartqan ozady, keıin ketken tozady» degen maqal bar. QAZFORUM osy kóriniske saı - mańyzdy tendensıalardy eskertýdi, jańa kásiptik biliminiń kókjıekterin zertteýdi, aldaǵy syńaqtar men múmkindikterge daıyn bolýdy basshylyqqa alatynyna senimdimin», -dedi.
Tórt jyl ishinde «QazForum» sarapshylar men sala mamandary bas qosyp, qazaq tildi onlaın medıanyń damytý máseleleri men qazaq jýrnalısıkasynyń ózekti máselelerin talqylaıtyn biregeı alańǵa aınaldy. Tórt jyldyń ishinde sharaǵa 600-den astam adam qatysty. Spıkerler men qatysýshylar kontentti damytý jáne monetızasıa, sıfrlyq dáýirdegi medıa-transformasıa jáne qazaqstandyq medıa keńistiktiń basqa da mańyzdy problemalaryna toqtaldy. Basty plenarlyq pikirtalas «qazaq qoǵamyna qandaı medıa qajet?» degen taqyrypta ótti. Saıasattanýshy Aıdos SARYM,  nege.kz saıtynyń bas redaktory Erik RAHYM, saıasattanýshy Samat Nurtaza, «Aıqyn» gazetiniń bas redaktory Nurmuhammed Baıǵara men  Tarlan.kz bas redaktory Nurǵalı NURTAI spıker boldy.

    

BUQARA ARZAN SHOÝ MEN JEŃİL ÁŃGİMEGE TOIDY

«QAZFORUM 2020»-nyń ekinshi sesıasy «Digital dáýirdegi bizdiń medıa» degen taqyryppen ótti. Saıasattanýshy Aıdos Sarymnyń moderatorlyǵymen ótken sesıaǵa spıkerler retinde «Internews Kazakhstan»-nyń aımaqtyq medıa keńesshi Asqat Erkimbaı, «Otyrar» medıaholdınginiń dırektory Aıgerim Jumaǵulova, «Media Holding «Atameken Business» JSHS bas dırektory Qanat Saharıa men «ULYS» dıdjıtal jýrnalynyń bas redaktory Erjan Qalymbaıuly qatysyp, «jańa on jyldyqta tabysty bolý úshin medıa naryǵynyń qazaq tildi segmentinde neni ózgertý qajet?» degen saýaldy talqylap, monetızasıa máselesin qozǵady. Óz kezeginde   Asqat Erkimbaı sesıa barysynda Ortalyq Azıa elderindegi medıa tutyný jáne medıasaýat boıynsha áleýmettik zertteý nátıjelerin tanystyrdy. Onyń sózinshe, Internews Kazakhstan uıymynyń Qazaqstan, Tájikstan jáne Ózbekstanda júrgizgen zertteýi boıynsha, Orta Azıa elderi úshin teledıdar áli kúnge deıin basty aqparat quraly bolyp keledi. Alaıda, Qazaqstanda árbir ekinshi adam aqparatty ınternetten alady, ıaǵnı 52,8%-i qajet aqparatyn ınternetten tabady eken. Sonymen qatar, aımaq tutynýshylary aıyna onlaın kontent úshin 2-3 myń tenge tóleýge daıyn. Al Qazaqstannyń óńirlerinde ótkizilgen saraptama qorytyndysyna qaraǵanda, onlaında tek kana qazaqsha aqparat tutynatyn aýdıtorıa – 10 %, bılıngýaldy aýdıtorıa – 32,1% quraıdy eken. Al Qazaqstanda BAQ retinde tirkelgen 540 onlaın-resýrstyń 468-i qazaq tilinde aqparat aqparat taratady eken.

 

BAQ-TAǴY KONTENTTİŃ 72% QAZAQ TİLİNDE USYNYLADY

«ULYS» dıdjıtal jýrnalynyń bas redaktory Erjan Qalymbaıuly—onlaın mágázın, dıdjıtal mágázın dep atalatyn  jańa medıanyń jaǵa túrin tanystyryp, mýltımedıalyq jýrnaldyń bolashaǵy men monetızasıa týraly aıtty. «Monetızasıa áli de qıyndaý. Jarnama segmentteri, salalary endi qalyptasyp keledi dep oılaımyn. Oǵan salalyq jýrnalısıkanyń kesheýildep damýy da bir sebep. Sondyqtan qazaqtildi medıany qoldaý qory qurý kerek dep oılaımyn. Jyl saıyn medıa salasyndaǵy startaptar arasynda báıge jarıalap otyrsa, jańadan ashylǵan saıttarǵa qoldaý kórsetse. Smeta jasaýdy úıretse. Jas medıamendjerlerdi oqytsa, jarnama berýshilermen baılanys ornatyp berse. Áli de bolsyn áleýti ashylmaı jatqan qazaq jarnama naryǵyna qan júgirer edi»,-dedi. Onyń oıynsha, ulttyń minez-qulyqty jaqsy biletin taza qazaqtildi naryqqa jumys isteıtin jarnama agenttikteri kóbeıýi kerek. Bálkim jarnama qaýymdastyǵy qurylýy kerek shyǵar.

Bul sesıadan túıgenimiz: ózgeler sanassyn, sanaspasyn, kásipkerler men kompanıalar bilsin, bilmesin qazaq tildi aýdıtorıa artyp keledi. Orystildi medıaǵa bólingen qomaqty qarjynyń qaıtarymy bola ma, joq pa degen másele aqyldy kásipkerlerdi oılandyratyn mezgil jetti. Mysaly,  «QazForum»-nyń statısıka komıtetiniń 2017-2019 jylǵy málimetteri boıynsha daıyndaǵan qyzyqty deregi: BAQ-taǵy kontenttiń 72%-y qazaq tilinde usynylady eken. Stýdentterdiń 63%-y qazaq tilinde oqıdy;
úsh oblystaǵy (Atyraý, Mańǵystaý, Qyzylorda oblystary) turǵyndardyń 90%-y — qazaqtar.

Internettiń ıgiligin sońǵy jyldary jańa tehnologıalardyń paıdalanýy arqasynda halyqtyń medıa tutynýy da kúrt ósti.  Taǵy bir eskeretin dúnıe: olar sannan sapaǵa kóshe bastady. Máselen, oıyn-saýyq, kóńil kóterý baǵdarlamalary men arzan shoý, ósek pen tósektiń aınalasyna negizdelgen mánsiz dúnıelerge toıyp boldy. Endi qazaq aýdıtorıasynyń bir bóliginde tutyný mádenıeti qalyptasyp, tabysty, aqyldy, kóshbasshy, kásipker bolý sánge aınalyp keledi. Sondyqtan jekelegen salalar boıynsha saıasat, ekonomıka, tulǵalyq damý kásipkerlikke qatysty kontentter suranysqa ıe. Tipti, olardyń suranysyna qazaq medıasy jaýap bere almaı otyr.    

 

QAZAQ MEDIASYNA «SPONSORSHIP» PEN  «DONEISHN» TÁSİLİ KEREK

Kezinde Cheshensatnnyń sheshen tilinde shyǵatyn «Daımohk» (Otan) degen gazetin qoldaý úshin ár otbasy bes-alty gazetke jazylǵan dep bir aǵamyz aıtyp otyratyn. Ony nege aıtyp otyrmyn? 

Qazir ózderi jetpegen jerlerge sózin jetkizip otyrǵan elder bar. Geosaıasatta ózge elderdi aqparattyq resýrstar arqyly basqarý ıa yqpal etý sánge aınaldy. Áskerı, ekonomıkalyq resýrstardan góri áldeqaıda tıimdi. Onlaın medıalar belsendi aktorǵa aınaldy. Sondyqtan vırtaýldy komýnıkasıany memleket qalaı bolǵan da da erekshe qoldaýy kerek. Ulttyq býrjýazıa bar bolsa, olar da qoldaý kerek, barlyq tutynýshylar qoldaý kerek. Naryq talaby dep qarap otyrǵan jaramaıdy. Máselen, AQSH-ta naǵyz naryq bar. Biraq, medıa salasynda «sponsorshıp» demeýshilik pen «doneıshn» deıdi qaıyrymdylyq degen durys shyǵar jaqsy damyǵan eken. Qaltaly azamattar jergilikti medıalarǵa jyl saıyn qoldaý kórsetip, qarjy aýdaryp turady eken. Tehastyń qoǵamdyq radıosynda boldyq. Qaıyrymdylyq jasap, aqsha aýdarǵandar attaryn aıtpaıdy. Olarǵa «myń dollar aýdarǵany úshin sur mysyqtyń ıesine raqmet, jeti myń úshin kók pradonyń ıesine raqmet, bes myń aýdarǵany úshin uzyn tura kók kózge raqmet» degen sıaqty alǵys bildiriledi. Bizdiń medıalar memlekettik tapsyrys pen jarnamamen nemese belgili bir toptardyń qarjylandyrýymen shyǵyp keledi. Sondyqtan osyndaı tásilderdi qoldanýymyz kerek. Sebebi, kezinde qazaq qaltalylary men mesenattary «Alash Orda» úkimetin ǵana emes, tipti «Qazaq» gazetiniń damýyna teńdessiz úles qosty. «Abaı» jýrnalynyń ashylýyna da mesenattar qarjy bóldi. Sondyqtan qazir eger qazaq býrjýazıasy qalyptassa, ashyqtan-ashyq osylaı qazaq medıasyn qoldaý kerek. Bul ulttyq, medıakeńistiktiń óz aýmaǵynda tolyq táýelsizdik ornatyp, saltanat qurýy úshin qajet. Bul árbirden soń tilimizdi, dilimizdi, eldigimizdi saqtap qalýdyń tóte joly.

         Bizde ásirese, qazaq tildi saıttardyń ashylýynan jabylýy tez bolyp jatady. Startaptardy, jańa ashylǵan medıalardy memleket tarapynan qoldaý joqtyń qasy. Osy jaǵyn eskerý kerek. Osy jerde Fransıada memleket aqparat quraldaryn bizdegideı qoldaıtyny oıǵa oralady. Sonyń ishinde zamanǵa saı, ozyq tehnologıalarǵa negizdelip shyqqan onlaın jobalarǵa alǵashqy kúnnen basymdyq berip, erekshe qoldaıdy.

 

YOUTUBE BOLASHAQTYŃ ARNASY MA?!

«QAZFORUM 2020» úshinshi sesıasy «YOUTUBE PLATFORMASYNYŃ ÁLEMDİK JÁNE JERGİLİKTİ TRENDTERİ» dep ataldy. Halyqaralyq trendter men YouTube beıneplatformasynyń ary qaraı damýy týraly dıskýssıa ótti. «YouTube platformasyndaǵy qazaq tildi segment, kontentti aqshaǵa aınaldyryp, odan tabys alý qoldan keldi me?» degen suraq talqylandy. Tanymal bloger Órken Kenjebek moderatorlyq etken pikiralmasýǵa  Salem Social Media» bas dırektory Aleksandr Aksútıs, «Atameken TV» ınternet-redaksıasynyń bas redaktory Janasyl Bolatbek, YouTube-blogıng akademıasynyń negizin qalaýshy, YouTube platformasynyń resmı seriktesi
Suńǵat Ótebolatov, Anima Book YouTube arnasynyń avtory Igor Kraýs pen «ZTB media» bas dırektory Álisher Bazarhanov óz oılaryn ortaǵa saldy.   Sonymen qatar, forýmǵa qatysýshylar Youtube blogtar akademıasynyń negizin qalaýshy, vıdeo hostıngtiń resmı seriktesi Suńqar Ótebolatov pen "Zertteu" ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń sarapshylary Ǵalymjan Orazymbet pen Shyńǵys Ýálıhannyń semınarlaryna qatysýǵa múmkindik aldy.

Resmı bólim aıaqtalǵannan keıin qatysýshylar keshti beıresmı jaǵdaıda jalǵastyrdy.

 

 

Sýretter men biraz málimet «QAZFORUM 2020»-nyń feısbýktegi resmı paraqshasynan alyndy.

 

#ulys  #digital  #magazine  #qazforum  #qazforum2020

 

 

RELATED NEWS
«ASHYQ ALAŃ» — AIRYQSHA JOBA
05 qyrkúıek 2019
«ASHYQ ALAŃ» — AIRYQSHA JOBA

Osy apta qazaq televızıasy tarıhynda jón-josyǵy erek, mán-mazmuny bólek erekshe jobanyń tusaýy kesildi. Dúısenbiden bastap «Qazaqstan» Ulttyq arnasynan kórermenderge tikeleı  efırde jol tartqan «ASHYQ ALAŃ» dep atalyn qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq jarqy etip shyǵyp, jurtshylyqtyń ystyq yqylasyna bólendi.    

Sońǵy jyldary memlekettik aqparat quraldaryna baqylaýdyń kúsheıýi nemese «oryndyqshyl» medıa menedjerlerdiń ásire saqtyǵy memleket qarjylandyratyn aqparat quraldaryna degen senimge selkeý túsirdi. Sonyń saldarynan jurt jappaı áleýmettik jelige kóship, kim ne jazsa, sony oqıtyn boldy. Derek-dáıegi joq, bir adamnyń oı-qıal, bolmas-boljamyna negizdelgen aqparattar legi kórermenniń talǵamyn taıazdatyp, oı-júıesine salqynyn tıgizdi. Sapaly aqarattar legi tym az. Sondyqtan qazirgi kezde dástúrli medıaǵa ásirese, memleketten qoldaý kórip otyrǵan medıalarǵa halyqtyń álsiregen senimin qaıta kúsheıtip, jańasha formatta túleý eń basty maqsat bolsa kerek.

Bıyl «Qazaqstan» Ulttyq arnasynyń jańa maýsymǵa daıyndaǵan 14 jańa jobasynyń ishinen «ASHYQ ALAŃ» qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq daralandy. Efırge jol tartqan sátte bıliktiń jyryn jyrlaıtyn, propaǵandalyq soqpaqtaǵy kóp baǵdarlamanyń biri bolatyn shyǵar dep kúmánmen qaraǵanymyz da ras. Biraq, atyna zaty saı bolyp, baǵdarlamada qoǵamdyq máselelerdiń ótkir aıtylyp, búkpesiz ashyq talqylanýy kóńil qýantty. Stýdıanyń dekorasıasy men bezendirilýinde de aıryqsha mán bar, sony formatpen úılesim tapqan. Alty spıker qatysatyn, tikeleı efırde shyǵatyn, stýdıa kórermenderiniń suraǵy men telefon arqyly qoıylatyn saýaly bar, eń bastysy-kúnde shyǵatyn mundaı baǵdarlamany basynda kóz aldymyzǵa elestete almaǵanbyz. 
Kóp baǵdarlamalardyń baǵyn júrgizýshi ashyp jatady. Buǵan deıin birtalaı baǵdarlama arqyly kórermen kózaıymyna aınalǵan, kózine senzýranyń qamshysy tımegen Nartaı Aralbaıuly ádettegideı "jandyrdy". Bir saǵattaı ýaqyttyń qalaı zyr ete qalǵanyn baıqamappyz. Arasynda kóreremenniń kókeıindegi saýaldy qoıýǵa arnalǵan "Ashyq mıkrofony" da erekshe. Tikeleı efırge kórermender qońyraý shalyp ta saýaldaryn qoıyp jatty, Al skaıf arqyly da tıisti adamdarmen baılanys ornatylyp, efırden mezetinde kórsetilip otyrdy. Tipti kórermender kókeıdegi suraqtaryn baǵdarlamanyń arnaıy vatsap nómiri arqyly da, baǵdarlamanyń resmı paraqshasy arqyly da qoıa alatyny súısintti. Aýdıtorıamen baılanysta min joq. Bunyń bári ujymnyń, aınalyp kelgende úlken daıyndyqtyń jemisi. Tok-shoýdyń maqsaty - qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik máselelerdi, eldiń saıası ómirindegi túıtikildi taqyryptardy kópshilik talqysyna salý. Atap aıtqanda, el ómirindegi qoǵamdyq-saıası, áleýmettik oqıǵalar men san saladaǵy ózekti de ótkir máseleler baǵdarlama taqyrybyna arqaý bolyp, arnaıy shaqyrylǵan spıkerler tereń talqyǵa salady. Buryndary mundaı baǵdarlamalardy Túrkıa, Reseı, AKSH, Ýkraına syndy elderdiń arnalarynan kórip, qyzyǵyp qana qoıatynbyz. Endi mine, olardan artyq bolmasaq, kem emes ekenimizdi kórip qýanyp otyrmyz.

Bul «Qazaqstan» teleradıokorporasıasynyń jańa basshysy Lázzat Tanysbaıdyń árbirden soń Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Dáýren Abaevtyń úlken utysy. Bılik pen halyqtyń arasyndaǵy dıalogty arttyryp, ózekti máselelerdi birge talqylaýǵa jasap otyrǵan naqty qadam. Baǵdarlama ary qaraı da damyp, jańa deńgeıge kóterile bererine senim mol. Jańa baǵdarlama halqymyzǵa qaıyrly bolyp, uzaǵynan súıindirsin! Tómende «ASHYQ ALAŃ» jobasyna qatysty biraz adamnyń pikirin bergendi jón kórdik. 

Murat ÁBENOV, qoǵam qaıratkeri

Demokratıalyq ózgerister elimizde bastalǵannyn qalaı bilemiz? 
Onyń bir kórinisi - BAQ jumystarynyń ashyqtyǵynan baıqalý kerek. Ásirese, memlekettik telearnalarda sóz erkindigi bolsa.... 
Búgin "Qazaqstan" arnasynda "Ashyq Alań" jańa pikir almasý tok-shoý baǵdarlamasynyń tusaýkeseri ótti! Tikeleı efırde – senzýrasyz, montajsyz shyǵady eken. Ashyq dese ashyq túrde pikir aıtý múmkinshiligi bar, sózdi, oıdy shektemedi. Maǵan bul bastama unady! Bizge osyndaı habarlar kóptep kerek. Sol arqyly azamattardyń qoǵamdyq saıası saýattylyǵy joǵarylaıdy. Bılikke de jaqsy - qoǵamdaǵy jaǵdaıdy óz aýzynan búkpesiz bilip otyrady. 
Jurnalıst Nartaı Aralbaıuly myqty eken, ashyq pikir aıtýǵa tartady, ózi taqyrypty jaqsy túsinedi, jáne syn kózqarastardy shektemeıdi. 
Jańa jobaǵa sáttilik tilegim keledi. 
"Qazaqstan" arnasyna osyndaı jańa jobalardy kóbirek efırge shyǵarýdy usynamyn. Sonda tarap ketken kórermender feısbýkten telearnaǵa qaıta oralar. Oıyn-saýyq, ósek-aıan, ázil- syqaq habarlardan azamattar sharshaǵany qashan... Qoǵamǵa paıdaly ózekti aqparat kerek.

Aıgúl ORYNBEK, belgili bloger, Ulttyq keńestiń múshesi

Bıliktiń beti beri qarap jatyr. 
Buryn osyndaı úlken máselelerdi qozǵap, shyǵarǵan efırlerimdi shyǵarmaı qoıǵan jeke telearnalar. Al ulttyq arna bul joly sensasıa jasady. "Ashyq alań" baǵdarlamany oılap tapqan, shyǵarǵan adamǵa da úlken rahmet! Habardyń ertegisin tyńdap sharshaǵan halyq, búgin ekran betine jınaldy dep oılaımyn! Sońyna deıin senbedim efırge shyǵaratynyn. Arystyqtardyń máselesi bir efırmen bitpeıdi. Bul taqyrypqa qaıta oralamyz "Ashyq alańǵa " degen úmittemin! Prezıdent Toqaev shynynda da ózgeriske daıyn eken....

Muhamedjan TAZABEK, «Asyl arna» telearnasynyń bas dırektory

Nartaı Aralbaıuly júrgizetin "Ashyq alańdy" túnniń bir ýaǵynda kórip otyrmyn... Ynsapty, túsinikti, jan-jaqty jaqsy baǵdarlama boldy. Aqyryna deıin kórdim. Biraz oı túıdim. Osyndaı deńgeıli baǵdarlamalardyń joly bolsyn!

 

 

Sýretter feısbýkten alyndy.

 

 

ÝRBANIZASIA – EKONOMIKANYŃ MAŃYZDY DRAIVERİ
08 sáýir 2019
ÝRBANIZASIA – EKONOMIKANYŃ MAŃYZDY DRAIVERİ

Qazir álem boıynsha halyqtyń negizgi bóligi qalaǵa kóship, aýyldaǵy turǵyndardyń sany azaıý úrdisi baıqalady. BUU boljamyna sáıkes, 30 jyldan keıin álem halqynyń 6,2 mıllıardtan astamy qalaǵa shoǵyrlanady. Bul degenińiz,  jer shary turǵyndarynyń jalpy úlesiniń 66 paıyzyn quraıdy.

 

 

Álemdegi ýrbanızasıanyń negizgi trendteri

 

Ýrbanızasıanyń memleket úshin rólin túsinýdegi eń mańyzdy faktorlardyń alǵashqysy – onyń ekonomıkalyq ósimdi edáýir yntalandyrýynda. Ataqty áleýmettanýshy, jahandaný úrdisin zertteýshi ǵalym Saskıa Sassenniń aıtýynsha, ýrbanızasıa men JİÓ arasynda tikeleı baılanys bar. Ekinshiden, kez-kelgen memlekettegi qala halqynyń sany 5%-ǵa artqan saıyn jan basyna shaqqandaǵy ekonomıkalyq belsendiliktiń ósimi 10%-ǵa ósip otyrady. Sonymen qatar, bolashaqta álem ekonomıkalary emes, iri qalalar arasyndaǵy básekelestik arta túsedi dep josparlanýda. Úshinshi faktordy aıtatyn bolsaq, damyǵan elderde halyqtyń tórtten úsh bóligi qalalarda turady: Ulybrıtanıadaǵy ýrbandalý kórsetkishi 83%, AQSH-ta – 82%, Fransıada – 79%, Germanıada – 75%-dy qurap otyr. Ataqty “Klımattyń jańa ekonomıkasy” atty baıandamanyń derekteri boıynsha, Tokıo qalasynyń JİÓ-i Ispanıanyń JİÓ-nen asady, dál sol sıaqty Londonnyń jalpy ishki ónimi Shvesıanykinen ozyp tur. BUU ókilderiniń aıtýynsha, 2030 jylǵa qaraı bar bolǵany 600 qalaǵa álemjiń JİÓ ósiminiń 60% tıesili bolady. Degenmen, bundaǵy negizi qozǵaýshy kúshter damýshy elderdiń qalalaryna, qalalyq aglomerasıalary quraıtyn bolady (Qytaı, Afrıka, Azıa).

 

 

Qazaqstandaǵy ýrbanızasıa úrdisi

 

Bıylǵy joldaýda Qazaqstannyń 2030 jylǵa deıingi aýmaqtyq-keńistiktik damýynyń boljamdy sqemasyn ázirleý  tapsyryldy. Bul elimizdegi ýrbanızasıanyń jańa kartasyna aınalatyny anyq. Astana men Almatynyń qataryna Shymkenttiń qosylýy, ishki mıgrasıany retteýge qatysty áreketter – ýrbanızasıaǵa qatysty tyń ustanymnyń qalyptasqanyn kórsetedi. Biraq, bul baǵytta birneshe kedergiler bar. Olar: elimizdegi iri qalalardyń ınfraqurylymy kásiporyndar men turǵyndar sanynyń jedel ósip kele jatqan qarqynyna ilese almaýy men halyqtyń qajettilikterine saı kelmeýi hám bolashaǵy joq aýyldar sanynyń kóbeıýi. Osy oraıda «ýrbanızasıa qazirgi jaǵdaıda nesimen mańyzdy?» degen zańdy suraq týyndaıdy. Bul prosestiń halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýda qanshalyqty mańyzdylyǵy bar?

 

Ýrbanızasıaǵa qatysty baǵdarlamalar men áreketter

 

Jalpy elimizde ýrbanızasıaǵa qatysty bastamalar buryn da kóterilgen. Atap aıtar bolsaq, Prezıdenttiń 2014 jylǵy «Qazaqstan – 2050» Strategıasynda Qazaqstandaǵy qala halqyn 70%-ǵa jetkizý maqsaty alǵa qoıylǵan. Odan bólek, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2025 jylǵa deıingi damýynyń Strategıalyq josparynda belgilengen jeti reformanyń birinde “Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa” atty arnaıy jospar bar. Osy reformada kórsetilgendeı, eldegi ýrbanızasıanyń qarqyny men qalalardy damytý eldiń tutastaı damýy men áleýmettik-ekonomıkalyq ósimniń mańyzdy faktorlary bolyp tabylady.

“Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa”– bul ár aımaqtyń ekonomıkalyq turǵyda ózdiginen damýyn yntalandyrý jáne turǵylyqty jerine qaramastan ómir sapasynyń teńdigin qamtamasyz etýdiń alǵysharty. Bul saladaǵy reformalar áleýmettik-ekonomıkalyq aıyrmashylyqtardy jáne aımaqtar arasyndaǵy dısbalansty azaıtý maqsatynda tek iri qalalardy qamtyp qana qoımaı, monoqala statýsyn ıelengen eldi mekenderge de qatysty bolady.

 

Eldegi ýrbanızasıanyń negizgi problemalary

 

Joǵaryda atalǵan sharalarǵa qaramastan, eldegi ýrbanızasıa naýqany tıisti nátıjelerdi bere almaı keledi.  Qazaqstandaǵy ýrbandalý áli tómen deńgeıde qalýda: 2014 jyly álemdik ýrbanızasıa kórsetkishi boıynsha Qazaqstan 228 eldiń ishinde 140-pozısıaǵa jaıǵasty.

Qazaqstannyń kontekstine keletin bolsaq, Astana men Almaty elimizdegi jalpy ishki ónimniń 30 paıyzdan astamyn qamtamasyz etip, donor, ıaǵnı búdjetke aqsha quıatyn qalalar bolyp otyr. Bul tizimge bıyl respýblıkalyq mańyzy bar qala statýsyn alǵan Shymkent te qosylýy ábden yqtımal. Ózge álem elderindegideı, bizde de aýyl men qala halqynyń arasyndaǵy ómir sapasy jáne tabys deńgeıindegi aıyrmashylyqtar aıqyn baıqalady. Bul aıyrmashylyqtyń áli de ulǵaıý yqtımaldyǵy bar: aýyldaǵy eńbek ónimdiliginiń tómen bolýy, aýyl sharýashylyǵyndaǵy ınfraqurylymnyń jetik damymaýy, aýyldaǵy óndirýshiler úshin oblys ortalyqtaryndaǵy negizgi tutyný naryǵynan alys ornalasýy jáne de klımattyq jaǵdaılar sebep bolýda. Osy oraıda, Qazaqstan úshin halyqty qalalarǵa kóshýin yntalandyrý men qalalardy damytý ózektiligi týyndap otyr.

Qazirgi kezde Qazaqstan halqynyń 57 prosenti qalada shoǵyrlanǵan. Elimizdiń JİÓ-niń 95 prosentin qala óndiretin bolsa, nebári 5%-y aýylǵa tıesili. Bul – elimiz úshin aýqymdy ýrbanızasıanyń qajettiligin kórsetetin taǵy bir kórsetkish. Mıllıon turǵyny bar jáne odan asyp ketetin úsh qala qarqyndy “resıpıentke”, ıaǵnı qabyldaýshyǵa aınalýda: sońǵy derekter boıynsha Almatyda halyq sany 1 900 000-ǵa jýyqtasa, Astanada 1 047 000 adam, Shymkentte 1 005 000 turǵyn turady.

Eldegi sońǵy 10 jyl ishindegi ýrbanızasıany taldaıtyn bolsaq, qala men aýyl halqynyń úlesi jalpylama jáne óńirlik deńgeıdi ózgeristerge ushyrady. 2009 jylǵa qaraǵanda qala halqynyń sany 4,4 prosentke artty. Óńirlerdiń kórsetkishimen alatyn bolsaq, ýrbanızasıa elimizdiń kóptegen oblysynda júrdi, tek biraz bóliginde ǵana qala halqynyń azaıýy baıqalady.

Elimizdiń keı aımaqtary ýrbandalýy boıynsha respýblıkalyq orta kórsetkishten tómen nátıjelerdi kórsetýde.  2018 jyldyń 1-shildesindegi derekke súıensek, eń az ýrbandalǵan óńir – jaqynda qurylǵan Túrkistan oblysy (qala halqynyń sany 19,5%.-dy quraıdy). Sondaı-aq, ýrbandalý kórsetkishi tómen óńirlerge Almaty oblysyn (qala halqynyń úlesi 22,7%), Jambyl oblysyn (39,7%) jáne Mańǵystaý oblysyn (40,5%) jatqyzýǵa bolady.  Osy oraıda, qala halqynyń ósimin qamtamasyz etý úshin Qazaqstanǵa ońtaıly jáne qolaıly ýrbanızasıa modelin ázirleýdiń mańyzy arta bermek. Joǵaryda atalǵan baǵdarlama aıasynda birqatar faktorlar eskerilýi qajet.

 

Qorytyndy

Ýrbanızasıa Qazaqstan úshin sózsiz adamı kapıtal men ál-aýqattyń damýyn qamtamasyz etýshi quraldardyń biri. Ýrbandalǵan ortada qalaǵa tán ózindik erekshe mádenıet qalyptasady, halyqtyń áleýetin damytýǵa barlyq jaǵdaı jasalady jáne jańa tehnologıalarǵa, jańa kásip túrlerine beıimdelý tez júredi. Sondyqtan damyǵan elderdegideı orasan zor óndiristik qýat, aqparattyq, ınovasıalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq áleýet shoǵyrlanǵan megapolıster memlekettik baılyqtyń negizgi ósimin qamtamasyz etý Qazaqstan úshin de mańyzdy. Osy oraıda, bizdiń eldi sapaly ýrbanızasıany júrgizýge asa mán berýimiz qajet:

Birinshiden, qalalar qurylysy men eldi mekenderdi damytý barysynda azamattardyń múddesin eskerý qajet. Halyqtyń densaýlyǵyn jáne jaılylyǵyn barlyǵynan joǵary qoıý. Ol úshin barsha qala turǵyndaryna tıesili qalalyq tirkeýge turýdy jeńildetý, áleýmettik qyzmet kórsetý júıesin jetildirý qajet.

Ekinshiden, qalalar qurylymyn ońtaılandyryp, ǵylymdy damytýǵa barsha qalalyq resýrstardy jumyldyrý. İri eldi mekenderdegi qurylysqa arnalǵan jáne aýyl sharýashylyǵy maqsatyna paıdalanylatyn jerlerdi qatań baqylaýǵa alý qajettiligi de bar.

Bastysy, Prezıdent júktegen mindetti júzege asyrýdaǵy mańyzdy máselelerdiń biri jalǵan ýrbanızasıaǵa, ıaǵnı tek qalalyq terıtorıalardy úlken kólemde keńeıtip, ony bos qaldyrýǵa jol bermeý. Úkimet tarapynan aglomerasıalar qurýda tolyqtaı baqylaýdyń bolýy qajet.

 

 

Isataı MINÝAROV, sosıolog

 

EMOSIONALDYQ INTELLEKTİNİŃ EREKSHELİKTERİ
08 sáýir 2019
EMOSIONALDYQ INTELLEKTİNİŃ EREKSHELİKTERİ

Emosıonaldyq ıntellekt (aǵyl. emotional intelligence) – zaman talaby ma, álde sándi trend pe? Jalpy tórtinshi ónerkásiptik revolúsıadan ne kútýge bolady? Jahandaný úrdisi ajdaha ma, álde qazirgi qoǵamnyń múmkindigi men damýynyń uıytqysy ma? Buǵan baılanysty kóptegen zertteýler men tájirıbelik ólshemder jasalýda.

Damyǵan tulǵanyń psıhologıalyq densaýlyǵynyń basty kórsetkishi - osy emosıonaldyq ıntellekt fenomeni. Jalpy jan men oıdyń toǵysý máselesine tarıhı kóz júgirter bolsaq ejelgi grek, shyǵys fılosoftarynyń eńbekterinen kezdestirýge bolady. Qazirgi zamanǵy ǵylymda, XX ǵasyrdyń 90-shy jyldary amerıkandyq Pıter Soloveı jáne Djon Maıer  atty zertteýshiler emosıonaldyq ıntellekt uǵymyn engizdi. Sol kezderden bastap tulǵanyń osy qasıettin damytý úshin kóptegen trenıńtik baǵdarlamalar, testter jeke koýchıngtik jáne psıhologıalyq keńes keshenderi oılap tabyldy. Sebebi, emosıonaldyq ıntellektisi damyǵan qyzmetkerlerdiń jumys tıimdiligi artyq, ujymdaǵy psıhologıalyq ahýal  jaǵymdy ekendigin amerıkandyqtar tez túsindi.

2015 jylǵy Búkilálemdik ekonomıkalyq Davos forýmynyń esebinde, 2020 jyly ózekti bolatyn 10 mashyqty anyqtaǵan bolatyn. Solardyń qatarynda emosıonaldyq ıntellekt te bar. Bul ıntellektiniń (parasattyń) túri týraly sońǵy jyldary ásirese, osy ekonomıkalyq forýmnan keıin, estimegen adam kemde kem. Biraq, kóbisi ıntelektiniń bul túri týraly tolyqqandy túsinikten alshaq. Sondyqtan, emosıonaldyq ıntellekt týraly sóz qozǵaýdy jón kórdik. 20 ǵasyrdyń 90-shy jyldary jaryq kórgen, Maıer-Saloveı-Karýzo modelinde emosıonaldyq (áleýmettik) ıntellekt 4 qurama bólikten turady:

  1. Basqa adamdar men óziniń emosıalaryn, syrt beınege qarap, ym-ıshara men júris-turysqa den qoıa otyryp tanı bilýi - emosıalardy qabyldaı bilý qabileti dep atalady.

Bizdiń oıymyzsha buǵan sáıkes keletin  qazaqtyń maqaly, - «Kóz ben qol - kóńildiń jalshysy».

 

  1. Emosıanyń – kóbine sanamen rettelmeıtin, uıytqy (motıvasıalyq) faktory bola otyryp, shyǵarmashylyq pen oılaý qabiletterine tıgizetin oń áserin - shabyt dese de bolady.  Muqaǵalı Maqataevtyń myna joldary soǵan dálel ispetti:

Shaý tartyp qalypsyń-aý, qaıran shabyt!

Júrýshi eń keıbir jerde oıran salyp,

Júrýshi eń keıbir jerde saıran salyp,

Shaý tartyp qalypsyń-aý qaıran shabyt!

………………………………………………….

Shaý tartyp barasyń-aý, sharyq-qusym,

Toıattap álde jemge qaryqpysyń?

Bar, ushshy!

Bosataıyn tuǵyryńnan,

Shaý tartpa!

Shynymen sen shabytpysyń!?

 

  1. Emosıalardyń arasyndaǵy baılanysty anyqtaý, oı men sezim arasyndaǵy baılanysty túsiný, tereń kúrdeli (ekiushty, ambıvalentti) emosıalardy ajyratý - emosıalardy tanı bilý qabileti dep atalady.

Buǵan sáıkes maqal, - «Ymdy bilegen dymdy bilmeıdi».

 

  1. Qoıylǵan maqsatqa sáıkes, yryqty túrde  óz emosıalaryn týdyryp, rettep, baǵyttaı bilý qabiletin -  emosıalardy basqarý, dep ataıdy.

Buǵan sáıkes qazaqtyń maqaly- «Sabyr túbi sary alty», «sarǵaıǵan jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa», desek te bolatyn sıaqty.

 

 

Emosıonaldyq ıntellektiniń joǵaryda sýrettelgen modeli qazirgi kezdegi álemdegi eń tanymal konsepsıa. Sebebi, túsinýge de ońaı, eń bastysy tájirıbelik paıdasy ushan-teńiz. Kóptegen zertteýlerdiń nátıjesinde anyqtalǵandaı qoǵam úshin bul faktordyń ekonomıkalyq (mıllıardtaǵan shyǵyn ákelýi) jáne áleýmettik (ajyrasý, sýısıdtiń beleń alýy) máni zor! Halyq, qazirgi tańda óziniń emosıonaldyq parasatyn damytýǵa den qoımasa, psıhologıalyq damý mádenıetin qolǵa almasa bolashaq bulyńǵyr, kóńil pás. Sondyqtan, zamanaýı qazaq qoǵamynda da ásirese, jańa qalyptasyp kele jatqan tulǵanyń (bozbala men jasóspirimderde) áleýmettený deńgeıine jahandaný úrdisiniń ónimderi keri áserin tıgizýde.

Olar: destrýktıvti aqparattyń qoljetimdigi jáne tikeleı áseri; tulǵaaralyq qarym-qatynastyń onlaın formatqa aýysýy; ártúrli ómirge qajetti tabıǵı tájirıbeniń azaıýy; ata-ana tarapynan jalpy qaýipterdiń kúsheıýi áserinen gıperbaqylaýdyń kúsheıýi jáne basqa ózekti máseleler. Osy jaıttardyń tikeleı jáne janama áserleriniń negizinde jas tulǵanyń emosıonaldyq ıntellektisiniń damýyna keri áser beleń alýda. Tipti, eresek adamdarda bul qabiletterdiń damýynyń kenje qalýy - stresstik jaǵdaılarǵa tótep bere almaýyna, ómirlik qıyn-qystaý jaǵdaılarǵa psıhologıalyq regressıamen (keri damýmen) jaýap berýine, destrýktıvti daǵdylardyń paıda bolýy men psıhıkalyq jáne psıhologıalyq kúızelisterge jıi ushyraýyna ákelip soǵýda.

Qazirgi tańda emosıonaldyq ıntellektiniń mańyzdylyǵy kún sanap artýda. Sondyqtan bizdiń qoǵamdaǵy emosıonaldyq ıntellektini damytýdyń ulttyq keshendi baǵdarlamalaryn jasaý, al adamdardyń oqyp-tanýǵa, bilikti psıhologtardyń keńesi men trenıńteri arqyly damýyna bet burýy mańyzdy.

 

 

 

Erlan MUSTAFA, Bıznes-trener, psıholog

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.